καπετάνιος, ο, πλ. καπετάνιοι κ. καπεταναίοι, οι, θηλ. καπετάνισσα, η, ουσ. [<όψιμο μσν. καπετάνιος <βενετ. capetanio]. 1. ο καπετάνιος. (Λαϊκό τραγούδι: καπεταναίοι και τόσοι άλλοι, λοστρόμοι ναύτες μηχανικοί, καθένας έχει και τον καημό του, έτσι είμαστε όλοι εμείς οι ναυτικοί // καπετάν Βαγγέλη γεια σου, με την καπετάνισσά σου). 2. (σε περιπτώσεις πολέμου, ανταρτοπόλεμου) ο αρχηγός ένοπλου σώματος, ο οπλαρχηγός: «ο παππούς μου ήταν καπετάνιος στο Μακεδονικό Αγώνα || το σόι του κρατάει από έναν καπετάνιο του 1821». (Δημοτικό τραγούδι: δώδεκα χρόνους έκαμα στους κλέφτες καπετάνιος. Ζεστό ψωμί δεν έφαγα, δεν πλάγιασα σε στρώμα).3. ο αρχηγός μιας ομάδας που είναι υπεύθυνος για τη δραστηριότητά της: «ποιος είναι ο καπετάνιος σ’ αυτό το εργοτάξιο;». 4α. ως επιφών. καπετάνιε! φιλική ή τιμητική προσφώνηση σε οικείο άτομο ή σε άτομο που αναγνωρίζουμε την αξία του, που αναγνωρίζουμε την ανωτερότητά του και του δίνουμε το προβάδισμα: «καιρό είχαμε να σε δούμε απ’ τα μέρη μας, καπετάνιε!». β. λέγεται και με ειρωνική διάθεση. Συνών. αρχηγέ! (2α, β) / αφεντικό! (3α, β) / γιατρέ! (3α, β) / γίγαντα! (4α, β) / δάσκαλε! (4α, β) / μάστορα! (4α, β)/ μεγάλε! (9α, β) / ντόκτορ! (3α, β) / στρατηγέ!/ τσιφ! (3α, β). 5. φιλική προσφώνηση σε άτομο ανεξαρτήτου επαγγέλματος ή ιδιότητας.6. το θηλ. η καπετάνισσα, και με τη σημασία η σύζυγος του καπετάνιου, ιδίως του ναυτικού, αλλά και οπλαρχηγού·
- ο καλός ο καπετάνιος στη φουρτούνα φαίνεται, η ικανότητα ενός ανθρώπου φαίνεται στις δύσκολες περιστάσεις: «τώρα θα δω τι αξίζεις που σου ’ρθαν τα πράγματα δύσκολα, γιατί ο καλός ο καπετάνιος στη φουρτούνα φαίνεται». Πολλές φορές, λέγεται και για να δώσει κανείς κουράγιο σε κάποιον που περνάει μια δύσκολη κατάσταση. Συνών. ο καλός καραβοκύρης στην ανεμοζάλη φαίνεται·
- οι κώλοι που γαμούσαμε, γίνανε καπετάνιοι ή οι κώλοι που γαμούσαμε, γίναν’ καπεταναίοι, βλ. λ. κώλος·
- όρθιο φεγγάρι, δίπλα ο καπετάνιος, βλ. λ. φεγγάρι·
- παλιό γιατρό και γέρο καπετάνιο να γυρεύεις, βλ. λ. γυρεύω·
- πλαγιαστό φεγγάρι, όρθιος ο καπετάνιος, βλ. λ. φεγγάρι·
- φτωχός καπετάνιος, πλούσιο ταξίδι δεν κάνει, ο φτωχός επιχειρηματίας δεν αποκομίζει πολλά κέρδη από τη δουλειά του: «έχει ένα μαγαζάκι και μόλις τα κουτσοβολεύει γιατί, φτωχός καπετάνιος, πλούσιο ταξίδι δεν κάνει».