ακούω κ. ακούγω, ρ. [<αρχ. ἀκούω], ακούω. 1. υπακούω, συμμορφώνομαι, πειθαρχώ: «πρέπει ν’ ακούς, όταν σου μιλάει ένας μεγαλύτερός σου». (Λαϊκό τραγούδι: δεν άκουσα κανένανε κι ήρθα σ’ αυτό το χάλι, μου έγινε παράδειγμα, δε θ’ αγαπήσω άλλη). 2. αποδίδω σημασία, υπολογίζω: «μην ακούς αυτά που λέει ο κόσμος, γιατί δεν ξέρουν τι τους γίνεται!». (Λαϊκό τραγούδι: μην ακούς τα λόγια του κόσμου, γιατί θέλουν να μας χωρίσουν φως μου). 3. στο γ΄ πρόσ. ακούει, λέγεται για λογαριασμό του και από το άτομο που μιλάει: «μίλα πιο δυνατά, γιατί δεν ακούει», αντί του δεν ακούω. (Ακολουθούν 97 φρ.)·
- άκου εκεί! βλ. λ. εκεί·
- άκου λέει! ή άκουσε λέει! θετική δήλωση στην ερώτηση κάποιου: «θα ’ρθεις μαζί μας στην εκδρομή; - Άκου λέει!», δηλ. βεβαίως και θα έρθω·
- άκου λόγια! ή άκουσε λόγια! βλ. λ. λόγος·
- άκου ν’ ακούσεις! ή άκουσε ν’ ακούσεις! άκουσε με προσεκτικά, δώσε βάση σε αυτά που θα σου πω, γιατί είναι πράγματα περίεργα, απαράδεκτα: «άκου ν’ ακούσεις, φίλε μου, σε τι κομπίνες μέσα ήταν μπλεγμένοι κοτζάμ υπουργοί!»· βλ. και φρ. άκου να δεις(!)·
- άκου να δεις! ή άκουσε να δεις! εκφράζει έκπληξη ή θαυμασμό: «άκου να δεις τι ανοησία είπε κοτζάμ γιατρός! || άκου να δεις τι σπουδαία πράγματα μπορεί να καταφέρει σήμερα η ιατρική!». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το κύριε ή το φίλε μου· βλ. και φρ. άκου να σου πω(!)·
- άκου να σου πω! ή άκουσε να σου πω! άκουσε προσεκτικά αυτά που θα σου πω. Συνήθως λέγεται με απειλητική ή επιτιμητική διάθεση: «άκουσε να σου πω! Αν δεν κάτσεις φρόνιμα, θα σε πετάξω έξω». (Λαϊκό τραγούδι: άκουσε να σου πω κυρία κι αν είσαι από τη Δραπετσώνα). Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το για·
- άκου ποιος μιλάει! ή άκουσε ποιος μιλάει! ζωηρή απορία ή ξάφνιασμα για κάποιον που, ενώ είναι άσχετος με μια υπόθεση, προσπαθεί να επιβάλλει τη γνώμη του ή να κατευθύνει τις γνώμες των άλλων ή που, ενώ είναι υπόλογος για κάποια πράξη του, κατηγορεί άλλους που έχουν υποπέσει στο ίδιο σφάλμα ή που, ενώ έχει πάθει κάποια ζημιά, ειρωνεύεται άλλους, που έχουν πάθει την ίδια ζημιά·
- άκου που σου λέω ή άκουμε που σου λέω ή άκουσέ με που σου λέω, έκφραση με την οποία θέλουμε να επιβεβαιώσουμε σε κάποιον αυτά που μόλις προαναφέραμε, για να πάψει να έχει αμφιβολίες: «απ’ όσα ξέρω, είναι αποφασισμένος να χρηματοδοτήσει τη δουλειά σου, άκου που σου λέω». (Λαϊκό τραγούδι: πάψε να παραπονιέσαι και τα λάθη σου ν’ αρνιέσαι. Συ τα φταις εγώ δε φταίω, άκου τώρα που σου λέγω). Πολλές φορές, παρατηρείται χειρονομία όπου ο ομιλητής χτυπάει ελαφρά με τον αγκώνα του στα πλευρά το συνομιλητή του και, αν κάθονται αντικριστά, παρατηρείται ελαφρό κλείσιμο του ματιού·
- άκου πράματα! ή άκουσε πράματα! βλ. λ. πρά(γ)μα·
- άκου πώς έχει το πράγμα ή άκου πώς έχουν τα πράγματα, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- ακούς και την καρφίτσα που πέφτει, βλ. λ. καρφίτσα·
- άκουγέ τα όλα, κι όσα θέλεις πίστευε, βλ. λ. θέλω·
- ακούει στ’ όνομα, βλ. λ. όνομα·
- ακούει φωνές, βλ. λ. φωνή·
- ακούς εκεί! βλ. λ. εκεί·
- άκουσε της χρονιάς του, βλ. λ. χρονιά·
- άκουσον άκουσον! εκφράζει έντονη δυσφορία ή αποτροπιασμό για την ενέργεια ή τα λόγια κάποιου, που είναι έξω από κάθε λογική: «άκουσον άκουσον, τι έκανε ο αλήτης! Χτύπησε τους γονείς του κι έφυγε απ’ το σπίτι παίρνοντας και όλες τις οικονομίες τους! || άκουσον άκουσον, τον παλιάνθρωπο! Με κατηγόρησε στη γυναίκα μου ότι έχω φιλενάδα, ενώ εγώ δε γυρίζω να δω άλλη γυναίκα απ’ τη δική μου!»·
- ακούω και δεν ακούω, μόλις που ακούω, ακούω αμυδρά, γιατί έχω ελαττωματική ακοή: «μίλα πιο δυνατά για να καταλάβω τι λες, γιατί ακούω και δεν ακούω»·  
- ακούω κακά λόγια, βλ. λ. λόγος·
- ακούω καλά; βλ. λ. καλός·
- ακούω καλά λόγια, βλ. λ. λόγος·
- ακούω λόγια ή ακούω τα λόγια ή ακούω τα λόγια μου, βλ. λ. λόγος·
- ακούω μπινελίκια ή ακούω τα μπινελίκια μου, βλ. λ. μπινελίκι·
- ακούω όσα σέρνει το κάρο, βλ. λ. κάρο·
- ακούω πουστριλίκια ή ακούω τα πουστριλίκια μου, βλ. λ. πουστριλίκι·
- ακούω τ’ όνομά μου, βλ. λ. όνομα·
- ακούω τα γαλλικά μου, βλ. λ. γαλλικά·
- ακούω τα εξ αμάξης, βλ. λ. άμαξα·
- ακούω τα μπινελίκια της ζωής μου, βλ. λ. μπινελίκι·
- ακούω τα πουστριλίκια της ζωής μου, βλ. λ. πουστριλίκι·
- ακούω τα σχολιανά μου, βλ. λ. σχολιανά·
- ακούω τον αναβαλλόμενο, βλ. λ. αναβαλλόμενος·
- ακούω τον Απόστολο, βλ. λ. Απόστολος·
- ακούω τον εξάψαλμο, βλ. λ. εξάψαλμος·
- άλλα λέει η θεια μου κι άλλα ακούν τ’ αφτιά μου, βλ. λ. θεια·
- άλλα του λέω κι άλλα ακούει, δε συνεννοούμαστε, δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε: «πάει να με τρελάνει αυτός ο άνθρωπος, γιατί άλλα του λέω κι άλλα ακούει»·
- άλλο να τ’ ακούς κι άλλο να στα λέω, βλ. λ. άλλος·
- άλλο να τ’ ακούς κι άλλο να το βλέπεις, βλ. λ. άλλος·
- άντε να μην ακούσεις κανένα γαλλικό! βλ. λ. γαλλικό·
- από στόμα κοράκου θ’ ακούσεις κρα, βλ. λ. κόρακας·
- αυτά τ’ ακούω βερεσέ, βλ. λ. βερεσέ·
- αυτό που ακούς! βλ. λ. αυτός·
- δε θέλω ν’ ακούσω, κατηγορηματική άρνηση στην προσπάθεια κάποιου να δικαιολογηθεί για κάποιο ατόπημά του ή στην προσπάθειά του να μας υποβάλει κάποιο αίτημά του·
- δε θέλω ούτε ν’ ακούσω (για κάποιον ή για κάτι), έκφραση με την οποία θέλουμε να δείξουμε πως είμαστε τόσο αρνητικοί για κάποιον ή για κάτι, που και μόνο η αναφορά σε αυτόν ή σε αυτό μας προκαλεί έντονη δυσφορία: «είναι τόσο αχάριστος άνθρωπος, που δε θέλω ούτε ν’ ακούσω γι’ αυτόν || μου φέρνει τέτοια αναγούλα αυτό το φαγητό, που δε θέλω ούτε ν’ ακούσω γι’ αυτό»·
- δεν ακούει κουβέντα, βλ. λ. κουβέντα·
- δεν ακούει τα λόγια κανενός, βλ. λ. λόγος·
- δεν ακούει Χριστό, βλ. λ. Χριστός·
- δεν ακούς αναπνοή, βλ. λ. αναπνοή·
- δεν ακούς ανάσα, βλ. λ. ανάσα·
- δεν ακούς άχνα, βλ. λ. άχνα·
- δεν ακούς κιχ, βλ. λ. κιχ·
- δεν ακούς μιλιά, βλ. λ. μιλιά·
- δεν ακούς τσικ, βλ. λ. τσικ·
- δεν ακούς τσιμουδιά, βλ. λ. τσιμουδιά· 
- εγώ μιλώ κι εγώ τ’ ακούω, βλ. λ. εγώ·
- εγώ τα λέω κι εγώ τ’ ακούω, βλ. λ. εγώ·
- είναι σαν να μην τ’ άκουσε, δεν έλαβε καθόλου υπόψη του αυτό που του είπα, αδιαφόρησε εντελώς: «πέντε φορές του ζήτησα να μου δώσει άδεια, αλλά είναι σαν να μην τ’ άκουσε». Συνών. τ’ άκουσε και το ξέχασε·
- καθένας ακούει τη δική του μουσική, βλ. λ. μουσική·
- και μόνο που τ’ ακούω…, α.έκφραση που δηλώνει την απόλυτη άρνηση ή την έντονη δυσφορία μας για κάτι: «και μόνο που τ’ ακούω πως θέλεις πάλι δανεικά, έτσι μου ’ρχεται να σε μπατσίσω || και μόνο που τ’ ακούω αυτό το φαγητό, μου ’ρχεται αναγούλα». β. έκφραση που δηλώνει την απόλυτη επιδοκιμασία ή την έντονη προτίμησή μας για κάτι: «και μόνο που τ’ ακούω πως έβαλες σκοπό να παντρευτείς, πετάω στα ουράνια || και μόνο που τ’ ακούω αυτό το φαγητό, μου τρέχουνε τα σάλια»· 
- καρφίτσα να πέσει κάτω, θα την ακούσεις, βλ. λ. καρφίτσα·
- κούφια η ώρα που τ’ ακούει! βλ. λ. ώρα·
- μην ακούς τι λένε, μη λαμβάνεις υπόψη σου αυτά που λέει ο κόσμος σε βάρος σου ή μη λαμβάνεις υπόψη σου αυτά που θεωρεί ο κόσμος ως σωστά: «εσύ θα κάνεις αυτό που νομίζεις σωστό και μην ακούς τι λένε». (Λαϊκό τραγούδι: απόψε έχω ένα καημό και ήπια παραπάνω και ήρθα εδώ μπαρμπα-Θωμά παρέα να σου κάνω. Μπαρμπα-Θωμά να μην ακούς τι λένε κι οι μάγκες έχουμε καρδιά και για μι’ αγάπη κλαίνε)·
- μην ακούσω άχνα! ή να μην ακούσω άχνα! βλ. λ. άχνα·
- μην ακούσω κιχ! ή να μην ακούσω κιχ! βλ. λ. κιχ·
- μην ακούσω κουβέντα! ή να μην ακούσω κουβέντα! βλ. λ. κουβέντα·
- μην ακούσω λέξη! ή να μην ακούσω λέξη! βλ. λ. λέξη·
- μην ακούσω μιλιά! ή να μην ακούσω μιλιά! βλ. λ. μιλιά·
- μην ακούσω τσιμουδιά! ή να μην ακούσω τσιμουδιά! βλ. λ. τσιμουδιά·
- μίλα με κώλους ν’ ακούσεις πορδές, βλ. λ. κώλος·
- μόνος μου τα λέω, μόνος μου τ’ ακούω, βλ. λ. μόνος·
