καπνός², ο, πλ. καπνά, τα, ουσ. [<αρχ. καπνός]. 1. το φυτό νικοτιανή η ταμβάκος, που από την επεξεργασία των φύλλων του παρασκευάζονται τα τσιγάρα. 2. στον πλ. τα καπνά, έκταση με καλλιέργεια καπνού, το καπνοτόπι, τα καπνοτόπια ή το σύνολο της παραγωγής καπνού σε ένα τόπο: «τον είδα που τραβούσε κατά τα καπνά || τα καπνά φέτος δεν πήγαν καθόλου καλά || τι τιμή πήραν φέτος τα καπνά;». (Λαϊκό τραγούδι: τσάμπα μας πήραν τα καπνά κάποιος στην άκρη μίλησε και στη γωνιά του γρύλισε βραχνά ο φωνογράφος). (Ακολουθούν 12 φρ.))·
- γιαβάσικος καπνός, που δεν είναι σέρτικος, ο ελαφρύς: «έστριψε ένα τσιγάρο με γιαβάσικο καπνό»·
- δεν ξέρω τι καπνό φουμάρει, α. δεν ξέρω με τι καταγίνεται, με τι ασχολείται στη ζωή του, δεν ξέρω ποια είναι η κοινωνική ή οικονομική του κατάσταση: «φαίνεται σοβαρός άνθρωπος, αλλά δεν ξέρω τι καπνό φουμάρει». β. δεν ξέρω τι είδους άνθρωπος είναι, ποιο είναι το ποιόν του: «από μια πρώτη ματιά φαίνεται καλός άνθρωπος, αλλά στην ουσία δεν ξέρω τι καπνό φουμάρει». Συνών. δεν ξέρω τι βιολί βαράει / δεν ξέρω τι ρόλο παίζει / δεν ξέρω τι ώρες κάνει·
- εγώ τι καπνό φουμάρω! έκφραση δυσαρέσκειας ή δυσφορίας από άτομο που, ενώ έχει υπό τη δικαιοδοσία του κάποιον ορισμένο κύκλο εργασιών, παραγκωνίζεται συστηματικά και όλοι αναφέρονται σε κάποιο άλλο άτομο: «καλά, ρε παιδιά, εγώ τι καπνό φουμάρω σ’ αυτό το εργοστάσιο κι όλοι ζητάτε άδεια απ’ τον τάδε!». Συνών. εγώ τι βιολί βαράω! / εγώ τι ρόλο παίζω! / εγώ τι ώρες κάνω(!)·
- εγώ τι καπνό φουμάρω; ποια είναι η θέση μου, το πόστο μου, η ουσιαστική μου συμμετοχή, η ουσιαστική μου συμβολή στη συγκεκριμένη δουλειά ή υπόθεση(;): «ο ένας ανέλαβε τις παραγγελίες, ο άλλος ανέλαβε τη διαχείριση, εγώ, ρε παιδιά, τι καπνό φουμάρω;». Συνών. εγώ τι βιολί βαράω; / εγώ τι ρόλο παίζω; / εγώ τι ώρες κάνω(;)·
- κι εμείς τι καπνό φουμάρουμε! γιατί δεν υπολογίζεις στην παρουσία μας, στην ύπαρξή μας, στη δυνατότητα ή στην ικανότητά μας να πραγματοποιήσουμε κάτι ή να βοηθήσουμε σε κάτι που έχεις ανάγκη: «αν δε βρω τα λεφτά που μου χρειάζονται μέχρι το τέλος της βδομάδας, πάει χάθηκα. -Κι εμείς τι καπνό φουμάρουμε! || δεν παίρνει μπρος τ’ αυτοκίνητό μου και δεν ξέρω τι έχει. -Κι εμείς τι καπνό φουμάρουμε!». Συνήθως η φρ. κλείνει με το εδώ. Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του. Συνών. κι εμείς τι βιολί βαράμε! / κι εμείς τι ρόλο παίζουμε! / κι εμείς τι ώρες κάνουμε(!)·
- με τα καπνά ή στα καπνά, ειρωνική απάντηση σε κάποιον που μας ρωτάει πότε θα του δώσουμε κάτι, ιδίως τα λεφτά που του χρωστάμε, ή πότε θα πραγματοποιήσουμε κάποια υπόσχεση που του δώσαμε και υπονοούμε ένα πολύ μακρινό χρονικό διάστημα ή και καθόλου. Συνών. με τ’ αγελαδοκούρεμα ή στ’ αγελαδοκούρεμα / με τ’ αλώνια ή στ’ αλώνια / με τα κουκούλια ή στα κουκούλια / με τα μπαμπάκια ή στα μπαμπάκια / τον Αύγουστο που ’ναι παχιές οι μύγες·
- σπάω καπνό, πηγαίνω στο χωράφι και αποκόπτω τα φύλλα του φυτού καπνός από το στέλεχός του για την περαιτέρω επεξεργασία τους: «τα καλοκαίρια στο χωριό μ’ άρεζε να πηγαίνω με τους μεγάλους στα χωράφια και να σπάζω μαζί τους καπνό»·
- τι καπνό τραβάει; βλ. συνηθέστ. τι καπνό φουμάρει; (Λαϊκό τραγούδι: τώρα έχω καταλάβει τι καπνό εσύ τραβάς, δυο καρπούζια σ’ ένα χέρι θέλεις να κρατάς)·
- τι καπνό φουμάρει; α. με τι καταγίνεται, με τι ασχολείται στη ζωή του, ποια είναι η κοινωνική ή οικονομική του κατάσταση(;): «φαίνεται δραστήριος άνθρωπος, αλλά μπορείς να μου πεις τι καπνό φουμάρει;». β. τι είδους άνθρωπος είναι; ποιο είναι το ποιόν του(;): «μπορεί να μου πει κανένας τι καπνό φουμάρει αυτός ο άνθρωπος;». (Λαϊκό τραγούδι: αρχίζω από τώρα να σε καταλαβαίνω και λίγο, λίγο, λίγο στο νόημά σου μπαίνω κι αφού σε βλέπω τι καπνό φουμάρεις,τι άλλο από σένα περιμένω). Συνών. πώς μετράει; / τι βιολί βαράει; / τι ρόλο παίζει; / τι ώρες κάνει(;)·
- το σπάσιμο του καπνού, η αποκοπή των φύλλων του φυτού καπνός από το στέλεχός του για περαιτέρω επεξεργασία: «για το σπάσιμο του καπνού πήγαινε όλη η οικογένεια στο χωράφι μέσ’ στ’ άγρια χαράματα»·
- το τσάκισμα του καπνού, βλ. φρ. το σπάσιμο του καπνού·
- τσακίζω καπνό, βλ. φρ. σπάω καπνό.