τόσος, -η, -ο, δεικτ. αντων. [<αρχ. τόσος], τέτοιος κατά το μέγεθος, το ποσό, το πλήθος, την απόσταση, τη διάρκεια ή την ένταση: «είναι τόσο μεγάλος || είναι τόσοι πολλοί || πήγε τόσο μακριά; || έχει τόση ομορφιά; || φωνάζει τόσο δυνατά;». Επίρρ. τόσο, για μέγεθος, ποσό, πλήθος, απόσταση, διάρκεια: «δεν είναι και τόσο καλά || τόσο μπορεί να παράγει το εργοστάσιο». (Ακολουθούν 75 φρ.)·
- άλλα τόσα, βλ. λ. άλλος·
- άλλες τόσες, βλ. λ. άλλος·
- άλλο τόσο, βλ. λ. άλλος·
- άλλο τόσο κι εγώ, βλ. λ. άλλος·
- αν είχα τόσα λεφτά, θα παντρευόμουν, βλ. λ. λεφτά·
- απ’ το χίλια εννιακόσια τόσο, βλ. λ. χίλιοι·
- έγινε άλλος τόσος, βλ. λ. άλλος·
- εδώ και τόσα χρόνια, βλ. λ. χρόνος·
- εδώ και τόσες μέρες, βλ. λ. μέρα·
- εδώ και τόση ώρα ή εδώ και τόσες ώρες, βλ. λ. ώρα·
- εδώ και τόσο καιρό, βλ. λ. καιρός·
- εδώ και τόσους μήνες, βλ. λ. μήνας·
- είναι τόσο(ς), έχει αυτό το μέγεθος ή το ύψος που δείχνω. Λέγεται συνήθως για μικρό μέγεθος και συνοδεύεται πάντα από χειρονομία με τον αντίχειρα να έρχεται και με την εσωτερική του πλευρά να δείχνει την έκταση της πρώτης φάλαγγας του δείκτη από την εσωτερική του πλευρά. Στην περίπτωση του ύψους, η παλάμη έρχεται κάθετα προς το έδαφος και σταματάει σε μικρή απόσταση από αυτό, ανάλογα με το υποτιθέμενο ύψος που θέλει να προσδιορίσει κάθε φορά·
- είναι τόοοοσο(ς), έχει αυτό το μέγεθος ή το ύψος που δείχνω. Λέγεται συνήθως για μεγάλο μέγεθος και συνοδεύεται πάντα από χειρονομία με τα δυο χέρια να απομακρύνονται το ένα από το άλλο και να φτάνουν στην έκταση προσδιορίζοντας το υποτιθέμενο μεγάλο μέγεθος. Λέγεται όμως και ειρωνικά για πολύ μικρό μέγεθος με την ίδια έμφαση στον τόνο της φωνής, με τη διαφορά πως τα χέρια, από τη θέση της έκτασης που βρίσκονται, έρχονται να ενώσουν μπροστά και οι παλάμες, η μια κοντά στην άλλη, προσδιορίζουν το υποτιθέμενο μικρό μέγεθος. Στην περίπτωση του ύψους, συνοδεύεται από χειρονομία με το χέρι τεντωμένο ψηλά, σε μια προσπάθεια να προσδιορίσει το υποτιθέμενο μεγάλο ύψος. Λέγεται όμως και ειρωνικά για πολύ μικρό ύψος με την ίδια έμφαση στον τόνο της φωνής, με τη διαφορά πως το χέρι, αρχίζοντας από το μεγάλο ύψος κατεβαίνει σταδιακά κι έρχεται με την παλάμη του να σταθεί οριζόντια σε μικρή απόσταση από το έδαφος, θέλοντας να προσδιορίσει το υποτιθέμενο μικρό ύψος·
- είναι τόσο(ς) δα, α. έχει πολύ μικρό μέγεθος ή ύψος: «είναι τόσο δα αυτοκινητάκι και δε μας χωράει όλους ||  είναι τόσο δα εμπόδιο και θα το πηδήσεις με το πρώτο». Συνοδεύεται πάντοτε από χειρονομία που προσδιορίζει το μέγεθος ή το ύψος. β. (για πρόσωπα) είναι μικρός στην ηλικία ή πολύ κοντός: «είναι τόσο δα ανθρωπάκι και θέλει να μπερδεύεται με τους μεγάλους || είναι τόσο δα ανθρωπάκι και θέλει να τα βάλει μ’ εκείνον το γίγαντα! || είναι τόσος δα, όμως δε φοβάται κανέναν!». (Λαϊκό τραγούδι: από μικρούλα τόση δα, με την κοντή ποδίτσα, κατάλαβα πως ήσουνα σιγανοπαπαδίτσα)·
