καλόγερος κ. καλόγηρος, ο, ουσ. [<μσν. καλόγερος <μτγν. καλόγηρος], ο καλόγερος. 1. αυτός που ζει απομονωμένος από τον κόσμο, από την κοινωνική ζωή: «δεν μπορώ να καταλάβω, γιατί τα μούντζωσε όλα κι έγινε καλόγερος». 2. αυτός που έμεινε άγαμος και που γενικά δεν έχει σχέσεις με γυναίκες: «είχε το νου του συνέχεια στη δουλειά κι έμεινε καλόγερος στη ζωή του». Από το ότι ο καλόγερος δεν επιτρέπεται να παντρεύεται. 3. σπυρί με απόστημα, ιδίως αυτό που βγαίνει στο σβέρκο: «έχω βγάλει έναν καλόγερο στο σβέρκο και δεν μπορώ να γυρίσω το κεφάλι μου». Συνών. βγαλτό. 4. ειδικό έπιπλο όπου κρεμάμε τα ρούχα: «μόλις μπήκε στο σπίτι, έβγαλε το σακάκι του και το κρέμασε στον καλόγερο». Υποκορ. καλογεράκι, το. (Ακολουθούν 11 φρ.)·
- αδειανός καλόγερος τ’ αρχίδια του έλυε κι έδενε, όταν κάποιος δεν έχει να κάνει κάτι συγκεκριμένο, κάτι ουσιαστικό και ωφέλιμο, τότε ασχολείται με διάφορες ανοησίες μόνο και μόνο για να περάσει την ώρα του, ή συμπεριφέρεται ανάρμοστα, απερίσκεπτα. Συνών. δουλειά δεν είχε ο διάβολος, γαμούσε τα παιδιά του / δουλειά δεν είχε ο καλόγηρος και με τις μύγες πάλευε / δουλειά δεν είχε το μουνί και μάθαινε τσαγκάρης·
- αδειανός καλόγερος ψύλλους εμουνούχιζε, βλ. φρ. αδειανός καλόγερος τ’ αρχίδια του έλυε κι έδενε·
- δουλειά δεν είχε ο καλόγηρος και με τις μύγες πάλευε, βλ. λ. δουλειά·
- ζει σαν καλόγερος, ζει εντελώς μοναχική ζωή: «απ’ τη μέρα που πέθανε η γυναίκα του, ζει σαν καλόγερος». Αναφορά στο μοναστικό βίο του καλόγερου·
- θέλω να γενώ καλόγερος να σώσω την ψυχή μου, μα δε μ’ αφήνει ο διάβολος που ’χω μέσ’ στο βρακί μου, βλ. λ. διάβολος·
- μπήκε ο καλόγερος στο τσουκάλι, λέγεται ειρωνικά για φαγητό που κάηκε: «αντί να ’χει το μυαλό της στην κουζίνα, ήταν συνέχεια καρφωμένη μπροστά στην τηλεόραση, ώσπου, στο τέλος, μπήκε ο καλόγερος στο τσουκάλι». Παρομοίωση του καμένου φαγητού με τη μαύρη ενδυμασία του καλόγερου·
- ο διάβολος εγέρασε, καλόγηρος εγίνηκε, βλ. λ. διάβολος·
- ο καλόγηρος είπε το ψάρι φακή και το ’φαγε Σαρακοστή, προβάλλει και την πιο απίθανη δικαιολογία, προκειμένου να πετύχει το σκοπό του: «όταν θέλει να πετύχει κάτι σου λέει τα πιο απίθανα πράγματα, αλλά κι ο καλόγηρος είπε το ψάρι φακή και το ’φαγε Σαρακοστή». Από το ότι η Σαρακοστή είναι περίοδος νηστείας που διαρκεί σαράντα μέρες πριν από τα Χριστούγεννα. Συνών. βαφτίζει το κρέας ψάρι·
- ο καλόγερος κοιμάται κι ο Θεός του μαγειρεύει, βλ. λ. Θεός·
- το μοναστήρι να ’ν’ καλά κι από καλογέρους! βλ. λ. μοναστήρι·
- χόλιασε ο καλόγερος κι έκαψε τα ράσα του, ο άνθρωπος πάνω στο θυμό του, στα νεύρα του, μπορεί να κάνει κακό και στον ίδιο του τον εαυτό: «και τι κατάλαβε που πάνω στα νεύρα του χτυπούσε το κεφάλι του στον τοίχο; Χόλιασε ο καλόγερος κι έκαψε τα ράσα του».