- να δούμε τι θ’ ακούσουμε ακόμα! έκφραση που δηλώνει απορία, έκπληξη, θαυμασμό ή δυσφορία γι’ αυτά τα καταπληκτικά, παράξενα ή απαράδεκτα που μας λέει κάποιος, και που περιμένουμε πια να ακούσουμε και άλλα στη συνέχεια: «λένε πως θα φέρουν ένα τρένο απ’ την Ιαπωνία και πως θα κάνουμε τη διαδρομή Θεσσαλονίκη-Αθήνα σε δυο ώρες. -Να δούμε τι θ’ ακούσουμε ακόμα! || άκουσα πως με την πρόοδο της Ιατρικής οι άνθρωποι θα ζούνε πάνω από διακόσια χρόνια. -Να δούμε τι θ’ ακούσουμε ακόμα! || είπαν πως θα επιτρέψουν το γάμο μεταξύ ομοφυλοφίλων. -Να δούμε τι θ’ ακούσουμε ακόμα!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το για·  
- να μη βλέπω, να μην ακούω ή να μην ακούω, να μη βλέπω, βλ. λ. βλέπω·
- να τ’ ακούσω και να μην το πιστέψω, έντονη απορία ή αμφισβήτηση, στην περίπτωση που κάποιος μας μεταφέρει τα λόγια κάποιου που μας αφορούν: «αυτόν που θεωρείς φίλο σου, είπε τα χειρότερα λόγια για σένα. -Να τ’ ακούσω και να μην το πιστέψω || αυτόν που θεωρείς εχθρό σου, είπε τα καλύτερα λόγια για σένα. -Να τ’ ακούσω και να μην το πιστέψω»·
- ο ίδιος τα λέει (κι) ο ίδιος τ’ ακούει, βλ. λ. ίδιος·
- όποιος δεν ακούει τους γέροντες, πάει δέρνοντας, βλ. λ. γέρος·
- όπου ακούς πολλά κεράσια, βάστα και μικρό καλάθι ή όπου ακούς πολλά κεράσια, κράτα και μικρό καλάθι, βλ. λ. κεράσι·
- ούτε ν’ ακούσω! ή ούτε να τ’ ακούσω! δηλώνει κατηγορηματική άρνηση ή απόλυτη αντίθεση σε κάτι: «δώσε μου σε παρακαλώ τα λεφτά, μου χρειάζονται! -Ούτε ν’ ακούσω! || πώς να τον παντρέψουμε, αφού ούτε ν’ ακούσει θέλει για γάμο! || λες να μου δώσει την άδεια που θα του ζητήσω; -Ούτε να τ’ ακούσει!». Πολλές φορές, μετά το ούτε ακολουθεί το που·
- ποιος ακούει το στόμα της! βλ. λ. στόμα·
- ποιος να βρει αφτιά να σ’ ακούσει; βλ. λ. αφτί·
- πώς την άκουσες; ή πώς την έχεις ακούσει; (στη νεοαργκό) τι νομίζεις; τι υποθέτεις, τι σκέφτεσαι, τι φαντάζεσαι(;): «πώς την άκουσες τώρα και λες αυτά που λες;». Λέγεται συνήθως με απειλητική διάθεση. Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το δηλαδή ή το καλά. Συνών. πώς την είδες(;)·
- στάσου ν’ ακούσεις, βλ. λ. στέκομαι·
- τ’ ακούς; Τ’ ακούω να λες, έκφραση με την οποία θέλουμε να τονίσουμε σε κάποιον κάτι που δεν περιμέναμε να συμβεί: «ήταν ο καλύτερος φίλος μου κι όμως πήγε και με κατηγόρησε. Τ’ ακούς; Τ’ ακούω να λες»·
- τ’ άκουσα (ενν. τα λόγια), δέχτηκα τις επιπλήξεις κάποιου: «επειδή άργησα το πρωί να πάω στη δουλειά, με κάλεσε ο διευθυντής στο γραφείο του και τ’ άκουσα»·
- τ’ άκουσα απ’ το ίδιο του το στόμα, βλ. λ. στόμα·
- τ’ άκουσα με τ’ αφτιά μου ή τ’ άκουσα με τα ίδια μου τ’ αφτιά, βλ. λ. αφτί·
- τ’ άκουσε και το ξέχασε, βλ. λ. ξεχνώ·
- τ’ άκουσες πουλί μου! βλ. λ. πουλί·
- τ’ ακούω βερεσέ, βλ. λ. βερεσέ·
- τ’ ακούω και δεν το πιστεύουν τ’ αφτιά μου, βλ. λ. αφτί·
- τα λέω στην πεθερά για να τ’ ακούει η νύφη ή τα λέω της πεθεράς για να τ’ ακούει η νύφη, βλ. λ. νύφη·
- την άκουσα, α. (στη νεοαργκό) το αντιλήφθηκα, το εννόησα, το πήρα είδηση, κατάλαβα κάτι που μπορούσε να αποβεί σε βάρος μου: «ευτυχώς που την άκουσα πως ήταν απατεώνας και τον έδιωξα πυξ λαξ». β. μου άρεσε πάρα πολύ, χάρηκα πάρα πολύ, πέρασα πάρα πολύ ωραία, πάρα πολύ ευχάριστα: «είμαι πολύ ευχαριστημένος, γιατί την άκουσα στα μπουζούκια που πήγαμε». γ. (στη γλώσσα των ναρκωτικών) επηρεάστηκα σοβαρά από το κάπνισμα χασισιού ή τη χρήση ναρκωτικού, φτιάχτηκα: «τραβούσε τις ρουφηξιές σαν παλαβός και, μόλις την άκουσε, έγειρε στο κρεβάτι». Συνών. μου την έδωσε (α) / την είδα (γ) / την κατάλαβα (β)·
- τι ακούν τ’ αφτιά μου; βλ. λ. αφτί·
- τι ακούς; τι πληροφορείσαι, τι μαθαίνεις από τις φήμες που κυκλοφορούν(;): «για πες μου εσύ που είσαι άνθρωπος της αγοράς, τι ακούς; Θα γίνει νέα υποτίμηση της δραχμής;»·
- τι ακούω; βλ. φρ. τι ακούν τ’ αφτιά μου(;)·
- τι άλλο θ’ ακούσουμε ακόμα! βλ. λ. ακόμα·
- τον άκουσα με τ’ αφτιά μου ή τον άκουσα με τα ίδια μου τ’ αφτιά, βλ. λ. αφτί·
- του γερόντου ν’ ακούς το λόγο κι όχι τον πόρδο, βλ. λ. γέροντας·
- τους άκουσε όλη η γειτονιά, βλ. λ. γειτονιά.

αλήθεια, η, ουσ. [<αρχ. ἀλήθεια], η αλήθεια. 1. η πραγματικότητα: «η αλήθεια είναι πως τα πράγματα έγιναν ακριβώς έτσι όπως τα λες». 2α. ως επίρρ., αληθινά, πραγματικά, αναμφισβήτητα: «τι ώρα είναι αλήθεια, γιατί μου φαίνεται πως είναι αργά || πόσα άτομα, αλήθεια, έβαλες μέσα, γιατί, μου φαίνεται, πως έβαλες πολύ περισσότερα απ’ αυτά που μου είπες || είναι, αλήθεια, ένας θαυμάσιος άνθρωπος». β. εισάγει αιφνιδιαστικά παρενθετική πρόταση σε κάποια κουβέντα: «σήμερα είχαμε πολύ καλές εισπράξεις· αλήθεια, ποιος έχει αυτά τα λεφτά;». 3α. σε θαυμαστικό τύπο με ειρωνική διάθεση αλήθεια! λέγεται όταν κάποιος συμπεραίνει κάτι που είναι ολοφάνερο, αναμφισβήτητο ή απλώς όταν θέλουμε να ειρωνευτούμε τα λεγόμενα κάποιου. Συνήθως της λ. προτάσσεται το άντε ή το σώπα ή το καλέ άντε(ς) ή το καλέ σώπα ή το καλέ τι μας λες ή το καλέ τι μου λες: «αφού βλέπω τον ήλιο ψηλά στον ουρανό, θα πρέπει να ’ναι μεσημέρι. -Άντε, αλήθεια! || αυτός ο κοντοπίθαρος, σακάτεψε στο ξύλο εκείνον το γίγαντα. -Καλέ άντε(ς) αλήθεια! || προχτές μ’ επισκέφθηκε ο υπουργός. -Καλέ σώπα, αλήθεια; || όλους εσάς μπορώ να σας νικήσω μ’ ένα χέρι. -Καλέ τι μου λες, αλήθεια; || καλέ τι μας λες, αλήθεια;». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του. β. σε ερωτηματικό τύπο αλήθεια; δηλώνει απορία ή έκπληξη με την έννοια, τι μου λες(;): «ο τάδε πέρασε πρώτος στο πανεπιστήμιο. -Αλήθεια; Ο πατέρας του παραπονιόταν πως δεν άνοιξε βιβλίο || τα ’μαθες πως τον άλλον μήνα παντρεύεται ο τάδε; -Αλήθεια; Αυτός, καθώς ξέρω, είναι κατά του γάμου». (Ακολουθούν 40 φρ.)· 
- αλήθεια κι απαλήθεια, α. αληθέστατα, αναμφισβήτητα: «είναι αλήθεια πως μπαγλάρωσαν τον τάδε; -Αλήθεια κι απαλήθεια». β. έκφραση αγανάκτησης: «αλήθεια κι απαλήθεια, δεν υποφέρεσαι άλλο». γ. πολλές φορές, δίνεται και ως απάντηση στο αλήθεια(;)·
- από μικρό κι από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια, από ανυστερόβουλο ή από αφελή άνθρωπο μαθαίνει κανείς την αλήθεια·
- βγήκε αλήθεια, επαληθεύτηκε: «ό,τι μου ’πε μέχρι τώρα ο τάδε, βγήκε αλήθεια». (Λαϊκό τραγούδι: ο χωρισμός που μάντεψες δεν ήταν παραμύθια, όσο κι αν δεν τον πίστεψα, αυτός βγήκε στ’ αλήθεια)·
- για να πω (πούμε) την αλήθεια, για να μιλήσω χωρίς προκατάληψη, για να είμαι ειλικρινής: «για να πω την αλήθεια, φοβάμαι ν’ αναλάβω αυτή τη δουλειά, γιατί δεν ξέρω αν θα τα βγάλω πέρα || για να πούμε την αλήθεια, τα πράγματα δεν είναι καθόλου καλά για πάρτη μου». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- για να πω (πούμε) την καθαρή αλήθεια, βλ. φρ. για να πω (πούμε) την πάσα αλήθεια·
- για να πω (πούμε) τη μαύρη αλήθεια, για να μιλήσουμε με τη γλώσσα της αλήθειας ακόμα και αν αυτή είναι πολύ σκληρή και προξενεί στενοχώρια ή θλίψη: «για να πω τη μαύρη αλήθεια, ναι, αυτός που είναι ένοχος είναι ο αδερφός μου». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- για να πω (πούμε) την πάσα αλήθεια, για να πούμε απερίφραστα την αλήθεια, για να μιλήσουμε απροκάλυπτα με τη γλώσσα της αλήθειας, για να πούμε την ίδια την πραγματικότητα: «για να πούμε την πάσα αλήθεια, τα πράγματα έγιναν εντελώς διαφορετικά». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του. (Λαϊκό τραγούδι: να πω την πάσα αλήθεια εφώναξε βοήθεια μα πού να πάει κανείς)·
- για να πω (πούμε) την πικρή αλήθεια, βλ. φρ. για να πω (πούμε) τη μαύρη αλήθεια·
- δε φταίει ο καθρέφτης για την αλήθεια που δείχνει, βλ. λ. καθρέφτης·
- ε μα την αλήθεια! α. έκφραση αγανάκτησης ή δυσφορίας: «ε μα την αλήθεια, πολύ μ’ εκνεύρισες με τις βλακείες σου!». Συνών. ε μα την πίστη μου! / ε μα το Θεό! / ε μα το ναι! / ε μα τον άγιο! β. έκφραση με την οποία συμφωνούμε με τα λεγόμενα του συνομιλητή μας: «είπε τόσες ανοησίες για μένα, που αν τον πιάσω στα χέρια μου θα τον σπάσω στο ξύλο. -Ε μα την αλήθεια!»·
- είπα την αλήθεια στο φίλο μου κι έγινε εχθρός μου, από τη στιγμή που η αλήθεια πολλές φορές είναι πικρή, γινόμαστε ενοχλητικοί, κακοί σε αυτόν που τη λέμε: «η αλήθεια πρέπει πάντα να λέγεται κι όμως, είπα την αλήθεια στο φίλο μου κι έγινε εχθρός μου»·   
