πρώτος, -η, -ο, επίθ. [<αρχ. πρῶτος], πρώτος. 1. που προηγείται έναντι των άλλων: «αυτός ο άνθρωπος είναι πρώτος σε όλα». 2. που βρίσκεται στη βάση, που θεωρείται ως το στοιχειώδες μέρος μιας διαδικασίας ή μιας γνώσης πάνω στο οποίο στηρίζεται όλη η εξέλιξη και που έχει ανάγκη μεγάλης διεργασίας για να φτάσει στο τελικό αποτέλεσμα: «σήμερα μας δώσανε τις πρώτες οδηγίες για το πώς πλάθεται ο πηλός, για να μπούμε στο νόημα, κι από αύριο αρχίζουμε εφαρμογή || για να φτάσεις στην κορυφή πρέπει να ξεκινήσεις απ’ τις  πρώτες θέσεις και σιγά σιγά ν’ ανέβεις». 3α. που είναι ο καλύτερος, ο σπουδαιότερος, που συγκεντρώνει τον θαυμασμό μας και έχει την ολόψυχη συγκατάθεσή μας: «είναι πρώτο παιδί ο ανιψιός σου, τον έχω μόνο μια βδομάδα στη δουλειά μου και πιάνει πουλιά στον αέρα || είδα χτες στο σινεμά ένα πρώτο έργο και σου συνιστώ να μην το χάσεις!». β. που είναι πολύ καλός, απίθανος, τέλειος: «ποια είναι η γνώμη σου για τον τάδε; -Πρώτος || ποια είναι η γνώμη σου για τη γυναίκα του; -Πρώτη || είναι καλό τ’ αυτοκίνητό σου; -Πρώτο». γ. λέγεται και με αρνητική διάθεση: «αναδείχτηκε πρώτος βλάκας στην παρέα του». (Λαϊκό τραγούδι: έτσι που πας, δε θα μονοιάσουμε ποτά με τις προφάσεις, πότε τούτα, πότ’ εκείνα και θα με παίρνουνε οι φίλοι στο μεζέ και θα με λεν κορόιδο πρώτο στην Αθήνα). 4α. το αρσ. ως ουσ. ο πρώτος, ο άντρας που προηγήθηκε από κάθε άλλον σε μια γυναίκα και, κατ’ επέκταση, αυτός που την ξεπαρθένεψε: «αυτόν που βλέπεις να περνάει, είναι ο πρώτος της τάδε». β. ο πρώτος καπετάνιος ή μηχανικός ενός πλοίου: «ο πρώτος αυτού του καραβιού είναι απ’ τους πιο παλιούς του εμπορικού στόλου». γ. το πρώτο μέρος, η πρώτη περίοδος του ύπνου από τη στιγμή που άρχισε να κοιμάται κάποιος: «πήγε νωρίς στο σπίτι του για ύπνο και σίγουρα θα βρίσκεται τώρα στον πρώτο». δ. ο πρώτος όροφος πολυκατοικίας: «μένω στον πρώτο της γωνιακής οικοδομής» 5α. το θηλ. ως ουσ. η πρώτη, η πρώτη σύζυγος ή ερωμένη κάποιου άντρα: «αυτή η γυναίκα που περνάει απέναντι, είναι η πρώτη του τάδε». β. η πρώτη μέρα του μήνα: «την πρώτη Μαρτίου θα έρθει ο γιος μου απ’ το εξωτερικό». γ. η πρώτη ταχύτητα από τις  πέντε με την οποία ξεκινάει κυρίως το αυτοκίνητο ή η μοτοσικλέτα: «άναψε τη μηχανή, έβαλε την πρώτη και ξεκίνησε». δ. η πρώτη παράσταση θεατρικού ή μουσικού έργου, η πρεμιέρα: «το Σάββατο είναι η πρώτη του τάδε θεατρικού έργου || παγκόσμια πρώτη». ε. η πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου: «είναι πολύ μικρός ο γιος του και πηγαίνει στην πρώτη». 