Ἡ κ. Κούλα Λέντζιου-Τρίκου εἶναι ἐκπαιδευτικὸς μὲ ἀπόλυτη ἀγάπη στὸν τόπο καταγωγῆς τῆς οἰκογενείας της, τὰ Μεγάλα Λιβάδια τοῦ Πάικου στὸ Κιλκίς, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἴδια ἀπόλυτη ἀγάπη πρὸς τὴν ἀρμανικὴ γλώσσα τῶν κατοίκων τους. Ἡ ἀγάπη της αὐτὴ τὴν ὁδήγησε στὴν συγγραφὴ τοῦ παρόντος πολυσέλιδου βιβλίου, ἀφοῦ, σημειώνουμε, προηγήθηκαν οἱ μελέτες της Τρία Παραμύθια στὰ Βλάχικα (2007) καὶ τὰ Βλάχικα Τραγούδια καὶ Ποιήματα (2010).

Ἡ προκείμενη ἔκδοση, ἀποτέλεσμα πολυετοῦς μόχθου τῆς συγγραφέως, μαρτυρεῖ τὶς πηγὲς τῆς ἑλληνοβλαχικῆς (ἀρμανικῆς) διαλέκτου, ἤτοι τὴν μεικτὴ καταγωγή της στὴν σύνολη σύνθεσή της ἀπὸ ἑλληνικὲς λέξεις καί, κυρίως, ἀπὸ λατινικές (βλ. Κων. Νικολαΐδης, Ἑτυμολογικὸν Λεξικὸν τῆς Κουτσοβλαχικῆς Γλώσσης, Ἀθήνα 1909). Εἶναι, ἄλλωστε, γνωστοὶ οἱ λόγοι ἀπὸ τοὺς ὁποίους προέκυψε ἡ πολυφωνία τῶν ἡμετέρων Ἑλληνοβλάχων - Ἀρμάνων. Ἡ συγγρ. εἶναι βέβαιον ὅτι, πρὶν ἐπιχειρήσει τὴν σύνθεση τοῦ Λεξικοῦ της, ἐβίωσε τοὺς ἴδιους τοὺς πληροφορητές, ἄκουσε τὴν λαλιά τους, ἔζησε μὲς τὸν ἴδιο τὸν πολιτισμό τους καὶ ἔτσι μπόρεσε νὰ καταλάβει τὸ νόημα μιᾶς κάθε λέξεως. Πολύτιμοι συνδρομητὲς στὸ ἔργο της ἦσαν ἡ οἰκογένειά της, ὁ πατέρας της κυρίως, οἱ συντοπῖτες της καὶ φυσικὰ τὸ ἔνστικτό της. Γι’ αὐτὸ καὶ μὲ τὰ βιώματά της αὐτὰ βοηθοὺς κατόρθωσε νὰ δώσει γιὰ κάθε λέξη τὴν ἀκριβὴ προφορά της, τὴν ἑρμηνεία της, τὴν προέλευσή της, βγαλμένη ἡ καθεμιά της ἀπὸ τὶς ρίζες τοῦ καθημερινοῦ βίου.