- κάθε τόσο, βλ. λ. κάθε·
- κάθε τόσο και λιγάκι, βλ. λ. κάθε·
- και τόσο, α. δηλώνει μετριασμό του χαρακτηρισμού που έγινε από άτομο για κάποιον ή για κάτι: «δεν είναι και τόσο άσχημος! || δεν είναι και τόσο όμορφος!». β. επίσης δηλώνει κάτι περισσότερο από αυτό που αναφέρεται: «η ώρα είναι δώδεκα και τόσο»·
- κάνει το τόσο τόσο, βλ. φρ. το τόσο το κάνει τόσο·
- κάνει το τοσοδουλάκι τόσο, βλ. λ. τοσοδουλάκι·
- κι άλλα τόσα, βλ. λ. άλλος·
- κι άλλο τόσο, βλ. λ. άλλος·
- μακριά απ’ τον κώλο μου κι ας είν’ και τόσο, βλ. λ. κώλος·
- μη γαμάς τόσο πολύ, θα στραβοψωλιάσεις! βλ. λ. στραβοψωλιάζω·
- μια στα τόσα, βλ. φρ. μια φορά στα τόσα, λ. φορά·
- μια στις τόσες, βλ. φρ. μια φορά στις τόσες, λ. φορά·
- όσα δίνεις τόσα παίρνεις, βλ. λ. όσος·
- όσα λόγια σου ’λεγα, τόσες μύγες έχαφτες, βλ. λ. μύγα·
- όση γλυκάδα έχει το χέλι, τόση πικράδα έχει το φίδι, βλ. λ. φίδι·
- όσο βιάζεται η γριά, τόσο κόβεται η κλωστή, βλ. λ. γριά·
- όσο ο ένας τόσο κι ο άλλος, στον ίδιο βαθμό: «όσο ο ένας, τόσο κι ο άλλος είναι καλά παιδιά»· βλ. και φρ. τόσο ο ένας, όσο κι ο άλλος·
- όσο πίνει η πεθερά μας, τόσο μας καλοχαιρετάει, βλ. λ. πεθερά·
- όσο πιο βαθιά, τόσο πιο καλά, βλ. λ. βαθύς·
- όσο χορταίνει η φάβα από λάδι τόσο κι η γκαστρωμένη από χάδι, βλ. λ. γκαστρωμένη·
- όχι και τόσο(ς)! πιο λίγο, πιο μέτρια: «είπαμε να τον αγριέψεις τον άνθρωπο, αλλά όχι και τόσο! || είπαμε ότι είναι κουτός, αλλά όχι και τόσο!»·
- το 1990 τόσο (ή άλλη χρονολογία), (αόριστα) μετά το 1990: «ήταν το 1990 τόσο, που είχαν αρχίσει οι οικονομικές δυσκολίες στον τόπο μας»·
- το ζυμάρι, όσο ζυμώνεις, τόσο φουσκώνει, βλ. λ. ζυμάρι·
- το καλό το δέντρο, όσο μεγαλώνει, τόσο πλαταίνει ο ίσκιος του, βλ. λ. δέντρο·
- το τόσο το κάνει τόσο ή το τόσο το κάνει τόοοοοσο, δίνει μεγάλη διάσταση σε μια υπόθεση ή κατάσταση χωρίς αιτία και λόγο, μεγαλοποιεί πολύ τα πράγματα: «είναι στο χαρακτήρα του το τόσο να το κάνει τόσο». Συνοδεύεται πάντοτε από χειρονομία με τις δύο παλάμες τεντωμένες και κάθετες προς το έδαφος να απομακρύνονται δεξιά αριστερά μεγαλώνοντας την αρχική ένδειξη μεγέθους·
- τον (την) ξέρω από τόσο δα παιδάκι, βλ. λ. παιδάκι·
- τόσα και τόσα, πάρα πολλά: «υπέφερε τόσα και τόσα και μυαλό δεν έβαλε || γνώρισε τόσα και τόσα στα διάφορα ταξίδια του!»·
- τόσα κι άλλα τόσα, τα διπλάσια: «μου ζήτησε εκατό χιλιάρικα και του ’δωσα τόσα κι άλλα τόσα»·
- τόσα νιώθει, τόσα λέει, βλ. συνηθέστ. τόσα ξέρει, τόσα λέει·