6α. το ουδ. ως ουσ. το πρώτο, το πρώτο πάτωμα πολυκατοικίας: «μένω στο πρώτο της γωνιακής οικοδομής». β. το λεπτό: «η ώρα είναι πέντε και δυο πρώτα». 7. το ουδ. στον πλ. ως ουσ. τα πρώτα, (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) η επίσημη επαγγελματική ποδοσφαιρική ομάδα: «ξεκίνησε απ’ τα τσικό της ομάδας και τώρα παίζει στα πρώτα». Επίρρ. πρώτα, α. αρχικά, πριν από οτιδήποτε άλλο: «πρώτα θέλω να σ’ ευχαριστήσω για τη βοήθειά σου || πρώτα θέλω να δω την ταυτότητά σου, για να εξακριβώσω αν πράγματι είσαι αυτός που λες». β. σε παλιότερο χρονικό διάστημα: «θυμάσαι πρώτα, που φορούσαμε το πηλίκιο με την κουκουβάγια στο σχολείο;». (Ακολουθούν 131 φρ.)·
- άνοιξε για πρώτη φορά τα μάτια του, βλ. λ. μάτι·
- απ’ την πρώτη στιγμή, βλ. λ. στιγμή·
- απ’ τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο ή απ’ τον πρώτο ως τον τελευταίο, όλοι ανεξαιρέτως, απαξάπαντες: «απ’ τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο θα υποβληθούν σε σωματική έρευνα || εξυπηρετήθηκαν απ’ τον πρώτο ως τον τελευταίο»·
- από μια πρώτη ανάγνωση, βλ. λ. ανάγνωση·
- από πρώτο χέρι, βλ. λ. χέρι·
- αρπάζει με το πρώτο φωτιά, βλ. λ. φωτιά·
- αρχίζω πρώτος χειρών αδίκων, βλ. λ. χέρι·
- βάζω σε πρώτη μοίρα (κάτι), βλ. λ. μοίρα·
- βρίσκεται στον πρώτο, βλ. φρ. βρίσκεται στον πρώτο ύπνο, λ. ύπνος·
- βρίσκεται στον πρώτο χάφτα, βλ. λ. χάφτας·
- βρίσκομαι στην πρώτη γραμμή, βλ. λ. γραμμή·
- για πρώτη και τελευταία φορά, βλ. λ. φορά·
- γκάφα πρώτου μεγέθους, βλ. λ. γκάφα·
- δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος, λέγεται για κάτι που γίνεται συχνά και από πολλούς: «δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που χώρισε απ’ τη γυναίκα του || δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που μεθάει»·
- είδος πρώτης ανάγκης, βλ. λ. είδος·
- είμαι στα πρώτα μου βήματα, βλ. λ. βήμα·
- είναι ακόμα στο πρώτο ημίχρονο, βλ. λ. ημίχρονο·
- είναι και ο πρώτος, (για πρόσωπα) επιτείνει την έννοια είναι ο πρώτος. Το και τονισμένο. (Τραγούδι: είναι μεγάλος, είναι χαΐστας, είναι κι ο πρώτος κιθαρίστας)·
- είναι και το πρώτο, (για πράγματα) επιτείνει την έννοια είναι το πρώτο. Το και τονισμένο·
- είναι ο πρώτος, επιτείνει την έννοια είναι πρώτος. Το ο τονισμένο. (Λαϊκό τραγούδι: πολύ σε πάω, παραμιλάω, είσαι η πρώτη και σ’ αγαπάω)· 
- είναι πρώτο, (για πράγματα) είναι το καλύτερο από όλα, υπερέχει έναντι όλων των άλλων: «τ’ αυτοκίνητό μου είναι πρώτο»·