- έφτασε η ώρα της αλήθειας, βλ. λ. ώρα·
- έχει μια δόση αλήθειας, βλ. λ. δόση·
- η αλήθεια είναι πικρή, η αλήθεια πληγώνει, προξενεί στενοχώρια, θλίψη: «θα σου πω τα πράγματα όπως ακριβώς έγιναν, αλλά θέλω να ξέρεις πως η αλήθεια είναι πικρή»·
- η αλήθεια είναι πως… ή η αλήθεια είναι ότι…, εισάγει έκφραση με την οποία αναγνωρίζουμε, παραδεχόμαστε ή ομολογούμε κάτι: «εσείς τον λέτε τεμπέλη, αλλά η αλήθεια είναι πως απ’ το πρωί μέχρι το βράδυ σκοτώνεται στη δουλειά || μπορεί να τον κατηγορείτε, αλλά η αλήθεια είναι ότι είναι καλύτερος απ’ όλους σας || η αλήθεια είναι ότι εγώ φταίω»·
- η αλήθεια είναι σκληρή, βλ. φρ. η αλήθεια είναι πικρή·
- η αλήθεια θα λάμψει, θα αποδειχτεί αναμφίβολα: «έχω απόλυτη εμπιστοσύνη στην ελληνική δικαιοσύνη και στο δικαστήριο που θα γίνει, η αλήθεια θα λάμψει», στερεότυπη έκφραση δικαίων και αδίκων·
- η αλήθεια να λέγεται, χωρίς αμφιβολία, είναι σίγουρο: «θέλω να μου μιλήσεις με ειλικρίνεια, ήταν ο τάδε μπλεγμένος στην κομπίνα; -Η αλήθεια να λέγεται || έκανε πολλές προσπάθειες να κόψει το κάπνισμα, η αλήθεια να λέγεται, άσχετα αν δεν τα κατάφερε»·
- η αλήθεια τσούζει ή τσούζει η αλήθεια, η αλήθεια προξενεί πολλές φορές πόνο, στενοχώρια, θλίψη, πληγώνει ψυχικά το άτομο στο οποίο αναφέρεται: «στενοχωριέσαι τώρα μ’ αυτά που σου είπα, γιατί η αλήθεια τσούζει». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το εμ βέβαια·  
- η γλώσσα λησμονάει και λέει την αλήθεια, βλ. λ. γλώσσα·
- η γυμνή αλήθεια, που λέγεται όπως πραγματικά είναι, χωρίς συγκάλυψη, η ίδια η πραγματικότητα: «επειδή δε φοβάμαι κανέναν, θα πω τη γυμνή αλήθεια»·
- η λανθάνουσα γλώσσα λέει πάντα την αλήθεια, βλ. λ. γλώσσα·
- η μαύρη αλήθεια, αυτή που, όταν λέγεται, προξενεί στενοχώρια ή θλίψη, που είναι η ίδια η πραγματικότητα: «ο γιος σου έμπλεξε με τα ναρκωτικά. Δεν ήξερα πώς να στο πω, αλλά αυτή είναι η μαύρη αλήθεια»·
- η πικρή αλήθεια, βλ. φρ. η μαύρη αλήθεια·
- η σκληρή αλήθεια, βλ. φρ. η μαύρη αλήθεια·
- ήρθε η ώρα της αλήθειας, βλ. λ. ώρα·
- κάνω αλήθεια, ενεργώ, συμπεριφέρομαι αληθινά και όχι προσποιητά: «τώρα κάνει αλήθεια ότι πονάει τόσο πολύ ή μας κοροϊδεύει;»·
- λέω τη μισή αλήθεια, αποσιωπώ όλα εκείνα τα σημεία που δε με συμφέρουν ή που δε συμφέρουν σε κάποιον άλλον: «σ’ ακούω τόση ώρα που μιλάς, αλλά λες τη μισή αλήθεια, γιατί, απ’ ό,τι ξέρω, έβαλες κι εσύ το χεράκι σου να χάσει ο τάδε τη δουλειά του! || με συγχωρείς που επεμβαίνω, αλλά λες τη μισή αλήθεια, γιατί, όντως, έφταιξε ο φίλος μου που άρχισε τον καβγά, αλλά και ο δικός σου φίλος ήταν πολύ προκλητικός»·
- λέω την καθαρή αλήθεια, χωρίς υπεκφυγές, χωρίς συγκαλύψεις: «όποτε χρειάζεται, λέω την καθαρή αλήθεια, χωρίς να επηρεάζομαι από κανέναν». Πολλές φορές, ακούγεται λέω την καθαρά αλήθεια·
- μα την αλήθεια! συνηθισμένος όρκος που δίνεται από κάποιον για να γίνει πιστευτός σε αυτά  λέει: «μα την αλήθεια, δε φταίω εγώ». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το σου λέω·
- μα την αλήθεια…, εισάγει έκφραση δυσφορίας ή αγανάκτησης: «μα την αλήθεια, δε σ’ αντέχω άλλο! || μα την αλήθεια είσαι ανυπόφορος!»·
- μιλώ τη γλώσσα της αλήθειας, βλ. λ. γλώσσα·
- ο ψεύτης δεν πιστεύεται κι όταν αλήθεια λέει, βλ. λ. ψεύτης·
- όλα αλήθεια, όλα ψέματα, λέγεται στην περίπτωση που ακούμε δυο διαφορετικές απόψεις από δυο διαφορετικά άτομα, που ερίζουν για κάτι, με την έννοια πως αυτό που αναφέρεται ως αλήθεια από τον έναν, διαψεύδεται από τον άλλον οπότε, εμείς, δεν ξέρουμε ποιον και τι να πιστέψουμε: «εγώ τι να πω, ρε παιδιά, γιατί, όπως μου τα λέτε, όλα αλήθεια, όλα ψέματα»·
- όποιος λέει την αλήθεια, έχει το Θεό βοήθεια, αυτός που λέει την αλήθεια, δεν πρέπει να φοβάται τίποτα και κανέναν: «εγώ θα πω στο δικαστήριο αυτά που είδα κι άκουσα, γιατί όποιος λέει την αλήθεια, έχει το Θεό βοήθεια»·
- παίρνω για αλήθεια, θεωρώ πως είναι αλήθεια αυτό που μου λέει κάποιος: «αν πάρω για αλήθεια αυτά που μου λέει, τότε άδικα το μάλωσα το παιδί»·
- παίρνω στ’ αλήθεια, θεωρώ ως δεδομένο αυτό που μου λέει κάποιος: «μην παίρνεις στ’ αλήθεια πως θα σε βοηθήσει, γιατί είναι μόνο υποσχέσεις»·
- στ’ αλήθεια, α. (για παιχνίδια) απάντηση στην ερώτηση στ’ αλήθεια ή στα ψέματα; που δηλώνει την πρόθεση του αντίπαλου παίχτη σε κάποιο παιχνίδι, ιδίως στο τάβλι ή στα χαρτιά, πως το παιχνίδι θα έχει και κάποιο χρηματικό στοίχημα για το νικητή και δε θα είναι αποκλειστικά για ψυχαγωγία. Αντίθ. στα ψέματα. β. αλήθεια, αληθινά, πραγματικά, στην πραγματικότητα: «σίγουρα δεν το λες στ’ αλήθεια πως χώρισαν || καλά, στ’ αλήθεια, ήταν ο τάδε ο μοναδικός νικητής του τζόκερ; || έτσι έγιναν στ’ αλήθεια τα πράγματα;». (Λαϊκό τραγούδι: το ξέρεις πως την αγαπώ κι έχω φωτιά στα στήθια κι ας μην πιστεύει πως εγώ την αγαπώ στ’ αλήθεια)·
- στ’ αλήθεια ή στα ψέματα; (για παιχνίδια) ερωτηματική έκφραση σε αντίπαλο παίχτη αν το παιχνίδι που πρόκειται να παίξουμε, ιδίως τάβλι ή χαρτιά, θα έχει και κάποιο χρηματικό στοίχημα για το νικητή ή θα είναι αποκλειστικά για ψυχαγωγία·
- την αλήθεια πάντα κράτει και το ψέμα ας έχει αλάτι, να μην ξεγελιέσαι από τα όμορφα ψέματα που σου πλασάρουν οι επιτήδειοι και να επιμένεις να υποστηρίζεις την αλήθεια: «θ’ ακούς πολλά να σου λένε κάθε τόσο εκεί που θα πας κι αφού σκεφτείς καλά και ζυγίσεις τα λόγια τους, την αλήθεια πάντα κράτει και το ψέμα ας έχει αλάτι».

αμαρτία, η, ουσ. [<αρχ. ἁμαρτία], η αμαρτία. 1. μεγάλος λάθος, μεγάλο σφάλμα: «παρά τις τόσες αμαρτίες του, δε λέει να βάλει μυαλό». (Λαϊκό τραγούδι: ιστορία μου, αμαρτία μου, λάθος μου μεγάλο, είσ’ αρρώστια μου μες στα στήθια μου και πώς θα σε βγάλω). 2. η εκτός νόμου ζωή, η παρανομία: «κανείς δεν είχε καλό τέλος, ζώντας στην αμαρτία». (Λαϊκό τραγούδι: αλάνι μέσ’ στην παραλία χρόνια μέσ’ στην αμαρτία, ο μπαγλαμάς και το μπουζούκι δεν του λείπει το τσιμπούκι). 3. ειρωνική, χαϊδευτική ή θαυμαστική προσφώνηση σε οικείο πρόσωπο: «έλα δω, ρε αμαρτία, μεγάλωσαν οι δουλειές σου και δε μας μιλάς; || ω, καλώς την αμαρτία, καιρό έχουμε να σε δούμε! || πώς τα κατάφερες, ρε αμαρτία, και πρόκοψες τόσο πολύ;». (Ακολουθούν 37 φρ.)·
- αμαρτία εξομολογουμένη μισοσυχωρεμένη, βλ. φρ. αμαρτία εξομολογουμένη ουκ έστιν αμαρτία·
- αμαρτία εξομολογουμένη ουκ έστιν αμαρτία, στην περίπτωση που κάποιος παραδέχεται με ειλικρίνεια κάποιο παράπτωμά του ή που λέει την κρυφή του άποψη για κάποιον ή για κάτι που είναι όμως διαφορετική από την άποψη των πολλών, τότε αντιμετωπίζεται σαν μια ελεύθερη έκφραση της γνώμης, χωρίς να της χρεώνεται κάποια υστεροβουλία: «εγώ πιστεύω πως αυτός ο άνθρωπος δεν είναι όπως τον παρουσιάζετε, κι αμαρτία εξομολογουμένη ουκ έστιν αμαρτία»·
- αμαρτίες (αμαρτίαι) γονέων παιδεύουσι τέκνα, λέγεται στην περίπτωση που τα σφάλματα των γονέων έχουν αντίκτυπο και στα παιδιά τους·
- ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ έχει, α. οι άρρωστοι και οι οδοιπόροι εξαιρούνται από την τήρηση της νηστείας, οι μεν πρώτοι για λόγους υγείας, οι δε δεύτεροι γιατί συνήθως τρώνε ό,τι βρίσκουν ή ό,τι τους προσφέρουν. β. πολλές φορές, λέγεται και σε περιπτώσεις που για κάποιον λόγο θέλουμε να δικαιολογήσουμε κάποιον και ζητάμε να εξαιρεθεί από την τήρηση ορισμένων κανόνων ή να επιδειχθεί ανοχή για την παρεκτροπή του από κάποιο τυπικό·
- για να πω την αμαρτία μου, βλ. φρ. να σου πω την αμαρτία μου·
- δε δίνει ούτε την αμαρτία του, είναι πολύ τσιγκούνης, πολύ φιλάργυρος: «απ’ αυτόν πας να ζητήσεις δανεικά; Αυτός, αγόρι μου, δε δίνει ούτε την αμαρτία του», δηλ. ακόμη και την αμαρτία του θέλει να την κρατήσει, για να μη νιώσει την αίσθηση ότι δίνει κάτι. Συνών. δε δίνει του αγγέλου του νερό ή δε δίνει ούτε στον άγγελό του νερό / δε δίνει του αγίου του θυμίαμα ή δε δίνει ούτε στον άγιό του θυμίαμα / δε δίνει του αγίου του νερό ή δε δίνει ούτε στον άγιό του νερό·