Δεν εἶναι καθόλου παράτολμο, οὔτε ἐπιδέχεται κριτικῆς ὅτι στὴν προφορὰ καὶ στὰ λοιπὰ ἑρμηνεύματα ποὺ ἀναγκαστικὰ τὴν συνοδεύουν, δὲν χρησιμοποίησε τὴν γνωστή, καὶ ἐξάπαντος χρήσιμη καὶ ἀπαραίτητη, μέθοδο τῶν γλωσσολόγων. Ἡ ἴδια πρωτοτύπησε ἀκολουθώντας τὸν ἁπλὸ δρόμο τῆς συνομιλίας μὲ τοὺς δικούς της, ποὺ ἀγωνιοῦσαν καὶ ἀγωνιοῦν νὰ μὴ χαθεῖ τὸ ἀγαπημένο τους ἰδίωμα. Καὶ φυσικά, ἀπευθύνεται στὸν ἐπιστήμονα γλωσσολόγο ποὺ καλεῖται νὰ ἀξιοποιήσει τὸ Λεξικό της ὅπως αὐτὸς γνωρίζει, ἀλλὰ καὶ στὸν καθένα, μὴ Ἑλληνόβλαχο, ἐνδιαφερόμενο. Καὶ αὐτὸ εἶναι τὸ σημεῖο γιὰ τὸ ὁποῖο ἐκτιμᾶται γενναῖα ἡ προσφορὰ τῆς συγγρ., καθὼς συγκέντρωσε ψηφὶ-ψηφὶ λέξεις, ἐκφράσεις καὶ ὅ,τι συνδέεται μὲ αὐτές, ἔχοντας κατὰ νοῦν τὸν πολιτισμὸ τῶν συντοπιτῶν της, τὴν βιωματική της σχέση μὲ τὸν λαϊκὸ πολιτισμὸ καὶ ἐν προκειμένῳ τῶν Μεγάλων Λιβαδίων. Ἔτσι, κάθε λέξη συνοδεύεται και μὲ τὴν ἀναγκαία ἐπεξήγηση, π.χ. βάλεα κάλντα = ἡ ρεματιὰ ἡ ζεστή (valea kalda).

Στὸ Λεξικό της ἡ συγγρ. ἀρχίζει μὲ τὶς λέξεις ἀλφαβητικὰ καταταγμένες καὶ ὅπου εἶναι ἀναγκαῖο μὲ τὰ συναφῆ σχόλια καὶ μὲ γραμματικὲς διευκρινίσεις ποὺ βοηθοῦν γιὰ τὴν καλύτερη ἀνάγνωση. Οἱ σσ. 41-768 καλύπτουν τὸ Λεξικὸ τῆς Ἀρωμανικῆς (Βλαχικῆς) Γλώσσας, οἱ σσ. 769-770 φιλοξενοῦν τὶς Προσφωνήσεις στὰ γένη καὶ τὸ φῦλο.

Ἀκολοθοῦν τὰ Βασικὰ Στοιχεῖα Γραμματικῆς, ἀρχῆς γενομένης μὲ τὸ ἄρθρο (ὁριστικό, ἀόριστο ἐμπρόθετο), τὸ ἄρθρο στὰ κύρια ὀνόματα προσώπων, ἀκολοθοῦν τὰ Οὐσιαστικά (ἑνικός, πληθυντικός) στὸν ἀρσενικό, θηλυκὸ καὶ οὐδέτερο τύπο τους. Γράφει, ὡσαύτως ἡ συγγρ. γιὰ τὰ ἐπίθετα καἰ τὰ ἀντίθετά τους, π.χ. ἀβούτσλλι = οἱ πλούσιοι, φτόχλλι = οἱ πτωχοί, μάρι = μεγάλος, ννίκου = μικρός, μὲ παράθεση συναφῶν φράσεων, τὰ παραθετικά (θετικός, συγκριτικός, ὑπερθετικὸς βαθμός), π.χ. μπούνου φτσσιόρου = καλὸ παιδί, μὰ μπούνου = καλύτερο, νάιμα μούλτου = πιὸ πολὺ καλύτερο. Στὴν συνέχεια ἡ συγγρ. ἀσχολεῖται μὲ τὰ ἀριθμητικὰ ἐπίθετα, τὰ ἀπόλυτα π.χ. ούνου λούπου = ἕνας λύκος, τὰ τακτικὰ π.χ. πρότλου λὰ σκουλιό = ὁ πρῶτος στὸ σχολεῖο, τὰ πολλαπλασιαστικὰ π.χ.νανντόιλεα νόντλου = διπλὸς ὁ κόμπος, τὰ ἀναλογικά, μὲ συναφεῖς φράσεις ως παράδειγμα.