πάπλωμα, το, ουσ. [<μσν. πάπλωμα <πέπλωμα με επίδραση του άπλωμα]. 1. είδος κλινοσκεπάσματος που χρησιμοποιείται το χειμώνα: «το βράδυ η γυναίκα μου τραβάει όλο το πάπλωμα προς το μέρος της και ξεπαγιάζω». (Λαϊκό τραγούδι: το δικό μου πάπλωμα είναι για δυο άτομα). 2. το επίμαχο σημείο χρηματικών ιδίως υποθέσεων, αυτό που έχει το μεγαλύτερο οικονομικό ενδιαφέρον: «όταν έφερα την κουβέντα στο πάπλωμα, άρχισε τα τρελά ο δικός σου και χάλασε η συμφωνία». Υποκορ. παπλωματάκι, το·
- απλώνω τα πόδια μου μέχρις εκεί που φτάνει το πάπλωμα, βλ. λ. πόδι·
- για τον ψύλλο καίει το πάπλωμα, λέγεται για άτομο που αντί να αντιμετωπίσει ένα μικρό πρόβλημα εντοπίζοντας και εξουδετερώνοντας τα αίτια που το προκάλεσαν, καταφεύγει σε παράλογες ή παρανοϊκές λύσεις που τις θεωρεί ριζικές: «είναι πολύ απολυταρχικό άτομο και με την παραμικρή δυσκολία του για τον ψύλλο καίει το πάπλωμα»·
- είναι το χρυσό πάπλωμα (κάποιος για κάποιον), είναι ο σίγουρος, ο μεγάλος προστάτης του: «οι γονείς είναι το χρυσό πάπλωμα για τα παιδιά τους». Από το ότι το πάπλωμα καλύπτει, προστατεύει από το κρύο αυτόν που ξαπλώνει να κοιμηθεί·
- κατά το πάπλωμα και το ξάπλωμα, λέγεται στην περίπτωση εκείνη που κάποια ενέργεια εξυπηρετεί ή ταιριάζει σε κάποια περίσταση: «αφού δεν έχει δουλειά, θα περικόψουμε τα έξοδα της επιχείρησης, γιατί κατά το πάπλωμα και το ξάπλωμα». Συνών. κατά τον άγιο και το κερί του / κατά τον καιρό και το χορό· βλ. και φρ. απλώνω τα πόδια μου μέχρι εκεί που φτάνει το πάπλωμα·
- με διπλώματα και παπλώματα, βλ. λ. δίπλωμα·
- όλος ο καβγάς έγινε για το πάπλωμα ή όλος ο καβγάς ήταν για το πάπλωμα, βλ. λ. καβγάς·
- τον πλάκωσε το πάπλωμα, έκφραση με την οποία ειρωνευόμαστε κάποιον που δεν παρουσιάστηκε στην κανονική ώρα, ιδίως το πρωί, στον τόπο της εργασίας του, και το υπονοούμενο είναι βέβαια πως τον πήρε ο ύπνος, πως δεν μπόρεσε να ξυπνήσει: «ξενύχτησε το βράδυ στα μπουζούκια κι άργησε να πάει το πρωί στη δουλειά του, γιατί τον πλάκωσε το πάπλωμα».