- δεν είναι αμαρτία; α.(για πρόσωπα, ζώα ή για κάτι) λέγεται στην περίπτωση που εκφράζουμε τον  οίκτο, τη λύπη ή τη συμπάθειά μας για κάποιον ή για κάτι ή προτρέπουμε κάποιον άλλον να μη συμπεριφερθεί σκληρά ή να μην κάνει κακό σε κάποιον ή σε κάτι: «μην το ταλαιπωρείς άλλο τ’ ανθρωπάκι, δεν είναι αμαρτία; || δεν είναι αμαρτία να βασανίζετε τα ζώα; || δεν είναι αμαρτία να κόψεις ένα τόσο ωραίο δέντρο». (Λαϊκό τραγούδι: ως πότε, πες – αμάν, αμάν, δεν είναι αμαρτία να λιώνω γω για σένανε – αμάν, αμάν, και νάσ’ εσύ η αιτία). β. δεν είναι σωστό, είναι άδικο: «΄δεν είναι αμαρτία να χάσεις μια τόσο καλή δουλειά || δεν είναι αμαρτία να γκρεμίσουν αυτό το νεοκλασικό κτίριο»·
- δίνω άφεση αμαρτιών, βλ. λ. άφεση·
- είναι αμαρτία, α. (για πρόσωπα) είναι πονηρός, έξυπνος και χρησιμοποιεί την εξυπνάδα του για να κάνει κατεργαριές, απατεωνιές και, κατ’ επέκταση, ο κατεργάρης, ο απατεώνας: «μην μπλέξεις σε καμιά δουλειά μ’ αυτόν τον άνθρωπο, γιατί είναι αμαρτία». β. είναι άδικο: «μην του φέρεσαι μ’ αυτόν τον τρόπο, γιατί είναι αμαρτία». (Λαϊκό τραγούδι: ως πότε πες μου βλάμισσα αμάν, αμάν, δεν είναι αμαρτία να λιώνω εγώ για σένανε και να ’σαι συ αιτία)· βλ. και φρ. δεν είναι αμαρτία(;)·
- είναι αμαρτία απ’ το Θεό, δεν είναι καθόλου σωστό, είναι μεγάλο άδικο: «το να θέλεις να παρατήσεις τη δουλειά τώρα που την έφτασες σχεδόν στο τέλος της, είναι αμαρτία απ’ το Θεό || μην καταστρέφετε αυτό το δασάκι, είναι αμαρτία απ’ το Θεό»·
- είναι βουτηγμένος στην αμαρτία, α. είναι ακόλαστος, έκφυλος: «ο πατέρας της πάει να σκάσει απ’ το κακό του, γιατί η κόρη του τραβιέται μ’ έναν  τύπο, που είναι βουτηγμένος στην αμαρτία». β. είναι μεγάλος απατεώνας: «μην του έχεις την παραμικρή εμπιστοσύνη, γιατί ο τύπος είναι βουτηγμένος στην αμαρτία»·
- είναι μεγάλη αμαρτία, α. είναι πανέξυπνος, αλλά χρησιμοποιεί την εξυπνάδα του για κατεργαριές, για απατεωνιές και, κατ’ επέκταση ο μεγάλος κατεργάρης, ο μεγάλος απατεώνας: «είναι μεγάλη αμαρτία ο τύπος που κάνεις παρέα, γι’ αυτό πρόσεχε να μην μπλέξεις». β. έχει ψηθεί στην παρανομία: «τον ξέρουν όλοι μέσα στην πιάτσα, γιατί είναι μεγάλη αμαρτία»·
- είναι μια αμαρτία! επιτείνει το είναι μεγάλη αμαρτία. Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το μα τι αμαρτία ή με το Θεός να σε φυλάει·
- είναι παλιά αμαρτία, πέρασε τη ζωή του στην παρανομία, στην ακολασία και στη διαφθορά: «αυτόν που βλέπεις είναι παλιά αμαρτία»· βλ. και φρ. παλιά αμαρτία·
- είναι σκέτη αμαρτία, λέγεται ιδίως για γυναίκα, που είναι πολύ όμορφη, πολύ ελκυστική και μπορεί να βάλει στον πειρασμό τον καθένα: «είχε μαζί του μια γυναίκα που ήταν σκέτη αμαρτία»·
- είπα και ελάλησα και αμαρτίαν ουκ έχω, ό,τι ήταν να πω, το είπα ή ό,τι ήταν να συμβουλεύσω, το συμβούλευσα, από δω και πέρα δεν ευθύνομαι στο παραμικρό για ό,τι συμβεί, ιδίως κακό: «αν μπλέξεις μ’ αυτόν τον άνθρωπο, θα ’χεις κακά ξεμπερδέματα, είπα και ελάλησα και αμαρτίαν ουκ έχω». Πρβλ.: εἰ μή ἦλθον καί ἐλάλησα αὐτοῖς, ἁμαρτίαν ουκ εἶχον· νῦν δέ πρόφασιν οὐκ ἔχουσι περί τῆς ἁμαρτίας αὐτῶν. (Ιωάν. ιε΄ 22)·
- ζω στην αμαρτία, α. ζω στην παρανομία. (Λαϊκό τραγούδι: για μιας γυναίκας συμβουλή, ξημέρωσε μια χαραυγή να ζω στην αμαρτία, ω ω ω και μες στη δυστυχία). β. ζω ανήθικα, ζω στη διαφθορά, στην ακολασία: «έφυγε μικρή μικρή απ’ το σπίτι της και ζει στην αμαρτία». (Λαϊκό τραγούδι: με την παρέα που ’κανα ήτανε αλητεία· έτσι με καταντήσανε να ζω στην αμαρτία)·
- η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή, έκφραση με την οποία χαρακτηρίζουμε την ανήθικη γυναίκα, τη γυναίκα που έχει περιπέσει σε πολλά λάθη: «τη χώρισε, γιατί δεν μπορούσε να ζήσει άλλο με την εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή». Από το τροπάριο που ψάλλεται στον όρθρο και τον εσπερινό της Μ. Τρίτης, το οποίο έγραψε η βυζαντινή ποιήτρια (9^ος αιών.) Κασσία ή Εικασία, γνωστότερη με το όνομα Κασσιανή. «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή, / τήν σήν αἰσθομένη θεότητα / μυροφόρου ἀναλαβοῦσαν τάξιν(…)». Είναι και φορές, που αντί της λ. γυνή χρησιμοποιείται άλλο ουσιαστικό του ιδίου γένους: «η εν πολλαίς αμαρτίες περιπεσούσα κυβέρνηση, πρέπει να παραιτηθεί || η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα διοίκηση, πρέπει να λογοδοτήσει»·  
- κάνω αμαρτία ή κάνω αμαρτίες, αμαρτάνω: «όποιος κάνει αμαρτίες, θα πάει στην Κόλαση»·
- λέω την αμαρτία μου, βλ. φρ. τη λέω την αμαρτία μου· βλ. και φρ. να σου πω την αμαρτία μου·
- να σου πω την αμαρτία μου, α. να σου ομολογήσω το λάθος μου, το σφάλμα μου: «να σου πω την αμαρτία μου, μετάνιωσα που βοήθησα αυτόν τον άνθρωπο». β. να σου αποκαλύψω το ευαίσθητό μου σημείο, τον κρυφό μου πόθο, το κρυφό μου πάθος ή την κρυφή μου άποψη, να σου μιλήσω με κάθε ειλικρίνεια: «να σου πω την αμαρτία μου, μόλις μου χαμογελάσουν λίγο με συμπάθεια, μου φεύγει αμέσως κάθε θυμός || να σου πω την αμαρτία μου, κι εμένα μ’ αρέσει το ποτό || να σου πω την αμαρτία μου, έχω άλλη γνώμη γι’ αυτόν τον άνθρωπο»·
- ξένες αμαρτίες, παρανομίες ή σφάλματα που δεν είναι δικά μου. (Λαϊκό τραγούδι: απ’ το φιλότιμό του κι απ’ την καλή του την καρδιά για ξένες αμαρτίες καταδικάστηκε βαριά)·
- ο δρόμος της αμαρτίας, βλ. λ. δρόμος·
- ο καρπός της αμαρτίας, βλ. λ. καρπός·
- παίρνω άφεση αμαρτιών, βλ. λ. άφεση·
- παίρνω την αμαρτία πάνω μου, αναλαμβάνω την ευθύνη για παράπτωμα, για σφάλμα άλλου: «άλλη φορά δε θα πάρω την αμαρτία πάνω μου, επειδή εσύ έχεις τα μυαλά πάνω απ’ το κεφάλι σου!»·
- παλιά αμαρτία, το παλιό ερωτικό ταίρι, ο παλιός εραστής, η παλιά ερωμένη: «άργησα να ’ρθω, γιατί συνάντησα στο δρόμο μια παλιά αμαρτία μου και τα ’παμε λιγάκι στο πόδι». (Λαϊκό τραγούδι: δεν έχεις το δικαίωμα ξανά να μου θυμίσεις μια αμαρτία μου παλιά που πάει να σβηστεί)· βλ. και φρ. είναι παλιά αμαρτία·
- πληρώνω αμαρτίες, τιμωρούμαι για σφάλματα ή παρανομίες που έχω κάνει. (Λαϊκό τραγούδι: μπελάδες και τραβήγματα ξενύχτια, φασαρίες, και ταχτικά τραβιόμουνα και πλήρωνα αμαρτίες)·
- πληρώνω ξένες αμαρτίες, τιμωρούμαι για σφάλματα ή παρανομίες που έχουν κάνει άλλοι: «βαρέθηκα μια ζωή να πληρώνω ξένες αμαρτίες»·
- πληρώνω παλιές αμαρτίες, α. υφίσταμαι τις συνέπειες από παλιά μου λάθη, που εξακολουθούν να έχουν αντίκτυπο στη ζωή μου: «δεν μπορεί να βρει δουλειά, γιατί έχει τη ρετσινιά του καταχραστή και πληρώνει ακόμη παλιές αμαρτίες». β. εξοφλώ παλιά  χρέη: «απ’ όσα λεφτά βγάζω μου μένουν ελάχιστα, γιατί πληρώνω παλιές αμαρτίες»·
- προφάσεις εν αμαρτίαις, βλ. λ. πρόφαση·
- σαν αμαρτία, οτιδήποτε είναι πάρα πολύ ελκυστικό, οτιδήποτε βάζει σε πειρασμό κάποιον: «τις θέλω τις γαρίδες σαν αμαρτία, όμως ο γιατρός μου τις έχει απαγορέψει, γιατί έχουν πολλή χοληστερίνη || συνόδευε μια γυναίκα, τι να σου πω, σαν αμαρτία!». (Λαϊκό τραγούδι: σ΄ αγαπώ σαν αμαρτία, σε μισώ σαν φυλακή, κόψε με αν θες στα τρία, στάλα αίμα δε θα βγει)·
- σιχαίνομαι σαν τις αμαρτίες μου (κάποιον ή κάτι), απεχθάνομαι πάρα πολύ κάποιον ή κάτι: «δε θέλω ούτε να τον δω αυτόν τον άνθρωπο, γιατί τον σιχαίνομαι σαν τις αμαρτίες μου || ούτε ν’ ακούσω δε θέλω για κουκιά, γιατί τα σιχαίνομαι σαν τις αμαρτίες μου»·
- σώθηκαν οι αμαρτίες, πέρασαν πια οι δυσκολίες: «τώρα που σώθηκαν οι αμαρτίες, θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε πιο γρήγορα τη δουλειά»·
- τη λέω την αμαρτία μου, ομολογώ, παραδέχομαι το σφάλμα μου, παρόλο που δε με κολακεύει: «α, το ποτό μ’ αρέσει πολύ, τη λέω την αμαρτία μου || παρόλο που είμαι παντρεμένος, μ’ αρέσουν οι πιτσιρίκες, τη λέω την αμαρτία μου». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το α, εγώ·
- τι αμαρτία! α. δηλώνει ατυχία, κακοτυχία: «τι αμαρτία, ρε γαμώτο! Αρρώστησε αυτός που θα μας έκανε το πάρτι, κι έτσι αναβλήθηκε προς το παρόν». β. δηλώνει συμπάθεια στην ατυχία, στην κακοτυχία κάποιου: «τι αμαρτία να μην περάσει στο πανεπιστήμιο το παιδί, ύστερα από τόσο διάβασμα που έκανε! || τι αμαρτία! Τόσο όμορφη γυναίκα και να είναι κουτσή!»·
- το σπίτι της αμαρτίας, βλ. λ. σπίτι·
- το τρίγωνο της αμαρτίας, βλ. λ. τρίγωνο.