Ἀκολοθοῦν οἱ Ἀντωνυμίες, οἱ προσωπικὲς ιό = ἐγώ, τίνι = ἐσύ, έλου, -ια = αὐτός, αὐτὴ κτλ., μίνι = ἐγώ, ἐμένα, οἱ ἀντικειμενικὲς αμέλου = δικό μου, αταέλου = δικό σου, αμεά = δικιά μου, ανόστου = δικός μας, οἱ αὐτοπαθεῖς, οἱ ὁριστικὲς π.χ. ίδγιουλου = ὁ ἴδιος, οἱ δεικτικὲς αέστου = αὐτός, αέστα = αὐτή, οἱ ἀναφορικὲς ιού = πού, κάρι = ὅποιος, οἱ ἐρωτηματικὲς π.χ. τσί = τί;, κάρι = ποιός;, οἱ ἀόριστες π.χ. ούνου = ἕνας, ἕνα, κάνι = κανένας, ἀντωνυμίες ὁμαδοποιημένες.

Ἀκολουθοῦν (σ. 798) οἱ ἀντίθετες λέξεις, π.χ. ινττράρι = εἴσοδος, ινσσιάρι = ἔξοδος, τζούα = ἡ μέρα, νουάπτι = νύκτα.

Στὴν συνέχεια ἡ συγγρ. γράφει γιὰ τὰ ρήματα, τὰ ἐνεργητικά, τὰ παθητικά, τὰ μέσα, τὰ μεταβατικὰ καὶ τὰ ἀμετάβατα π.χ. ασπάρτζι = χαλάει, σ’ ασπάρτζι = χαλιέται, σ’ σκάρκινι = ξύνεται (μέσο), τιλλιέ = ἔκοψε (μεταβατικό), πλίμσι = ἔκλαψε (ἀμετάβατο). Ἀκολουθοῦν οἱ ἐγκλίσεις, ἐνεργητική: ὁριστικὴ λέγκου = δένω, ὑποτακτικὴ σ’ λέγκου = νὰ δέσω, προστακτικὴ λεάγκι = δέσε˙ παθητική: ὁριστικὴ μὶ λέγκου = δένομαι, ὑποτακτικὴ σ’ μὶ λέγκου = νὰ δεθῶ, προστακτικὴ λεαγκάτι = δέσου, ἡ κλίση τῶν ρημάτων, ἐνεστὼς άμου = ἔχω, παρατατικὸς αβεάμου = εἶχα, μέλλων βα σ’ ασστέρνου = θὰ στρώνω, ἀόριστος ασστιρνούι = ἔστρωσα, παρακείμενος άμου ασστιρνούτι = ἔχω στρώσει, ὑπερσυντέλικος αβεάμου ασστιρνούτι = εἶχα στρώσει, συντελεσμένος μέλλων βα σ’ άμου ασστιρνούτι = θὰ ἔχω στρώσει, ἡ μετοχὴ ασστιρνούτου = στρωμένος, τὸ ἀπαρέμφατο ασστιρνούτι = στρώνειν, στρώσιμο.

Ἡ συγγρ. παραθέτει τὰ ρήματα μὲ ἀλφαβητικὴ κατάταξη π.χ. αλούμτου = παλεύω, αχουρχέσκου = ἀρχίζω, ατζιούνγκου = φθάνω, αστέπτου = περιμένω, ἕως τὸ ρῆμα χίγκου = χώνω. Ἐξετάζει, ὡσαύτως, ἡ συγγρ. τὴν προστακτικὴ ρημάτων π.χ. άβτζι = ἄκου, ακάτσι = πιάσε, ἕως τὸ χίτζι = χῶσε, καὶ ἐδῶ μὲ ἀλφαβητικὴ σειρά.