σκύλος, ο, ουσ. [<αρχ. σκύλος], ο σκύλος. 1. (υβριστικά) άνθρωπος κακός, αδιάντροπος, κυνικός, ο παλιάνθρωπος: «τόσο καλό κορίτσι και παντρεύτηκε ένα σκύλο, που δε θέλεις να του πεις ούτε καλημέρα». 2. (υβριστικά) άνθρωπος άσπλαχνος, σκληρόκαρδος: «είναι τόσο σκύλος, που δεν έχει βοηθήσει ποτέ άνθρωπο». 3. άνθρωπος ακούραστος, ακατάβλητος: «φόρτωσέ τον όση δουλειά θέλεις και μη φοβάσαι, γιατί είναι σκύλος». 4. άνθρωπος ανυποχώρητος: «είναι τόσο σκύλος, που, αν του μπει κάτι στο μυαλό του, δεν μπορείς να του αλλάξεις γνώμη». 5. είδος καρχαρία: «ο σκύλος δεν έχει πολύ μεγάλο μέγεθος»· βλ. και λ. σκυλάς και σκυλί. (Ακολουθούν 22 φρ.)·
- δουλεύει σαν σκύλος ή δουλεύει σαν τον σκύλο, βλ. φρ. δουλεύει σαν σκυλί, λ. σκυλί. (Λαϊκό τραγούδι: σε ξένα εργοστάσια δουλεύω σαν τον σκύλο, μανούλα μου κι αγάπη μου, λεφτά για να σας στείλω)·
- έγινε σκύλος, βλ. φρ. έγινε σκυλί, λ. σκυλί·
- εγώ το λέω του σκύλου μου κι ο σκύλος της ουράς του, λέγεται σε εκείνες τις περιπτώσεις που πράξεις ή καθήκοντα μεταβιβάζονται από τον έναν στον άλλον, κι έτσι δεν εκτελούνται οι εντολές που δόθηκαν αρχικά από κάποιον: «πώς να προχωρήσει γρήγορα η δουλειά μ’ αυτούς που μάζεψα τριγύρω μου, απ’ τη στιγμή που εγώ το λέω του σκύλου μου κι ο σκύλος της ουράς του!»·
- εδώ χάνει ο σκύλος τον αφέντη του, βλ. συνηθέστ. εδώ χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα, λ. μάνα·
- είναι σκύλος που δαγκάνει, είναι πολύ πιστός στην υπηρεσία κάποιου πλούσιου, επώνυμου ή εξέχοντος προσώπου και γίνεται επικίνδυνος, όταν αντιληφθεί πως κάποιος τους απειλεί: «πρόσεχε, μην πλησιάζεις πολύ απροειδοποίητα στον τάδε, γιατί αυτός που στέκεται λίγο πίσω του είναι σκύλος που δαγκάνει»·
- είναι σκύλος στη δουλειά, βλ. συνηθέστ. είναι σκυλί στη δουλειά, λ. σκυλί·
- είχαμε σκύλο κι εβόηθα το λύκο, βλ. λ. λύκος·
- θέλει και την πίτα αφάγωτη και το σκύλο χορτάτο ή θέλει και την πίτα ολόκληρη και το σκύλο χορτάτο ή θέλει και την πίτα σωστή και το σκύλο χορτάτο, βλ. λ. πίτα·
- και η πίτα αφάγωτη και ο σκύλος χορτάτος ή και η πίτα ολόκληρη και ο σκύλος χορτάτος ή και η πίτα σωστή και ο σκύλος χορτάτος, βλ. λ. πίτα·
- και του κουμπάρου ο σκύλος, σύντεκνος είναι κι εκείνος, βλ. λ. σύντεκνος·
- μαλώνουν σαν το σκύλο με τη γάτα, βλ. συνηθέστ. τρώγονται σαν το σκύλο με τη γάτα·
- μπάτε σκύλοι αλέστε (κι αλεστικά μη δώστε), λέγεται ειρωνικά για σπίτι, κατάστημα, επιχείρηση ή δημόσια υπηρεσία, όπου, γενικά, δε φυλάγονται καλά τα συμφέροντα: «θα διαλύσει σίγουρα αυτή η επιχείρηση, γιατί είναι μπάτε σκύλοι αλέστε || απ’ τη μέρα που ανέλαβε η τάδε κυβέρνηση, όλα τα υπουργεία είναι μπάτε σκύλοι αλέστε κι αλεστικά μη δώστε»·