απάνω κ. επάνω, επίρρ. [<αρχ. ἐπάνω], επάνω. (Λαϊκό τραγούδι: απάνω στο βουνό θα μείνω κι από τον κόσμο μακριά, θα κλαίω μόνος, θα πονώ, και θα μ’ ακούει το βουνό)·τη στιγμή που διαδραματίζεται, που εξελίσσεται ή που υφίσταται κάποιος κάτι: «απάνω στο χορό || απάνω στο τραγούδι || απάνω στο κέφι || απάνω στο μεθύσι του || απάνω που άρχισαν να τον δέρνουν, κατέφθασαν οι φίλοι του». (Λαϊκό τραγούδι: να ’σουνα Θεέ μου πότης, να σωθεί η ανθρωπότης, στο μεθύσι σου απάνω να μαχαίρωνες το χάρο)·βλ. και λ. αποπάνω, πάνω. (Ακολουθούν 81 φρ.)·
- ακόμη τα κάνει απάνω του ή τα κάνει ακόμη απάνω του, λέγεται ειρωνικά για κείνον που χωρίς να έχει τις απαιτούμενες γνώσεις στη ζωή, σε ένα επάγγελμα ή σε μια τέχνη, λόγω μικρής ηλικίας, θέλει ή προσπαθεί να συμβουλέψει άλλους, που είναι και μεγαλύτεροί του αλλά και πολύ πιο έμπειροι από αυτόν: «ακόμη τα κάνει απάνω του και θέλει να μας κάνει και το δάσκαλο!». Για συνών. βλ. φρ. ακόμη δε βγήκε απ’ το καβούκι του, λ. καβούκι·
- απάνω κάτω, α. λίγο πολύ, περίπου: «θα ’ταν απάνω κάτω κατά τις δέκα, όταν ήρθε || θα ’ταν απάνω κάτω καμιά εικοσαριά άτομα». β. λέγεται για συνεχόμενο ανεβοκατέβασμα: «χάλασε σήμερα τ’ ασανσέρ στην οικοδομή που είναι το γραφείο μου και ψόφησα απάνω κάτω απ’ τις σκάλες όλη τη μέρα». Παρατηρείται παράλληλη κίνηση του χεριού που ανεβοκατεβαίνει·
- απάνω μου (σου, του, της κ.λπ.), α. μαζί μου (σου, του, της κ.λπ.): «δεν έχω απάνω μου ούτε δραχμή || δεν κρατώ απάνω μου τα χαρτιά μου». β. εναντίον μου (σου, του, της κ.λπ.): «έπεσαν όλοι απάνω μου και με τραβοκοπούσαν από δω κι από κει». (Λαϊκό τραγούδι: μα ένα βράδυ μ’ ανθιστήκαν κι όλοι απάνω μου ριχτήκαν)·
- απάνω που έλεγα (που σκεφτόμουνα) να...., τη δεδομένη, τη συγκεκριμένη στιγμή που έλεγα (που σκεφτόμουνα) να…: «απάνω που έλεγα να σου τηλεφωνήσω, μπήκες από την πόρτα»·
- απάνω στην ώρα, ταυτόχρονα με κάτι άλλο που ήδη διαδραματίζεται ή εξελίσσεται: «ήρθε απάνω στην ώρα που κουβεντιάζαμε για τη μετάθεσή του || ήρθε απάνω στην ώρα του καβγά»·
- απάνω τους! (και τους φάγαμε!), προτροπή για επίθεση κατά του εχθρού ή άλλης εχθρικής ομάδας·
- από δω ίσαμ’ εκεί απάνω, λέγεται για άτομο ή για πράγμα που έχει μεγάλο ύψος: «ο γιος του είναι ένας παλίκαρος από δω ίσαμ’ εκεί απάνω || έχτισε ένα σπίτι από δω ίσαμ’ εκεί απάνω». Συνήθως συνοδεύεται από χειρονομία με την οποία ο ομιλητής είτε με το χέρι του είτε με νεύμα του κεφαλιού του δείχνει πρώτα το σημείο στο οποίο πατάει και ύστερα δείχνει κάπου ψηλά·
- άσ’ απάνω μου τη δουλειά ή άσ’ τη δουλειά απάνω μου, βλ. λ. δουλειά·
- άσ’ το απάνω μου, θα το αναλάβω προσωπικά, γι’ αυτό, ας μη σε απασχολεί άλλο: «όσο για το τελωνείο, άσ’ το απάνω μου»·
- άσ’ τον απάνω μου, θα τον αναλάβω προσωπικά, γι’ αυτό ας μη σε απασχολεί άλλο: «όσο για τον διευθυντή, άσ’ τον απάνω μου»·
- βάζω κάτι απάνω μου, βλ. φρ. ρίχνω κάτι απάνω μου·
- βγαίνω απάνω (ενν. σαν το λάδι, σαν τον αφρό), τα βολεύω, τα καταφέρνω, επιπλέω παρ’ όλες τις δυσκολίες της ζωής: «ό,τι και να του τυχαίνει αυτού του ανθρώπου, πάντα βρίσκει τον τρόπο να βγαίνει απάνω»·
- βγαίνω απάνω σαν το λάδι, βλ. λ. λάδι·
- βγαίνω απάνω σαν τον αφρό, βλ. λ. αφρός·
- δε βάζει δράμι απάνω του, βλ. λ. δράμι·
- δε βάζει κρέας απάνω του, βλ. λ. κρέας·
- δε βάζει ψαχνό απάνω του, βλ. λ. ψαχνό·
- δε βαστώ λεφτά απάνω μου ή δε βαστώ απάνω μου λεφτά, βλ. λ. λεφτά·
- δε βαστώ χρήματα απάνω μου ή δε βαστώ απάνω μου χρήματα, βλ. λ. χρήμα·
- δε βρέχει απάνω του, βλ. λ. βρέχω·
- δεν έχει ένα ρούχο να ρίξει απάνω του, βλ. λ. ρούχο·
- δεν έχει πέτσα απάνω του ή δεν έχει απάνω του πέτσα, βλ. λ. πέτσα·
- δεν έχει τσίπα απάνω του ή δεν έχει απάνω του τσίπα, βλ. λ. τσίπα·
- δεν έχω απάνω μου δεκάρα (τσακιστή), βλ. λ. δεκάρα·
- δεν έχω απάνω μου δραχμή (τσακιστή), βλ. λ. δραχμή·
- δεν έχω απάνω μου φράγκο (τσακιστό), βλ. λ. φράγκο·
- δεν έχω λεφτά απάνω μου ή δεν έχω απάνω μου λεφτά, βλ. λ. λεφτά·
- δεν κρατώ λεφτά απάνω μου ή δεν κρατώ απάνω μου λεφτά, βλ. λ. λεφτά·
- δεν κρατώ χρήματα απάνω μου ή δεν κρατώ απάνω μου χρήματα, βλ. λ. χρήμα·
- δεν παίρνει κρέας απάνω του, βλ. λ. κρέας·
- δεν πιάνει κρέας απάνω του, βλ. λ. κρέας·
- δουλεύει απάνω χέρι, κάτω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- δούλεψε απάνω χέρι, κάτω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- είμαι απ’ τους απάνω, ανήκω στην άρχουσα τάξη: «απ’ τη στιγμή που η τύχη το ’φερε να ’μαι απ’ τους απάνω, δε συναναστρέφομαι με το λαουτζίκο». Αντίθ. είμαι απ’ τους κάτω·
- είμαι μέχρις εδώ απάνω, βλ. φρ. είμαι ως εδώ απάνω·
- είμαι στ’ απάνω μου, βρίσκομαι σε πολύ καλή ψυχολογική ή οικονομική κατάσταση: «απ’ τη μέρα που μου ’πεσε εκείνο το λαχείο, είμαι στ’ απάνω μου». (Λαϊκό τραγούδι: είμαι στ’ απάνω μου είν’ όλα τέλεια, ο έρωτας αγάπη μου είναι ψυχεδέλεια).Συνών. είμαι απ / είμαι χάι ή είμαι στα χάι μου ή είμαι στο χάι μου / είμαι στα ωραία μου·
- είμαι ως εδώ απάνω, α. είμαι πολύ εκνευρισμένος, δεν μπορώ να κάνω άλλο υπομονή και είμαι έτοιμος να ξεσπάσω βίαια: «πώς να μην είμαι ως εδώ απάνω, αφού, κάθε φορά που ανοίγει το στόμα του, λέει ένα σωρό βλακείες!». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία με την παλάμη τεντωμένη να έρχεται και να κάθεται οριζόντια και με την εσωτερική της κόψη να ακουμπάει λίγο πιο πάνω από το ύψος των ματιών (με την έννοια ότι είμαι τόσο πολύ εκνευρισμένος, που δεν μπορώ να δω από τα νεύρα μου). β. είμαι εντελώς χορτάτος, δεν μπορώ να φάω ούτε μπουκιά (δεν μπορώ να πιω ούτε γουλιά): «δε θέλω άλλο, γιατί έφαγα τόσο πολύ, που είμαι ως εδώ απάνω». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία, με την παλάμη τεντωμένη να έρχεται και να κάθεται οριζόντια και με την εσωτερική της κόψη να ακουμπάει ή πολύ κοντά στο ύψος του λαιμού ή του στόματος·
- είναι στην απάνω σκάλα, βλ. λ. σκάλα·
- έχει τίμιο ξύλο απάνω του, βλ. λ. ξύλο·
- έχω τ’ απάνω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- η απάνω χώρα, βλ. λ. χώρα·
- ήρθε ο κόσμος τ’ απάνω κάτω, βλ. λ. κόσμος·
- θα βγάλω το άχτι μου απάνω σου, βλ. λ. άχτι·
- κρέμονται τα ρούχα απάνω του, βλ. λ ρούχο·
- με φέρνουν μέχρις εδώ απάνω, βλ. φρ. με φέρνουν ως εδώ απάνω·
- με φέρνουν ως εδώ απάνω, με εκνευρίζουν τόσο πολύ, που δεν μπορώ να κάνω άλλο υπομονή και είμαι έτοιμος να ξεσπάσω βίαια: «κάτι τέτοιες ανοησίες κάνετε, που με φέρνουν ως εδώ απάνω κι ύστερα με λέτε νευρικό». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία με την παλάμη τεντωμένη να έρχεται και να κάθεται οριζόντια στο ύψος των ματιών (με την έννοια ότι υπάρχει τόσο έντονος εκνευρισμός, που δεν μπορεί κανείς να δει από τα νεύρα του)·
- μέχρις απάνω, βλ. φρ. ως απάνω·
- μέχρις εκεί απάνω, βλ. φρ. ως εκεί απάνω·
- οι απάνω, βλ. συνηθέστ. οι από πάνω, λ. πάνω·
- οι κατάρες του έπεσαν απάνω του, βλ. λ. κατάρα·
- όταν δε δουλεύει τ’ απάνω πάτωμα…, βλ. λ. πάτωμα·
- όταν δε λειτουργεί τ’ απάνω πάτωμα…, βλ. λ. πάτωμα·
- ούτε να φτύσεις απάνω του, δηλώνει την έσχατη περιφρόνηση για κάποιον: «μη μου μιλάς για τον τάδε, γιατί είναι ούτε να φτύσεις απάνω του»·
- παίρνω απάνω μου ή παίρνω τ’ απάνω μου, α. αναλαμβάνω σωματικά ή ψυχικά, αναρρώνω, δυναμώνω: «μετά την εγχείρηση, άρχισε να παίρνει κανονικά τ’ απάνω του». β. αναλαμβάνω οικονομικά: «ευτυχώς, με την τελευταία δουλειά που έκανα, άρχισα να παίρνω τ’ απάνω μου». γ. αναλαμβάνω ηθικά: «τον συμβούλευα όλο το βράδυ και μέχρι το πρωί είχε πάρει τ’ απάνω του»·
- παίρνω απάνω μου τη δουλειά ή παίρνω τη δουλειά απάνω μου, βλ. λ. δουλειά·
- παίρνω απάνω μου το βάρος ή παίρνω το βάρος απάνω μου, βλ. λ. βάρος·
- παίρνω απάνω μου το παιχνίδι ή παίρνω το παιχνίδι απάνω μου, βλ. λ. παιχνίδι·
- παίρνω απάνω μου το ρίσκο ή παίρνω το ρίσκο απάνω μου, βλ. λ. ρίσκο·
- παίρνω τ’ απάνω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- πέφτει απάνω χέρι κάτω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- πήρε τη φάση απάνω του, βλ. λ. φάση·
- ρίχνει το βάρος απάνω μου, βλ. λ. βάρος·
- ρίχνω κάτι απάνω μου, βλ. λ. κάτι·
- σεκεμέ κι απάνω τούρλα, βλ. λ. σεκεμέ·
- σιχαίνεσαι (και) να φτύσεις απάνω του, βλ. λ. φτύνω·
- στ’ αρχίδια μας (μου) κι απάνω τούρλα, βλ. λ. αρχίδι·
- τ’ αμολάω απάνω μου (ενν. τα κάτουρά μου, τα κατρουλιά μου, τα σκατά μου, τα κόπρανά μου), βλ. λ. αμολάω·
- τα είπαμε απάνω απάνω, κουβεντιάσαμε σε γενικές γραμμές, όχι λεπτομερειακά, όχι σε βάθος: «δεν είχαμε καιρό στη διάθεση μας, γι’ αυτό τα είπαμε απάνω απάνω»·
- τα ’κανε απάνω του, φοβήθηκε πάρα πολύ, τρόμαξε πάρα πολύ αλλά και χάρηκε πάρα πολύ (τόσο, που χέστηκε επάνω του): «μόλις τους είδε να ’ρχονται με τα μαχαίρια στα χέρια τους, τα ’κανε απάνω του || όταν του ανακοίνωσαν πως του ’πεσε ο πρώτος αριθμός του λαχείου, τα ’κανε απάνω του»·
- τα ’κανε απάνω του απ’ τη χαρά του, βλ. λ. χαρά·
- τα ’κανε απάνω του απ’ το φόβο του, βλ. λ. φόβος·
- τα (το) παίρνω απάνω μου, α. αναλαμβάνω, επωμίζομαι την ευθύνη για λόγο ή πράξη που ενδέχεται να έχει συνέπειες: «θέλω να μου πεις πώς ακριβώς έγιναν τα πράγματα και, ό,τι προβλήματα υπάρξουν, τα παίρνω απάνω μου». β. αναλαμβάνω, επωμίζομαι τα έξοδα που τυχόν θα δημιουργηθούν: «όσο για το θέμα των χρημάτων, μη νοιάζεσαι, το παίρνω απάνω μου || όσο για τα έξοδα, τα παίρνω απάνω μου»· βλ. και φρ. το παίρνω απάνω μου·
- το παίρνω απάνω απάνω, το αντιμετωπίζω επιπόλαια: «ό,τι και να του πεις, το παίρνει απάνω απάνω κι ύστερα αρχίζει τις γκάφες»·
- το παίρνω απάνω μου, α. περηφανεύομαι, καμαρώνω, επαίρομαι για κάτι καλό που έκανα ή για κάτι καλό που μου καταλογίζουν: «απ’ τη μέρα που βγήκε πρώτος στις εξετάσεις, το πήρε απάνω του». β. λέγεται και με φθονερή διάθεση: «απ’ τη μέρα που βγήκε πρώτος στις εξετάσεις, το πήρε απάνω του, λες κι έκανε σπουδαίο πράγμα!». (Λαϊκό τραγούδι: γιατί της δίνεις τόση σημασία κι απάνω της το πήρε και γελά;)· βλ. και φρ. τα (το) παίρνω απάνω μου·
- τον φέρνω μέχρι εδώ απάνω, βλ. φρ. τον φέρνω ως εδώ απάνω·
- τον φέρνω ως εδώ απάνω, τον εκνευρίζω, τον αγανακτώ τόσο, που είναι έτοιμος να ξεσπάσει βίαια: «κάθε φορά που τον φέρνω ως εδώ απάνω, με παίρνει στο κυνήγι για να με δείρει»·
- του το λέω απάνω απάνω, βλ. συνηθέστ. του το φέρνω απάνω απάνω·
- του το φέρνω απάνω απάνω, του μιλώ, τον πληροφορώ για κάτι συγκαλυμμένα, με υπαινιγμούς, με νύξεις: «προσπάθησε να του το φέρεις απάνω απάνω του ανθρώπου για το ατύχημα του γιου του, γιατί είναι καρδιακός || όταν πρόκειται να του ζητήσω δανεικά, πρώτα του το φέρνω απάνω απάνω για να δω τις διαθέσεις του»·
- φέρνω τ’ απάνω κάτω, βλ. φρ. φέρνω τα πάνω κάτω, λ. πάνω·
- χέστηκε απάνω του, βλ. φρ. τα ’κανε απάνω του·
- ως απάνω, ως εκεί που δε χωράει άλλο, υπερπλήρες: «το ποτήρι ήταν γεμάτο ως απάνω»·
- ως εκεί απάνω, επιτιμητική ή υποτιμητική παρατήρηση σε κάποιον που, παρά την ηλικία του ενεργεί άστοχα ή ανόητα: «σαν δεν ντρέπεσαι, άντρας ως εκεί απάνω να τα βάζεις μ’ αυτό το παιδί! || μα είναι δυνατόν, άντρας ως εκεί απάνω να κάνει τέτοια παιδαριώδη λάθη;». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία, με την οποία το χέρι δείχνει κάπου ψηλά ή το κεφάλι με μια ελαφριά κλίση προς τα πίσω, αφήνει το βλέμμα να κοιτάξει κάπου ψηλά.