- είναι πρώτο όνομα ή είναι το πρώτο όνομα, βλ. λ. όνομα·
- είναι πρώτο όνομα στη νύχτα ή είναι το πρώτο όνομα στη νύχτα, βλ. λ. όνομα·
- είναι πρώτο όνομα στην πίστα ή είναι το πρώτο όνομα στην πίστα, βλ. λ. όνομα·
- είναι πρώτο χέρι, βλ. λ. χέρι·
- είναι πρώτος, (για πρόσωπα) είναι ο καλύτερος από όλους, υπερέχει έναντι όλων των άλλων: «ο τάδε είναι πρώτος στο εμπόριο || ο φίλος μου είναι πρώτος στα φιλάνθρωπα αισθήματα». (Λαϊκό τραγούδι: του γεμίζουν το κεφάλι φίλοι καρδιακοί όσα βγάζει να τα τρώνε σε μια Κυριακή μα δεν ξέρουν πως ο τύπος ο Αγαθοκλής είναι πρώτος κολπαδόρος της Πειραϊκής)·
- είναι πρώτος και καλύτερος, είναι ασυναγώνιστος στο χώρο του, στην τέχνη του, στο επάγγελμά του: «δεν μπορεί κανείς να τον συναγωνιστεί στο αρχιτεκτονικό σχέδιο, γιατί είναι πρώτος και καλύτερος»· βλ. και φρ. πρώτος και καλύτερος·
- είναι πρώτος στο ποίημα, βλ. λ. ποίημα·
- είναι στα πρώτα του βήματα, (για νήπια) βλ. λ. βήμα·
- είναι στον πρώτο ή είναι στον πρώτο ύπνο, βλ. λ. ύπνος·
- είναι το πρώτο, (για πράγματα) επιτείνει την έννοια είναι πρώτο. Το το τονισμένο·
- εις υγεία(ν) των ερώτων, στο ποτήρι μας το πρώτον, βλ. λ. υγεία·
- εκ πρώτης όψεως, βλ. λ. όψη·
- έχει πρώτη φωνή, βλ. λ. φωνή·
- έχω σε πρώτη μοίρα (κάτι), βλ. λ. μοίρα·
- η πρώτη γραμμή, βλ. λ. γραμμή·
- η πρώτη κυρία της χώρας, βλ. λ. κυρία·
- η πρώτη μου δουλειά είναι να…, βλ. λ. δουλειά·
- κάλλιο πρώτος στο χωριό παρά δεύτερος στην πόλη ή καλύτερα πρώτος στο χωριό παρά δεύτερος στην πόλη, βλ. λ. χωριό·
- κάνει πρώτη φωνή, βλ. λ. φωνή·
- κάνει τα πρώτα του βήματα, (για νήπια), βλ. λ. βήμα·
- κάνω τα πρώτα μου βήματα, βλ. λ. βήμα·
- κάνω την πρώτη κίνηση, βλ. λ. κίνηση·
- κάνω το πρώτο βήμα, βλ. λ. βήμα·
- κόβω πρώτος το νήμα, (για αθλητές ταχύτητας) βλ. λ. νήμα·
- με την πρώτη, α. με την πρώτη προσπάθεια: «πήρε το ακόντιο και με την πρώτη το ’ριξε στα εβδομήντα μέτρα || σημάδεψε και πέτυχε το στόχο του με την πρώτη». β. αμέσως: «ό,τι του ’πα, το κατάλαβε με την πρώτη». (Λαϊκό τραγούδι: τώρα θέλω με την πρώτη ν’ αγαπήσει κάναν μόρτη, έτσι και την τυραννήσει θα του δώσω και μπαξίσι)·
- με την πρώτη ευκαιρία, βλ. λ. ευκαιρία·
- με την πρώτη φορά, βλ. συνηθέστ. με την πρώτη·
- με το πρώτο, βλ. φρ. με την πρώτη·
- με το πρώτο μου το γάλα, βλ. λ. γάλα·
- μου ’πεσε ο πρώτος αριθμός ή μου ’τυχε ο πρώτος αριθμός, βλ. λ. αριθμός·