- μπρος φίλος και πίσω σκύλος, βλ. λ. φίλος·
- να χάνει ο σκύλος τον αφέντη του, βλ. συνηθέστ. να χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα, λ. μάνα·
- όποιος κοιμάται με σκύλους, σηκώνεται με ψύλλους, όποιος μπλέκει σε βρόμικες, σε ύποπτες υποθέσεις, υφίσταται και τις δυσάρεστες συνέπειες: «ξέκοψε απ’ τις κακές παρέες που κάνεις, γιατί όποιος κοιμάται με σκύλους, σηκώνεται με ψύλλους». Συνών. όποιος ανακατώνεται με τα πίτουρα, τον τρώνε οι κότες / όποιος ανακατώνεται με τα σκατά, τον τρώνε τα γουρούνια / όποιος ανακατώνεται με τα χώματα, θα μπουν στα μάτια του / όποιος κλοτσάει τ’ αγκάθια, πονάνε τα πόδια του / όποιος πάει στο βάλτο να κυνηγήσει, θα γελαστεί·      
- πετώ (σε κάποιον κάτι) όπως πετάνε στο σκύλο το ψωμί, δίνω σε κάποιον κάτι με προσβλητικό, με υποτιμητικό τρόπο: «ξέχασε τι φτώχειες που είχε και τώρα που τα κονόμησε και του ζητάω κάτι, μου το πετάει όπως πετάνε στο σκύλο το ψωμί». (Λαϊκό τραγούδι: αυτά τα λίγα ψίχουλα κι αν θα μου τάξεις, σου τα πληρώνω μ’ οποιαδήποτε τιμή· και θα τα πάρω, και αν ακόμα τα πετάξεις, όπως πετάνε σ’ ένα σκύλο το ψωμί)·   
- σαν το σκύλο με τη γάτα, λέγεται σε περίπτωση έντονης και συνεχούς διαμάχης, ιδίως ανάμεσα σε δυο άτομα: «εξακολουθούν να μαλώνουν τα δυο αδέρφια; -Σαν το σκύλο με τη γάτα»·
- στου σκύλου το προσκέφαλο, ψωμί δεν ξημερώνει, οι άπληστοι επιδιώκουν να βγάλουν κέρδος από παντού: «μόνο αν μπλέξεις μ’ αυτόν το φαταούλα θα καταλάβεις, γιατί στου σκύλου το προσκέφαλο, ψωμί δεν ξημερώνει»·  
- το μπαστούνι για τους σκύλους κι η ψωλή είναι για τους φίλους, βλ. λ.ψωλή·
- τον έκανα σκύλο, βλ. συνηθέστ. τον έκανα σκυλί, λ. σκυλί·
- τρώγονται σαν το σκύλο με τη γάτα, δε μονοιάζουν ποτέ, δεν τα πάνε καθόλου καλά μεταξύ τους, βρίσκονται σε συνεχή διαμάχη, είτε επειδή έχουν κάποια οικονομική ή άλλη διαφορά είτε επειδή είναι κακότροποι είτε επειδή είναι ασυμβίβαστοι χαρακτήρες: «δυο αδέρφια είναι κι απ’ τη μέρα που πέθανε ο πατέρας τους, τρώγονται σαν το σκύλο με τη γάτα για τα κληρονομικά || είναι τόσο στραβόξυλα και οι δυο, που χρόνια τώρα τρώγονται σαν το σκύλο με τη γάτα». (Λαϊκό τραγούδι: το εξεφτέλισαν το αντρικό το φύλο. Κι όπως τρωγόμαστε σα γάτα με το σκύλο, το θηλυκό σε μια στιγμή, στην παραζάλη, μας αμολάει το βιτριόλι στο κεφάλι)·
- φαγώνονται σαν το σκύλο με τη γάτα, βλ. συνηθέστ. τρώγονται σαν το σκύλο με τη γάτα.