- τόσα ξέρει, τόσα λέει, σχετικά με μια κατάσταση ή υπόθεση εκφράζει την άποψή του, ενώ βρίσκεται σε πλήρη άγνοια ή δεν έχει τις σχετικές γνώσεις: «μη δίνεις βάση στα λεγόμενά του, γιατί τόσα ξέρει, τόσα λέει»·
- τόσα χρόνια ή τόσα χρόνια τώρα, βλ. λ. χρόνος·
- τόσες και τόσες, πάρα πολλές: «τόσες και τόσες φτωχιές κοπέλες καλοπαντρεύτηκαν || τόσες και τόσες τον ήθελαν στα νιάτα του, όμως αυτός δεν ξεχώρισε καμιά απ’ την ιδιοτροπία του, ώσπου έμεινε γεροντοπαλίκαρο»·
- τόσες μέρες ή τόσες μέρες τώρα, βλ. λ. μέρα·
- τόσες φορές, βλ. λ. φορά·
- τόση φασαρία για το τίποτα! βλ. λ. φασαρία·
- τόση ώρα ή τόσες ώρες ή τόση ώρα τώρα ή τόσες ώρες τώρα, βλ. λ. ώρα·
- τόσο από τόσο, τόσο, έκφραση με την οποία θέλουμε να δείξουμε πως η αριθμητική πράξη της αφαίρεσης που καλείται να κάνει κάποιος είναι πανεύκολη ή πως κάποιος υπολογισμός για την αφαίρεση κάποιων εξόδων ή κάποιου ποσού είναι πανεύκολος: «τι σκέφτεσαι, ρε παιδάκι μου! Τόσο από τόσο, τόσο». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται και άλλοτε κλείνει το ορίστε ή το σιγά το πράγμα, υποδηλώνοντας την ευκολία του υπολογισμού·  
- τόσο δα, δηλώνει ελάχιστη ποσότητα, μέγεθος ή ένταση: «μου ’βαλε τόσο δα ουίσκι να πιω || έχει έναν τόσο δα αναπτήρα || χαμήλωσε τόσο δα το ραδιοφωνάκι σου, γιατί μ’ ενοχλεί»·
- τόσο δα ανθρωπάκι! βλ. λ. ανθρωπάκι·
- τόσο δια τόσο, τόσο, έκφραση με την οποία θέλουμε να δείξουμε πως η αριθμητική πράξη της διαίρεσης που καλείται να κάνει κάποιος είναι πανεύκολη ή πως κάποιος υπολογισμός για τη διαίρεση κάποιων εξόδων ή ποσών είναι πανεύκολος: «τι σκέφτεσαι μια ώρα, ρε παιδάκι μου! Τόσο δια τόσο, τόσο». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται και άλλοτε κλείνει το ορίστε ή το σιγά το πράγμα, υποδηλώνοντας την ευκολία του υπολογισμού·
- τόσο δουλεύει το μυαλό του, βλ. λ. μυαλό·
- τόσο επί τόσο, τόσο, έκφραση με την οποία θέλουμε να δείξουμε πως η αριθμητική πράξη του πολλαπλασιασμού που καλείται να κάνει κάποιος είναι πανεύκολη ή πως κάποιος υπολογισμός για τον πολλαπλασιασμό κάποιον εξόδων ή κάποιων ποσών είναι πανεύκολος: «μα τι να το κάνεις το χαρτί και το μολύβι! Τόσο επί τόσο, τόσο». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται και άλλοτε κλείνει το ορίστε ή το σιγά το πράγμα, υποδηλώνοντας την ευκολία του υπολογισμού·
- τόσο καιρό ή τόσο καιρό τώρα, βλ. λ. καιρός·
- τόσο κακό για το τίποτα! βλ. λ. κακός·
- τόσο καλά! ειρωνική επιφωνηματική έκφραση σε άτομο που μας εξιστορεί τη μια μετά την άλλη όλες τις δυσκολίες ή τις κακοτυχίες του: «τον τελευταίο καιρό μ’ έδιωξαν απ’ τη δουλειά, αρρώστησε η μάνα μου, τράκαρα τ’ αυτοκίνητό μου κι από λεφτά δεν έχω μία. -Τόσο καλά!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το α· βλ. και λ. καλός·