- μου ’πεσε ο πρώτος λαχνός ή μου ’τυχε ο πρώτος λαχνός, βλ. λ. λαχνός·
- μου ’πεσε το πρώτο λαχείο, βλ. λ. λαχείο·
- ο παπάς πρώτα τα γένια του ευλογάει, βλ. λ. παπάς·
- ο πρώτος διδάξας, βλ. λ. διδάξας·
- ο πρώτος είναι πρώτος, το να καταλάβει κανείς την πρώτη θέση κάπου ή σε κάτι, είναι αναμφισβήτητα κάτι το ξεχωριστό: «ο γιος μου πέρασε πρώτος στο πανεπιστήμιο κι ο γιος του δεύτερος. -Έλα μωρέ, τι πρώτος, τι δεύτερος. -Ο πρώτος είναι πρώτος». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το α, ό,τι και να πεις·
- ο πρώτος πολίτης της χώρας, βλ. λ. πολίτης· 
- ο πρώτος ρόλος, βλ. λ. ρόλος·
- ο πρώτος τυχών, α. αυτός που μας είναι εντελώς άγνωστος: «δεν μπορώ ν’ αναθέσω μια τόσο σπουδαία δουλειά στον πρώτο τυχόντα». β. αυτός που είναι ανάξιος λόγου, ασήμαντος, τιποτένιος, ο οποιοσδήποτε, ο τυχαίος: «αυτόν τον άνθρωπο να τον σέβεσαι, γιατί δεν είναι ο πρώτος τυχών, αλλά είναι μεγάλος επιστήμονας»·  
- ο ράφτης, όταν κόβει την τσόχα, τη δική του βγάζει πρώτα, βλ. λ. ράφτης·
- ο ψεύτης και ο κλέφτης τον πρώτο χρόνο χαίρονται, βλ. λ. ψεύτης·
- οι πρώτες πρωινές ώρες, βλ. λ. πρωινός·
- όποιος τρέχει μόνος του, τερματίζει πρώτος, βλ. λ. τερματίζω·
- όπου γάμος και χαρά, η Βασίλω πρώτη, βλ. λ. χαρά·
- όπως πρώτα ή όπως και πρώτα, βλ. λ. όπως· 
- όταν μιλάς (για κάποιον ή για κάτι), να πλένεις πρώτα το στόμα σου, βλ. λ. στόμα·
- όταν ο σάλιαγκας ζητεί ν’ αλλάξει το καυκί του, πρώτα βγάζει τα κέρατα κι έπειτα το κορμί του, βλ. λ. σάλιαγκας·
- παίζω τον πρώτο ρόλο, βλ. λ. ρόλος·
- παίρνει με το πρώτο φωτιά, βλ. λ. φωτιά·
- περνώ πρώτος (κάπου), παίρνω την πρώτη θέση, πρωτεύω: «γελούν και τα μουστάκια του, γιατί ο γιος του πέρασε πρώτος στο πανεπιστήμιο»·
- πέφτω πρώτος στο νήμα, (για αθλητές ταχύτητας) βλ. λ. νήμα·
- πέφτω στον πρώτο λύκο, βλ. λ. λύκος·
- πήρα το πρώτο λαχείο, βλ. λ. λαχείο·
- πήρα τον πρώτο αριθμό, βλ. λ. αριθμός·
- πήρα τον πρώτο λαχνό, βλ. λ. λαχνός·
- πήρε φωτιά απ’ την πρώτη σκάλα, βλ. λ. φωτιά·
- πιάνει με το πρώτο φωτιά, βλ. λ. φωτιά·
- πιες πρώτα το γαλατάκι σου! βλ. λ. γαλατάκι·
- πολεμώ στην πρώτη γραμμή, βλ. λ. γραμμή·
- πρώτ’ απ’ όλα, α. πριν από καθετί, πριν από οτιδήποτε άλλο: «πρώτ’ απ’ όλα θέλω να σ’ ευχαριστήσω για τη βοήθειά σου || πρώτ’ απ’ όλα θα πρέπει να ελέγξουμε το ποινικό του μητρώο, κι αν είναι εντάξει, τον παίρνουμε στη δουλειά». β. πάνω απ’ οτιδήποτε άλλο, σε πρωταρχική θέση και με κυρίαρχη σημασία: «πρώτα απ’ όλα βάζει τη δουλειά του || πρώτ’ απ’ όλα έχει την οικογένειά του»·