αποσπόντα, επίρρ. [<από + σπόντα]. 1. έμμεσα, πλάγια, με τρόπο, με υπαινιγμούς: «μιλούσε σκληρά και τσεκουράτα και όχι αποσπόντα». 2. παρεμπιπτόντως, τυχαία. (Λαϊκό τραγούδι: φύσα Βαρδάρι μου ως τη Ροτόντα, ζω δίχως όνειρα και αποσπόντα)· βλ. και λ. σπόντα·
- μου την έφερε αποσπόντα, μου έκανε κακό με πλάγιο τρόπο, ύπουλα: «επειδή δεν μπορούσε να μ’ αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο, μου την έφερε αποσπόντα»·
- μου το ’πε αποσπόντα, βλ. συνηθέστ. μου το ’φερε αποσπόντα·
- μου το ’ριξε αποσπόντα, βλ. φρ. μου το ’φερε αποσπόντα. (Λαϊκό τραγούδι: ξανά το παραμύθι σου το ρίχνεις αποσπόντα· παράτησε τα πονηρά, ρε μάγκα, Παμεινώντα)·
- μου το ’φερε αποσπόντα, μου το είπε έμμεσα, πλάγια, με τρόπο, με υπαινιγμούς: «κι εκεί που μιλούσαμε, μου το ’φερε αποσπόντα να του δώσω δανεικά, αλλά εγώ έκανα πως δεν κατάλαβα».

αρκεί, απρόσ. ρ. [<αρχ. ἀρκῶ], είναι αρκετό, δε θέλει άλλο, δε χρειάζεται άλλο, φτάνει: «θέλεις να σου βάλω ακόμη λίγο φαγητό; -Αρκεί». (Λαϊκό τραγούδι: δε λογαριάζω τα λεφτά κάντε μου το χατίρι, αρκεί το βασανάκι μου να βγει στο παραθύρι)·
- αρκεί να…, με την προϋπόθεση να…: «θα πάω σ’ αυτό το μέρος, αρκεί να ’ρθεις κι εσύ μαζί μου»·
- αρκεί που το λες, βλ. φρ. αρκεί που το ’πες·
- αρκεί που το ’πες, αρνητική έκφραση σε κάποιον που προσφέρεται να μας βοηθήσει, αλλά που η πρότασή του αυτή, μας ευχαριστεί, μας ικανοποιεί: «αν έχεις ανάγκη από λεφτά να σου δώσω. -Αρκεί που το ’πες». 

αστείος, -εία, -είο, επίθ. [<αρχ. ἀστεῖος (= πολιτισμένος) <ἄστυ (= πόλη)], αστείος. 1. που στερείται σοβαρότητας, που προκαλεί ειρωνικά γέλια, που είναι γελοίος και, κατ’ επέκταση, που είναι ασήμαντος, ανάξιος λόγου, τιποτένιος: «κατάντησες πολύ αστείος άνθρωπος με τις γελοιότητές σου || έχεις πολύ αστείο ντύσιμο || δεν ασχολούμαι με αστείες υποθέσεις || αυτά είναι αστεία κέρδη». 2. το ουδ. ως ουσ. το αστείο, έξυπνος λόγος, έξυπνη ενέργεια ή διήγηση που προκαλεί γέλιο: «μας είπε ένα πολύ πετυχημένο αστείο και ξεραθήκαμε στα γέλια». Υποκορ. αστειάκι, το. Επίρρ. αστεία. (Ακολουθούν 46 φρ.)·
- αθώο αστείο, που δεν έχει σκοπό να γελοιοποιήσει κάποιον, που είναι ανυστερόβουλο: «ήταν ένα αθώο αστείο, γι’ αυτό δεν πρέπει να μου κρατάς κακία»·
- άνοστο αστείο, που δεν προκαλεί γέλιο, που είναι σαχλό: «μας είπε τόσο άνοστο αστείο, που ήθελες γαργαλιέρα για να γελάσεις»·
- άσ’  τ’ αστεία, παρακλητική έκφραση σε κάποιον να σοβαρευτεί. Συνήθως της φρ. προτάσσεται το έλα·
- αστεία δικαιολογία, που δεν είναι σοβαρή, που δε γίνεται πιστευτή: «πες μου κάτι σοβαρό για το λόγο που άργησες, γιατί αυτό που μου λες είναι αστεία δικαιολογία»·
- αστεία δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- αστεία λες; βλ. συνηθέστ. αστειεύεσαι; λ. αστειεύομαι·
- αστεία πράγματα! ή αστείο πράγμα! βλ. λ. πρά(γ)μα·
- αστείο ποσό, βλ. λ. ποσό·
- γι’ αστεία ή γι’ αστείο, βλ. φρ. στ’ αστεία. (Λαϊκό τραγούδι: τσαντίστηκε ο Μαστραπάς κι έγινε πάλι σαματάς μες στης χήρας την ταβέρνα, με το κέρνα-ξανακέρνα, γιατί είπανε γι’ αστείο της μικρής: έλα στο θείο!)·
- δε σηκώνω αστεία, δε δέχομαι αστεϊσμούς, είτε γιατί είμαι σοβαρός είτε γιατί είμαι ιδιότροπος ή δύστροπος: «θέλω να ’σαι σοβαρός απέναντί μου, γιατί δε σηκώνω αστεία»·
- δεν είναι αστείο πράγμα να..., βλ. λ. πρά(γ)μα·
- δεν είναι ώρα γι’ αστεία, βλ. λ. ώρα·
- δεν κάνω αστεία, α. μιλώ, ενεργώ σοβαρά, δεν αστειεύομαι, σοβαρολογώ: «πρόσεξέ με καλά, γιατί δεν κάνω αστεία». (Λαϊκό τραγούδι: ψηλά τα χέρια, φώναξε, ληστεία! Δεν κάνει το μπιστόλι μου αστεία). β. είμαι ιδιότροπος, δύστροπος: «θέλω να τον πάρεις πολύ στα σοβαρά, γιατί δεν κάνει αστεία»·
- δεν παίρνω από αστεία, βλ. λ. δε σηκώνω αστεία·
- δεν το λέω αστεία, μιλώ σοβαρά, σοβαρολογώ: «πρόσεξε καλά αυτό που θα σου πω, γιατί δεν το λέω αστεία»·
- έξυπνο αστείο, που προκαλεί το γέλιο: «μας είπε ένα έξυπνο αστείο και γελάσαμε με την καρδιά μας»·
- κάνω αστεία, συμπεριφέρομαι με τέτοιο τρόπο, ώστε να προκαλέσω το γέλιο στην ομήγυρη: «ευτυχώς που έχουμε στην παρέα μας τον τάδε και γελάμε κάθε τόσο με τ’ αστεία που μας κάνει». (Τραγούδι: του φέρνω δώρα, δεν τα φορά, του κάνω αστεία,δε μου γελά)·
- κρύο αστείο, που είναι ανόητο, σαχλό, που δεν προκαλεί το γέλιο: «μας είπε ένα κρύο αστείο και περίμενε να γελάσουμε κι από πάνω!»·
- λέει αστεία, λέγεται ειρωνικά για άτομο που μας ζητάει απίθανα ή παράλογα πράγματα. Συνήθως της φρ. προτάσσεται διπλό ή τριπλό χα και είναι πολλές φορές που η φρ. κλείνει με το ο άνθρωπος, οπότε έχουμε χα χα, λέει αστεία ο άνθρωπος·
- λέω αστεία, λέω ανέκδοτα που προκαλούν το γέλιο: «ξέρει και λέει έξυπνα αστεία»· βλ. και φρ. το λέω γι’ αστεία·
- με τ’ αστεία, α. χωρίς σοβαρότητα, με τα ψέματα: «με τ’ αστεία δε γίνονται δουλειές». β. λέγεται για επιτυχία που δεν την περίμενε κανείς, γιατί δεν υπήρχε η επιδίωξη, τα φόντα ή οι προϋποθέσεις: «μπλέχτηκε με μια δουλειά για να περνάει την ώρα του και με τ’ αστεία έκανε ολόκληρη περιουσία»·
- μεταξύ σοβαρού και αστείου, λέγεται για κάτι που υποτίθεται πως το λέμε χωρίς να σοβαρολογούμε, αλλά κατά κάποιον τρόπο το εννοούμε: «μόλις ήρθαν στο κέφι, του ζήτησε μεταξύ σοβαρού και αστείου να του επιστρέψει εκείνα τα λεφτά που του είχε δανείσει πριν από καιρό»·
- μην το πεις ούτε γι’ αστείο, έκφραση με την οποία απαγορεύουμε κατηγορηματικά σε κάποιον να εκφραστεί για κάποιο θέμα αντίθετα από τη δική μας άποψη: «δηλαδή δε θα τον βοηθήσουμε; -Μην το πεις ούτε γι’ αστείο», δηλ. αποκλείεται να τον βοηθήσουμε·
- να λείπουν τ’ αστεία, λέγεται στην περίπτωση που θέλουμε σοβαρότητα σε μια συζήτηση ή μια διαδικασία: «από δω και πέρα να λείπουν τ’ αστεία, γιατί πρέπει να συζητήσουμε σοβαρά»· βλ. και φρ. δε σηκώνω αστεία·
- νόστιμο αστείο, που είναι ευχάριστο και προκαλεί γέλιο: «μας είπε ένα νόστιμο αστείο και γελάσαμε»·
- ούτε γι’ αστείο, έκφραση που δηλώνει την αμετάκλητη απόφαση που πήραμε για κάτι και που συνήθως είναι αρνητική: «αν σου ζητήσει τη βοήθειά σου δε θα τον βοηθήσεις; -Ούτε γι’ αστείο || αν σου στείλει πρόσκληση θα πας; -Ούτε γι’ αστείο», δηλ. δε θα τον βοηθήσω, δε θα πάω·
- όχι, αστεία, έκφραση με την οποία δηλώνουμε τη σοβαρότητα κάποιας ενέργειας ή υπόθεσης. Συνήθως δίνεται ως απάντηση σε κάποιον που από άγνοια μας ρωτάει σοβαρά(;)·
- όχι αστεία! έκφραση για να δηλωθεί η ένταση μιας έκφρασης, μιας ενέργειας ή το μέγεθος, ο όγκος ενός πράγματος: «αυτή είναι αγάπη, όχι αστεία! || αυτό ήταν μάλωμα, όχι αστεία! || αυτή είναι βίλα, όχι αστεία!»·
- παίρνω γι’ αστεία ή παίρνω γι’ αστείο, θεωρώ ότι έγινε ή ειπώθηκε κάτι με κύριο σκοπό την πρόκληση γέλιου: «έχε χάρη που πήρα γι’ αστείο αυτό που έκανες, γιατί αλλιώς θα ’χες κακά ξεμπερδέματα»·
- παίρνω στ’ αστεία ή παίρνω στ’ αστείο, δε δίνω την απαιτούμενη προσοχή, την απαιτούμενη σοβαρότητα: «μην παίρνεις στ’ αστεία την υπόθεση, γιατί μπορεί να μπλέξουμε όλοι»·
- παράγινε τ’ αστείο, λέγεται στην περίπτωση που κάποια συζήτηση ή κατάσταση έχει υπερβεί το όριο της σοβαρότητας: «σοβαρευτείτε, επιτέλους, λιγάκι για να κουβεντιάσουμε, γιατί παράγινε τ’ αστείο»·
- σαχλό αστείο, που είναι ανόητο, χαμηλής ποιότητας, που δεν προκαλεί το γέλιο: «μας είπε ένα σαχλό αστείο κι εμείς βάλαμε τις γαργαλιέρες μας για να γελάσουμε»·
-  στ’ αστεία, όχι σοβαρά, στα ψέματα: «μην τα παίρνεις τοις μετρητοίς, γιατί, ό,τι είπα, το ’πα στ’ αστεία». (Λαϊκό τραγούδι: χορεύαμ’ ένα βαλς ίδιο μ’ εκείνα που κάποτε μαγεύαν την Αθήνα και γίνηκε για χάρη μου ληστεία. Τι κρίμα που όλ’ αυτά ήταν στ’ αστεία…)·
- τέλειωσαν τ’ αστεία, βλ. φρ. τέρμα τ’ αστεία·
- τέρμα τ’ αστεία, βλ. λ. τέρμα·
- το αστείο είναι ότι…, το περίεργο είναι ότι…: «το αστείο είναι ότι, αντί να μου επιστρέψει τα δανεικά που μου χρωστούσε, ήρθε και μου ζητούσε κι άλλα!»·
- το αστείο στην υπόθεση είναι ότι…, βλ. φρ. το αστείο του πράγματος είναι ότι(…)·
- το αστείο του πράγματος είναι ότι…, το περίεργο στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι…: «το ότι δε μου επέστρεψε τα δανεικά που μου χρωστάει, μπορώ να του το συγχωρήσω αλλά το αστείο του πράγματος είναι ότι έρχεται συνεχώς και μου ζητάει κι άλλα»·
- το γυρίζω στ’ αστείο, βλ. φρ. το ρίχνω στ αστείο·
- το κάνω γι’ αστεία ή το κάνω γι’ αστείο ή το κάνω στ’ αστεία ή το κάνω στ’ αστείο, η συμπεριφορά μου έχει ως κύριο σκοπό την πρόκληση του γέλιου: «μην τον παρεξηγείς, γιατί, ό,τι κάνει, το κάνει γι’ αστεία»·
- το λέω γι’ αστεία ή το λέω γι’ αστείο ή το λέω στ’ αστεία ή το λέω στ’ αστείο, αστειεύομαι, δε σοβαρολογώ: «εγώ το ’πα γι’ αστεία κι αυτός παρεξηγήθηκε»·
- το ρίχνω στ’ αστείο, αρχίζω να κάνω ή να λέω αστεία, αστειεύομαι, διακωμωδώ μια κατάσταση: «επειδή μια ζωή την έχουμε, κάθε φορά που μου ’ρχονται δύσκολα τα πράγματα, το ρίχνω στ’ αστείο». (Τραγούδι: το χρήμα το περιφρονώ και κάθε μεγαλείο κι αν τύχει κάπου και πονώ το ρίχνω στο αστείο)·
- φτηνό αστείο, αστεϊσμός, αστείο που ενοχλεί, που είναι χαμηλής ή κακής ποιότητας, που θίγει. (Λαϊκό τραγούδι: μεγάλες κουβέντες, αστείο φτηνό, αφού σ’ αγαπάω, όπου κι αν πάω, για σένα ρωτώ)·
- χοντρό αστείο, βλ. φρ. χοντροκομμένο αστείο·
- χοντροκομμένο αστείο, χυδαίος αστεϊσμός, που γελοιοποιεί πρόσωπα ή καταστάσεις: «όταν υπάρχουν οι γυναίκες μας στην παρέα, δε θέλω χοντροκομμένα αστεία από κανέναν»·
- χωρίς αστεία, εντελώς σοβαρά: «μεταξύ μας και χωρίς αστεία, ο τάδε είναι μεγάλος απατεώνας». (Λαϊκό τραγούδι: γι’ αυτό ο Μάρκος, βρε παιδιά, και σεις χωρίς αστεία, να τρέξετε στον υπουργό να πάρω αμνηστία).