- τόσο κι άλλο τόσο, το διπλάσιο: «θέλω να μου βάλεις τόσο που έβαλες στον προηγούμενο κι άλλο τόσο»·
- τόσο κόβει το μυαλό του, βλ. λ. μυαλό·
- τόσο κόβει το νιονιό  του, βλ. λ. νιονιό·
- τόσο ο ένας όσο κι ο άλλος, εξίσου: «τόσο ο ένας όσο κι ο άλλος είναι φταίχτες σ’ αυτή την υπόθεση || τόσο ο ένας όσο κι ο άλλος σ’ αγαπάνε πάρα πολύ»· βλ. και φρ. όσο ο ένας τόσο κι ο άλλος·
- τόσο πολύ! ειρωνική επιφωνηματική έκφραση με την οποία αμφισβητούμε τις επιδόσεις που μας παραθέτει κάποιος: «την είχα όλο το βράδυ στην γκαρσονιέρα μου και τις έριξα καμιά δεκαριά. -Τόσο πολύ! || τον έπιασα στα χέρια μου και τον σακάτεψα στο ξύλο. -Τόσο πολύ!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το α· βλ. και φρ. τόσο καλά(!)·
- τόσο συν τόσο, τόσο, έκφραση με την οποία θέλουμε να δείξουμε  πως η αριθμητική πράξη της πρόσθεσης που καλείται να κάνει κάποιος είναι πανεύκολη ή πως κάποιος υπολογισμός για την πρόσθεση κάποιων εξόδων ή ποσών είναι πανεύκολος: «αμάν, ρε παιδάκι μου! Δύσκολο πράγμα είναι να κάνεις την πρόσθεση! Τόσο συν τόσο, τόσο». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται και άλλοτε κλείνει το ορίστε ή το σιγά το πράγμα, υποδηλώνοντας την ευκολία του υπολογισμού·  
- τόσο το καλύτερο! βλ. λ. καλύτερος·
- τόσο το χειρότερο! βλ. λ. χειρότερος·
- τόσο του κόφτει, έκφραση με την οποία θέλουμε να δικαιολογήσουμε κάποιον για κάποιο παράπτωμα ή παρατυπία του, αποδίδοντάς του ελαττωμένη νοημοσύνη: «μην τον μαλώνεις τον άνθρωπο που πήρε τ’ αυτοκίνητο να το οδηγήσει χωρίς να έχει δίπλωμα, αφού τόσο του κόφτει». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το έλα μωρέ·
- τόσο φτάνει το μυαλό του, βλ. λ. μυαλό·
- τόσοι και τόσοι, πάρα πολλοί: «τόσοι και τόσοι θέλησαν να τον βοηθήσουν, αλλά δε δέχτηκε τη βοήθεια κανενός || τόσοι και τόσοι τη ζήτησαν, αλλά απ’ τις ιδιοτροπίες της έμεινε γεροντοκόρη»·
- τόσος θόρυβος για το τίποτα! βλ. λ. θόρυβος·
- τόσος και τόσος ή τόσοι και τόσοι, πάρα πολύς, αμέτρητος, πάρα πολλοί, αμέτρητοι: «τόσος και τόσος κόσμος άκουσε κι είδε αυτά που είπες κι έκανες μπροστά τους || τόσοι και τόσοι άνθρωποι κι ούτε ένας είχε το θάρρος να εναντιωθεί στον τάδε!»·
- τόσος λόγος για το τίποτα! βλ. λ. λόγος·
- τόσο(ς) μόνο ή μόνο τόσο(ς), σε τόσο βαθμό μικρό(ς), κοντό(ς) ή λίγο(ς): «μια πιθαμή άνθρωπος κι ήθελε να τα βάλει με τον τάδε. -Τόσος μόνο! || εμένα τόσο μόνο θα μου δώσεις; – διάβασε δυο τρεις μέρες στην αρχή και τόσο μόνο ήταν το ενδιαφέρον του για το διάβασμα»·
- τόσος ντόρος για το τίποτα! βλ. λ. ντόρος·
- τόσους μήνες ή τόσους μήνες τώρα, βλ. λ. μήνας.