- πρώτα βγαίν’ η ψυχή τ’ ανθρώπου κι ύστερα (βγαίνει) το χούι του, βλ. λ.ψυχή·
- πρώτα ο Θεός, βλ. λ. Θεός·
- πρώτα πρώτα, κατ’ αρχήν, πρωτίστως, πρώτ’ απ’ όλα: «πρώτα πρώτα τα λόγια που αποδίδεις σε μένα δεν τα ’πα εγώ»·
- πρώτα τρώει το μάτι και μετά το στομάχι, βλ. λ.. μάτι·
- πρώτη βοήθεια του Θεού, δεύτερη του γειτόνου, βλ. λ. Θεός·
- πρώτη θέση, (για μέσα συγκοινωνίας) βλ. λ. θέση·
- πρώτη μου φορά ή πρώτη φορά, βλ. λ. φορά·
- πρώτη φωνή, βλ. λ. φωνή·
- πρώτης γραμμής, βλ. λ. γραμμή·
- πρώτης διαλογής, βλ. λ. διαλογή·
- πρώτης τάξεως, βλ. λ. τάξη·
- πρώτο βιολί, βλ. λ. βιολί·
- πρώτο λαρύγγι, βλ. λ. λαρύγγι·
- πρώτο μπόι, βλ. λ. μπόι·
- πρώτο νούμερο, (στη γλώσσα του στρατού) βλ. λ. νούμερο·
- πρώτο παλικάρι, βλ. λ. παλικάρι·
- πρώτο πιάτο, βλ. λ. πιάτο·
- πρώτο πράμα, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- πρώτο στασίδι κηδεία, βλ. λ. στασίδι·
- πρώτο τραπέζι, βλ. λ. τραπέζι·
- πρώτο(ν) και κύριο(ν), κυρίως, κατ’ εξοχήν: «μου φαίνεται πως τζάμπα κουβεντιάζουμε τόση ώρα γιατί, πρώτον και κύριον, για να μπορέσουμε ν’ αρχίσουμε τη δουλειά, πρέπει να βρούμε έναν χρηματοδότη»·
- πρώτος γύρος, βλ. λ. γύρος·
- πρώτος και καλύτερος, α.(ειρωνικά) λέγεται για άτομο που οι ανελλιπείς παρουσίες του σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής ή καλλιτεχνικής ζωής το έχουν καταστήσει γραφικό ή και ανεπιθύμητο, ενοχλητικό: «σ’ όλους τους χορούς των διάφορων συλλόγων πρώτος και καλύτερος ο τάδε || μόλις γίνονται τα εγκαίνια κάποιας έκθεσης ζωγραφικής, πρώτος και καλύτερος ο τάδε». β. λέγεται για άτομο που το βρίσκεις να συμμετέχει σε όλες τις κατακριτέες ή  παράνομες πράξεις: «όπου καβγάς, πρώτος και καλύτερος ο τάδε || όπου κομπίνα, πρώτος και καλύτερος ο τάδε». (Λαϊκό τραγούδι: τον πρώτο και καλύτερο συνάντησα το Στράτο, το Στράτο τον Παγιουμτζή που λέγαμε Τεμπέλη και φύτευε το χόρτο του σε ξέφραγο αμπέλι)· βλ. και φρ. είναι πρώτος και καλύτερος·
- πρώτος πόλεμος, βλ. λ. πόλεμος·
- πρώτος τη τάξει, βλ. λ. τάξη·
- ρούφα πρώτα τ’ αβγουλάκι σου! βλ. λ. αβγουλάκι·
- σαν και πρώτα ή σαν πρώτα, όπως και τον προηγούμενο καιρό, όπως και παλιότερα. (Λαϊκό τραγούδι: άσε ανοιχτή την πόρτα, να τρυπώσω σαν και πρώτα)·
- σαν και τον πρώτο ή σαν τον πρώτο, δηλώνει τον τυχαίο, τον οποιοδήποτε: «σ’ αυτή την επιχείρηση δουλεύω τριάντα χρόνια γι’ αυτό δε σου επιτρέπω να μου φέρεσαι σαν τον πρώτο υπάλληλο». (Λαϊκό τραγούδι: είχα ένα όνομα, είχα ένα σπίτι είχα και μιαν αγάπη στην καρδιά κι άξαφνα κατάντησα σαν τον πρώτο αλήτη μια πληγή, μια σκέτη μαχαιριά)· 