αυτός, -ή, -ό, αντων. προς., δεικτ. και οριστ. γεν. αυτουνού, αυτηνής, γεν. πλ. αυτωνών, αιτιατ. αυτουνούς [<αρχ. αὐτός], αυτός. (Λαϊκό τραγούδι: παίζει το χαβά του μ’ ένα ντέφι, όταν αυτουνού του κάνει κέφι).1. λέγεται αντί ονόματος που έχουμε λησμονήσει ή που δε θέλουμε να το πούμε για να μην καταλάβουν οι άλλοι για ποιον πρόκειται: «ήρθε πάλι αυτός και σ’ έψαχνε, κατάλαβες εσύ τώρα για ποιον σου λέω». Πολλές φορές, λέγεται με παράλληλο κλείσιμο του ματιού και για να είμαστε σίγουροι πως ο συνομιλητής μας θα καταλάβει για ποιον ακριβώς του λέμε, κάνουμε και ενδεικτική χειρονομία με κάποιο φυσικό γνώρισμα του ατόμου στο οποίο αναφερόμαστε. Αν π.χ. έχει μεγάλη μύτη, σέρνουμε τα δάχτυλά μας πάνω στη μύτη μας υπονοώντας το μέγεθος, αν έχει μεγάλα αφτιά, σπρώχνουμε προς τα έξω με τις παλάμες μας τα αφτιά μας κ.λπ. 2α. το αρσ. ως ουσ. ο αυτός, συνοδευόμενο από την κτητ. αντων. μου, σου, της κ.λπ. ο εραστής, ο ερωμένος, ο γκόμενος: «πέρασε η τάδε με τον αυτό της». β. ο κώλος: «κάτσε φρόνιμα, γιατί θα φας κλοτσιά στον αυτό σου». 3. το θηλ. ως ουσ. η αυτή, συνοδευόμενο από την κτητ. αντων. μου, σου, του κ.λπ.  η ερωμένη, η γκόμενα: «πέρασε ο τάδε με την αυτή του». Είναι και φορές που ακούγεται: «πέρασε ο αυτός με την αυτή του». 4. το ουδ. στον πλ. ως ουσ. τα αυτά (βλ. λ.). 5. σε κλητ. αυτέ, λέγεται αντί ονόματος, όταν απευθυνόμαστε σε κάποιον του οποίου δε γνωρίζουμε το όνομά του: «αυτέ, που βρίσκεται η τάδε διεύθυνση;». 6α. ως επιφών. αμηχανίας αυτά! όταν πάψει πια η κουβέντα να έχει ενδιαφέρον ή όταν η κουβέντα δε λέει να εξελιχθεί προς τον επιθυμητό στόχο. (Τραγούδι: αυτά, κατά τ’ άλλα καλά, αυτά, η ζωή περνά) β. εκφράζει δυσαρέσκεια από τη συνεχιζόμενη επίσκεψη κάποιου, με την πρόθεση να του δώσουμε να καταλάβει ότι πέρασε η ώρα. (Ακολουθούν 286 φρ.)·
- αβγό να πάρεις απ’ αυτόν, κρόκο δε βρίσκεις μέσα, βλ. λ. κρόκος·
- άλλη δουλειά κι αυτή! βλ. λ. δουλειά·
- άλλο κι αυτό! ή άλλο κι αυτό πάλι! ή άλλο πάλι κι αυτό! βλ. λ.άλλος·
- άλλο κόλπο αυτό! βλ. λ. κόλπο·
- άλλο σχέδιο αυτό! βλ. λ. σχέδιο·
- άλλος κι αυτός! ή άλλος κι αυτός  πάλι! ή άλλος πάλι κι αυτός! βλ. λ. άλλος·
- αλλού αυτά! βλ. λ. αλλού·
- αλλού να τα λες αυτά! βλ. λ. αλλού·
- αλλού να τα πουλάς αυτά! βλ. λ. αλλού·
- αμάν αυτή η γλώσσα σου! βλ. λ. γλώσσα·
- αμάν αυτό το γινάτι σου! βλ. λ. γινάτι·
- αμάν αυτό το στόμα σου! βλ. λ. στόμα·
- αν κάνει (ρίξει) ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ αυτόν το γεωργό που ’χει πολλά σπαρμένα, βλ. λ. νερό·
- απ’ αυτόν οι νόμοι κι οι προφήτες κρέμονται, βλ. λ. νόμος·
- απ’ αυτόν όλα να τα περιμένεις, βλ. λ. περιμένω·
- άρον άρον, σταύρωσον αυτόν, βλ. λ. σταυρώνω·
- άσ’ αυτά του κώλου! βλ. λ. κώλος·
- άσ’ τ’ αυτά, μη μου δικαιολογείσαι, μη προσπαθείς να δικαιολογηθείς: «άργησα να έρθω, γιατί είχε πολύ κίνηση στο δρόμο. -Άσ’ τ’ αυτά»·
- άσ’ τον αυτόν, (υποτιμητικά) αγνόησέ τον, μην τον υπολογίζεις: «στην περίπτωση που θα χρειαστούμε βοήθεια, θα μπορέσουμε ν’ αποταθούμε στον τάδε. -Άσ’ τον αυτόν, γιατί είναι βουτηγμένος στα χρέη»·
- άσε αυτά που ξέρεις! βλ. λ. ξέρω·
- άσχετα μ’ αυτό, βλ. λ. άσχετος·
- αυτά δε γίνονται ούτε στα έργα! βλ. λ. έργο·
- αυτά δε γίνονται ούτε στις ταινίες! βλ. λ. ταινία·
- αυτά δε γίνονται ούτε στο σινεμά! βλ. λ. σινεμάς·
- αυτά δε γίνονται ούτε στον κινηματογράφο! βλ. λ. κινηματογράφος·
- αυτά δεν περνάνε σε μας ή αυτά δε περνάνε σε μένα ή αυτά σε μας δεν περνάνε ή αυτά σε μένα δεν περνάνε, λέγεται με ειρωνική διάθεση σε κάποιον που αντιλαμβανόμαστε πως προσπαθεί να μας εξαπατήσει, να μας ξεγελάσει: «αν μου δώσεις τώρα εκατό χιλιάρικα, θα σου δώσω αύριο εκατόν πενήντα. -Αυτά δεν περνάνε σε μας»· έκφραση με ειρωνική ή υποτιμητική διάθεση σε άτομο που προσπαθεί με διάφορους δυναμικούς τρόπους να μας εκφοβίσει ή να μα ς επιβληθεί και έχει την έννοια πως δεν το φοβόμαστε: «μη μου βάζεις τις φωνές, γιατί αυτά σε μας δεν περνάνε». Συνήθως της φρ. προτάσσεται ειρωνικά το άσε. (Λαϊκό τραγούδι: σε μένα δεν περνούν αυτά και κρύψε το σπαθί σου, γιατί μαστούρης θα γινώ και θα ’ρθω στο τσαρδί σου). Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- αυτά δεν πιάνουν σε μας ή αυτά δεν πιάνουν σε μένα, βλ. φρ. αυτά δεν περνάνε σε μας·
- αυτά είναι λεφτά! βλ. λ. λεφτά·
- αυτά είναι λόγια του κλήδονα, βλ. λ. κλήδονας·
- αυτά είναι παλιά κουλούρια, βλ. λ. κουλούρι·
- αυτά είπε ο καράς και τίναξε τα πέταλα ο φουκαράς, βλ. λ. καράς·
- αυτά έχει η ζωή, βλ. λ. ζωή·
- αυτά λοιπόν, καταληκτική φρ. με την οποία ανακεφαλαιώνουμε όλα όσα είπαμε ή διηγηθήκαμε προηγουμένως. (Λαϊκό τραγούδι: αυτά λοιπόν τα νέα της Αλεξάντρας που έλεγε δεν ξέρω τι θα πει άντρας)·
- αυτά να σου λείπουν! βλ. φρ. να σου λείπουν αυτά(!)·
- αυτά που κρατάς, θα στα βάλω εκεί που ξέρεις (ενν. στον κώλο σου και συνήθως ενν. λεφτά), βλ. λ. ξέρω·
- αυτά που κρατάς, θα στα βάλω στον κώλο σου (συνήθως ενν. λεφτά), βλ. λ. κώλος·
- ατά που κρατάς, θα στα χώσω εκεί που ξέρεις (ενν. στον κώλο σου και συνήθως ενν. λεφτά), βλ. λ. ξέρω·
- αυτά που κρατάς, θα στα χώσω στον κώλο σου (συνήθως ενν. λεφτά), βλ. λ. κώλος·
- αυτά που κρατάς, να τα βάλεις εκεί που ξέρεις (ενν. στον κώλο σου και συνήθως ενν. λεφτά), βλ. λ. ξέρω·
- αυτά που κρατάς, να τα βάλεις τον κώλο σου, βλ. λ. κώλος·
- αυτά που κρατάς, να τα χώσεις εκεί που ξέρεις (ενν. στον κώλο σου και συνήθως ενν. λεφτά), βλ. λ. ξέρω·
- αυτά που κρατάς, να τα χώσεις στον κώλο σου, βλ. λ. κώλος·
- αυτά που λες! καταληκτική έκφραση ύστερα από διήγηση διάφορων γεγονότων και που έχει και μια διάθεση κρίσης·
- αυτά που ξέρεις (που ήξερες) να τα ξεχάσεις, βλ. λ. ξέρω·
- αυτά που σου λέω εγώ το πρωί, μας (μου) τα λες εσύ το βράδυ, βλ. λ. βράδυ·
- αυτά τ’ ακούω βερεσέ, βλ. λ. βερεσέ·
- αυτά τα λεν στον κλήδονα, βλ. λ. κλήδονας·
- αυτά τα χείλη έχουμε, τέτοια φιλιά δίνουμε, βλ. λ. χείλι·
- αυτή είναι δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- αυτή (αυτό) είναι η δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- αυτή η δουλειά είναι παιχνιδάκι για μένα, βλ. λ. δουλειά·
- αυτή η δουλειά θέλει αρχίδια, βλ. λ. δουλειά·
- αυτή η δουλειά θέλει κώλο, βλ. λ. δουλειά·
- αυτή η δουλειά μου φαίνεται βουνό, βλ. λ. δουλειά·
- αυτή η κολόνια κρατάει χρόνια, βλ. λ. κολόνια·
- αυτή η στάνη αυτό το τυρί βγάνει, βλ. λ. στάνη·
- αυτή (αυτό) κι αν δεν είναι δουλειά! ή αυτή (αυτό) κι αν είναι δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- αυτή κι αν δεν είναι μπόμπα! ή αυτή κι αν είναι μπόμπα! βλ. λ. μπόμπα·
- αυτή τη δόση, βλ. λ. δόση·
- αυτό δεν πληρώνεται, είναι ανώτερο κάθε ανταπόδοσης: «αυτό που μου ’κανες, δεν πληρώνεται όσο και να προσπαθήσω», δηλ. δεν ξεπληρώνεται·
- αυτό δεν το παίζουν ούτε οι πυροσβέστες, βλ. λ. πυροσβέστης·
- αυτό δεν το παίζουν ούτε οι φυλακισμένοι, βλ. λ. φυλακισμένος·
- αυτό είν’ άλλη ιστορία, βλ. λ. ιστορία·
- αυτό είν’ άλλη παράγραφος, βλ. λ. παράγραφος·
- αυτό είν’ άλλο, δεν έχει σχέση με αυτό που κουβεντιάζεται αυτή τη στιγμή, είναι διαφορετικό: «πρόσεχε τι λες, γιατί αυτό είν’ άλλο απ’ αυτό που είπα»·
- αυτό είν’ άλλο καπέλο, βλ. λ. καπέλο·
- αυτό είν’ άλλο κεφάλαιο, βλ. λ. κεφάλαιο·
- αυτό είν’ άλλο πράγμα, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- αυτό είν’ άλλου (αλλουνού) παπά βαγγέλιο, βλ. λ. παπάς·
- αυτό είν’ αλλουνού καπέλο, βλ. λ. καπέλο·