Γράφει, ακόμη, ἡ συγγρ. γιὰ τὰ Ἄκλιτα (σσ. 893-897, προθέσεις, σύνδεσμοι, ἐπιρρήματα, ἐπιφωνήματα), π.χ. αβράπεα ἢ αβράπα = γρήγορα, αγάλεα = ἀργά, ἕως τὸ ἐπίρρημα φίρι = δίχως, τοὺς ἀριθμοὺς ούνου, ντάου, τρέι κτλ. ἀπὸ τὸ 1-1.000 καὶ πάνω.

Στὴν συνέχεια ἡ συγγρ. προχωρεῖ σὲ Ὁμαδοποίηση Λεξιλογίου παραθέτοντας φυσικά φαινόμενα (θάλασσα, συννεφοξαστεριά, θερμότητα, στεριά). Ἀκολουθοῦν λέξεις γιὰ τὸ σῶμα (κεφαλή, κορμός), τὶς αἰσθήσεις, τὶ συνδέεται μὲ τὴν κεφαλὴ π.χ. γκούρα = στόμα, γκούσσι = λαιμός, γκρούννιου = πηγούνι, μπούτζα = χεῖλος κτλ.

Ἀναφέρει, ἐπίσης, ὀνόματα ἀνθρώπων π.χ. Γιάνκα ἢ Γιάνκου = Γιάννης, Κόλα ἢ Κουλούσεα = Νικόλας, Ντάφα = Δάφνη, ζώων π.χ. ννιέλου = ἀρνί, μπιρμπέκου = κριάρι, εἴδη κουδουνιῶν, ὀνόματα προβάτων π.χ. άλμπα = λευκή, μούργκα = γκριζόμαυρη, ὀνόματα γιδιῶν π.χ. κόρμπα = μαύρη γίδα, ἀρρώστιες τῶν προβάτων, ὀνόματα ἄλλων ζώων π.χ. κουκότου = κόκορας, κατούσσι = μικρὴ γάτα, ὀνόματα φυτῶν π.χ. αγίννι = ἀμπέλι, άλλιου = σκόρδο, μέρη φυτῶν π.χ. λουμάκι = κλαδί, φρίντζα = φύλλο, λέξεις ἀνφερόμενες σὲ φυτὰ π.χ. σεάμινου = σπέρνω.

Ἀκολοθοῦν οἱ μῆνες = μέσσι, οἱ ἡμέρες = τζίλι, οἱ χρήσιμες λέξεις, ἡ διάρκεια τῆς ἡμέρας ἀπὸ τὸ πρωί = ντιμνεάτσα ἕως τὴν χαραυγή = χαργίι, οἱ εὐχὲς κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ 24ώρου π.χ. μπούνου σούμνου σ’ αβέτσι = καλὸ ὕπνο νὰ ἔχετε, οἱ ὀνομασίες τῶν φαγητῶν π.χ. πρίνντου = γευματίζω, ὁ ὕπνος (somnu), ἡ ὥρα, οἱ λαϊκὲς ἐκφράσεις, οἱ κατάρες, τὰ χρώματα π.χ. άλμπου = ἄσπρο, τὰ χρήματα π.χ. μινουτσέλλι = ψιλά, ὁ ἀργαλειός, οἱ πληροφορίες, τὰ παιχνίδια τοῦ χειμώνα, ἡ βιβλιογραφία.

Τὸ βιβλίο τῆς κ. Λέντζιου-Τρίκου εἶναι μία πολύτιμη εἰσφορὰ στὴν μελέτη καὶ γνώση τῆς ἀρμανικῆς διαλέκτου, γραμμένο μὲ περισσὴ φροντίδα καὶ ἀγάπη γι’ αὐτήν, γι’ αὐτὸ τῆς ἀξίζουν θερμότατα συγχαρητήρια.

(Δημοσιευμένο στο περιοδικό της Ε.Μ.Σ. «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, τόμος 42ος »)

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ
Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Πρόεδρος Ἑταιρείας Μακεδονκῶν Σπουδῶν