- σε πρώτη ευκαιρία, βλ. λ. ευκαιρία·
- σε πρώτη ζήτηση, βλ. λ. ζήτηση·
- στα πρώτα βήματα, βλ. λ. βήμα·
- Σταθμός Πρώτων Βοηθειών, βλ. φρ. το Πρώτων Βοηθειών·
- στερνή μου γνώση να σ’ είχα πρώτα! βλ. λ. γνώση·
- σων’ πρώτος! (για παιχνίδια, ιδίως παιδικά) έκφραση που όποιος προλάβει να πει πρώτος, έχει και το δικαίωμα να παίξει πρώτος. Με το σων’ δεύτερος! σων’ τρίτος!... κανονίζεται και η σειρά των παιχτών που θα παίξουν στο παιχνίδι, δηλ. το σων’ έχει την έννοια να σώσω, καπαρώνω τη θέση να παίξω πρώτος κ.λ.π. Ίσως όμως το σων’ να μην προέρχεται από το ρ. σώνω αλλά από το τουρκ. son, που σημαίνει τέλος. Έτσι, σε αυτή την περίπτωση,  η έκφραση σων’ πρώτος κ.λπ. δηλώνει τελεσίδικα τη θέση που πρόλαβαν να πάρουν οι παίχτες μέσα στο παιχνίδι·
- τ’ αρπάζει με το πρώτο, βλ. λ. αρπάζω·
- τα εκατό πρώτα χρόνια είναι δύσκολα ή τα πρώτα εκατό χρόνια είναι δύσκολα, βλ. λ. χρόνος·
- τα πρώτα καρδιοχτύπια, βλ. λ. καρδιοχτύπι·
- τα πρώτα χτυποκάρδια, βλ. λ. χτυποκάρδι·
- τα στερνά τιμούν τα πρώτα, βλ. λ. στερνός·
- τι πρώτος, τι δεύτερος, λέγεται στην περίπτωση που θέλουμε να δηλώσουμε πως δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον πρώτο και στον δεύτερο σε μια κατάταξη: «ο δικός του ο γιος πέρασε πρώτος στο πανεπιστήμιο και ο δικός μου δεύτερος. -Τι πρώτος, τι δεύτερος». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το έλα μωρέ ή το σιγά μωρέ. Απαντάται και σε ερωτηματικό τύπο·βλ. και φρ. ο πρώτος είναι πρώτος·
- την έκοψα με την πρώτη ματιά, βλ. λ. ματιά·
- το πιάνει με το πρώτο, βλ. λ. πιάνω·
- το πρώτο γάλα, βλ. λ. γάλα·
- το Πρώτων Βοηθειών, ιατρικό κέντρο, όπου παρέχεται άμεσα η στοιχειώδης ιατρική περίθαλψη σε τραυματίες ή άλλα επείγοντα περιστατικά: «έπαθε μια δηλητηρίαση και τον πήγαν στο Πρώτων Βοηθειών»·
- τον βάζω σε πρώτη μοίρα, βλ. λ. μοίρα·
- τον έκοψα με την πρώτη, μόλις τον είδα, κατάλαβα αμέσως το χαρακτήρα του, το ποιόν του: «τον θεωρούσε καλό και τίμιο άνθρωπο, εγώ όμως τον έκοψα με την πρώτη πως είναι μούτρο»·
- τον έκοψα με την πρώτη ματιά, βλ. λ. ματιά·
- τον έστειλε στο Πρώτων Βοηθειών, (ειρωνικά) τον έδειρε τόσο πολύ, που αναγκάστηκε να ζητήσει ιατρική συνδρομή·
- τον έχω σε πρώτη μοίρα, βλ. λ. μοίρα·
- υστερνέ μου λογισμέ να σ’ είχα πρώτα! βλ. λ. λογισμός·
- φάε πρώτα τη φρουτόκρεμά σου! βλ. λ. φρουτόκρεμα.