- αυτό είν’ όλο! περίμενα κάτι περισσότερο ή δυσκολότερο·
- αυτό είν’ όλο, μόνο αυτό και τίποτα περισσότερο ή δυσκολότερο·
- αυτό είναι, α. έκφραση επιδοκιμασίας για την πράξη ή τα λόγια κάποιου: «μόλις τον δω θα τον σπάσω στο ξύλο. -Αυτό είναι». β. δηλώνει και έμφαση για την εμπνευσμένη λύση που δίνουμε ή δίνει κάποιος σε κάποια δυσκολία, σε κάποιο πρόβλημα, ιδίως κατασκευαστικό· 
- αυτό είναι απ’ τ’ άγραφα, είναι πρωτάκουστο: «χωρίς να τον γνωρίζεις του ζήτησες ένα εκατομμύριο! Αυτό είναι απ’ τ’ άγραφα»· βλ. και λ. άγραφος·
- αυτό είναι για τ’ αφτί, βλ. λ. αφτί·
- αυτό είναι για το κούφιο δόντι, βλ. λ. δόντι·
- αυτό είναι δική μου δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- αυτό είναι δική μου υπόθεση, βλ. λ. υπόθεση·
- αυτό είναι δικό μου ζήτημα, βλ. λ. ζήτημα·
- αυτό είναι δικό μου θέμα, βλ. λ. θέμα·
- αυτό είναι δικό μου καπέλο, βλ. λ. καπέλο·
- αυτό είναι δικό μου πρόβλημα, βλ. λ. πρόβλημα·
- αυτό είναι δικός μου λογαριασμός, βλ. λ. λογαριασμός·
- αυτό είναι κι άλλο δεν είναι, α. αυτό για το οποίο γίνεται λόγος είναι τελειότατο: «τέτοιο αυτοκίνητο μάλιστα. Αυτό είναι κι άλλο δεν είναι». β. έκφραση με την οποία αμφισβητούμε την αξία ή τη χρησιμότητα κάποιου πράγματος. Σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση, συνήθως της φρ. προτάσσεται το ναι μωρέ ή το σιγά μωρέ·
- αυτό είναι προσωπική μου δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- αυτό είναι προσωπική μου υπόθεση, βλ. λ. υπόθεση·
- αυτό είναι προσωπικό μου ζήτημα, βλ. λ. ζήτημα·
- αυτό είναι προσωπικό μου θέμα, βλ. λ. θέμα·
- αυτό είναι προσωπικό μου πρόβλημα, βλ. λ. πρόβλημα·
- αυτό είναι προσωπικός μου λογαριασμός, βλ. λ. λογαριασμός·
- αυτό είναι το ευχαριστώ, δηλώνει την αποδοκιμασία μας για την αγνώμονα στάση κάποιου απέναντί μας: «κάθε φορά που είχε ανάγκη τον βοηθούσα κι αυτός πήγε και κατέθεσε ως μάρτυρας κατηγορίας εναντίον μου. Αυτό είναι το ευχαριστώ». (Λαϊκό τραγούδι: εγώ για σένα έμεινα γυμνός και πεινασμένος, μα συ με πούλησες κι αυτό ήταν το φχαριστώ).Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το φίλε μου ή το δικέ μου· βλ. και φρ. για το ευχαριστώ, λ. ευχαριστώ·
- αυτό είναι το λιγότερο, βλ. λ. λίγος·
- αυτό είναι το φαΐ μου, βλ. λ. φαΐ·
- αυτό θα πει ατυχία, βλ. λ. ατυχία·
- αυτό θα πει τύχη, βλ. λ. τύχη·
- αυτό θα το δούμε, απειλητική ή προειδοποιητική έκφραση σε κάποιον πως τα πράγματα δε θα γίνουν έτσι όπως θέλει ή όπως επιδιώκει: «εγώ θα μεταφέρω το φράχτη ένα μέτρο πιο μέσα. -Αυτό θα το δούμε»·
- αυτό θέλει σκέψη, βλ. λ. σκέψη·
- αυτό κι αν δεν είναι! ή αυτό κι αν είναι!  είναι κραυγαλέο: «αυτό κι αν δεν είναι λάθος! || αυτό κι αν είναι βλακεία!»·
- αυτό κι αυτό, για υπαινικτική αναφορά σε πράγματα που είναι ήδη γνωστά από την προηγούμενη κουβέντα με το συνομιλητή μας: «θα γίνει αυτό και αυτό, μου λέει, και δε μ’ άφησε περιθώρια να σκεφτώ». Συνήθως συνοδεύεται από χειρονομία με την οποία ο συνομιλητής με κάθε αυτό που λέει ανεβοκατεβάζει σπασμωδικά το χέρι του·
- αυτό μάλιστα, το θέμα για το οποίο γίνεται λόγος, είναι απόλυτα παραδεκτό για καλό ή για κακό: «αυτό μάλιστα, μπορώ να πω πως είναι ένα αυτοκίνητο της προκοπής || αυτό μάλιστα, είναι μεγάλη απατεωνιά»·
- αυτό μας έλειπε! ή αυτό μου ’λειπε! έκφραση δυσαρέσκειας, όταν κοντά στη δυσκολία που αντιμετωπίζουμε προκύπτει και κάποια άλλη. Συνήθως μετά το αυτό ακολουθεί το δα και πολλές φορές η φρ. κλείνει με το τώρα ή το μόνο. Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- αυτό μας χρειαζόταν! ή αυτό μου χρειαζόταν! βλ. συνηθέστ. αυτό μας έλειπε(!)·
- αυτό μετράει, αυτό έχει ουσία, σημασία, αυτό είναι υπολογίσιμο: «μόνο αυτό που μας είπες τώρα μετράει για την υπόθεση, γιατί όλα τ’ άλλα ήταν μπαρούφες»·
- αυτό να λέγεται, α. είναι αυτονόητο, είναι σίγουρο: «θα ’ρθει μαζί με τη γυναίκα του; -Αυτό να λέγεται». β. έκφραση με την οποία επιδοκιμάζουμε τα λόγια κάποιου: «να δεις πως, αν τον κοντράρει, θα τον σπάσει ο άλλος στο ξύλο έτσι γίγαντας που είναι. -Αυτό να λέγεται»·
- αυτό να μου πεις! αυτό που μου λες είναι πέρα για πέρα σωστό, έχεις απόλυτο δίκαιο: «σήμερα όλοι ενδιαφέρονται μόνο για το τομάρι τους. -Αυτό να μου πεις!»·
- αυτό ξαναπές το, βλ. λ. ξαναλέω·
- αυτό πάει πολύ! λέγεται για λόγο, ενέργεια ή πράξη, που δεν μπορούμε να ανεχτούμε άλλο, γιατί ξεπερνάει τα όρια: «να βρίζεις εμένα, πάει στο διάβολο, αλλά να βρίζεις και τη μάνα μου, αυτό πάει πολύ!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται απειλητικά το ε ή το α·
- αυτό πάλι πού το βάζεις; α. έκφραση απορίας, όταν κοντά στα τόσα κακά που ακούμε για κάποιον προστίθεται και ένα καινούργιο, που το επικροτούμε, ή όταν κοντά στις τόσες δυσκολίες, που μας αναφέρει κάποιος για κάτι, προστίθεται και κάποια καινούρια, που την αναγνωρίζουμε, που την υπολογίζουμε: «δεν είναι μόνο αλήτης, μπεκρής και χαρτοπαίχτης, αλλά και μεγάλος απατεώνας. -Αυτό πάλι που το βάζεις; || έξω απ’ όλες τις άλλες δυσκολίες για το σήκωμα της οικοδομής, έχω και την απεργία των εργατών. -Αυτό πάλι που το βάζεις;». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το εμ. β. δηλώνει και την εξάντληση κάθε ορίου υπομονής, γιατί κοντά στα τόσα κακά ή στις τόσες δυσκολίες που υπάρχουν προστίθεται και ακόμα μία: «δε φτάνει που είχα πυρετό κι έκανα και κάθε τόσο εμετό, όπως πήγαινα στην τουαλέτα στραμπούλισα και το πόδι μου. -Αυτό πάλι πού το βάζεις;». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το ε·  
- αυτό πάλι πού το πας; βλ. φρ. αυτό πάλι πού το βάζεις(;)·
- αυτό πάλι πώς το βλέπεις; βλ. φρ. αυτό πάλι πού το βάζεις(;)·
- αυτό πάλι τι σου λέει; βλ. φρ. αυτό πάλι πού το βάζεις(;)·
- αυτό παραπάει! βλ. φρ. αυτό πάει πολύ(!)·
- αυτό που ακούς! βλ. φρ. αυτό που σου λέω(!)·
- αυτό που θέλει η γυναίκα το φοβάται κι ο Θεός, βλ. λ. γυναίκα·
- αυτό πού κολλάει; (για λόγια ή πράξεις) ποιανού λόγου ή πράξης αποτελεί συνέχεια αυτό που λες ή κάνεις: «αυτό που λες (κάνεις) δεν μπορώ να καταλάβω ακόμα πού κολλάει;». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το καλά τώρα·
- αυτό που κρατάς, θα στο βάλω εκεί που ξέρεις (ενν. στον κώλο σου), βλ. λ. ξέρω·
- αυτό που κρατάς, θα στο βάλω στον κώλο σου, βλ. λ. κώλος·
- αυτό που κρατάς, θα στο χώσω στον κώλο σου, βλ. λ. κώλος·
- αυτό που κρατάς, να το βάλεις εκεί που ξέρεις (ενν. στον κώλο σου), βλ. λ. ξέρω·
- αυτό που κρατάς, να το βάλεις στον κώλο σου, βλ. λ. κώλος·
- αυτό που κρατάς, να το χώσεις στον κώλο σου, βλ. λ. κώλος·
- αυτό που λες (είπες) έχει πολύ (μεγάλο) βάθος, βλ. λ. βάθος·
- αυτό που μετράει, αυτό που έχει ουσία, σημασία, αυτό που λαμβάνεται υπόψη, υπολογίζεται, που πρέπει να ληφθεί υπόψη: «αυτό που μετράει στη δίκη είναι η κατάθεση του τάδε»·
- αυτό πού πάει; (για λόγια ή πράξεις), βλ. συνηθέστ. αυτό πού κολλάει(;)·
- αυτό που σου λέω! κατηγορηματική έκφραση σε κάποιον που αντιλέγει σε αυτό που του λέμε: «μόλις έρθει το φορτηγό, θα πάρεις άλλους δυο εργάτες και θα το ξεφορτώσετε. -Μα εγώ σχόλασα. -Αυτό που σου λέω!·
- αυτό το έργο το ’χω ξαναδεί, βλ. λ. έργο· 
- αυτό το κάνει κι η γάτα μου, βλ. λ. γάτα·
- αυτό το κεφάλαιο έκλεισε, βλ. λ. κεφάλαιο·
- αυτό το ξέρει κι η γάτα μου, βλ. λ. γάτα·
- αυτό το πράγμα είναι σαν το ποδήλατο, δεν ξεχνιέται, βλ. λ. ποδήλατο·
- αυτός είναι η δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- αυτός είναι και κανένας άλλος, βλ. φρ. αυτός είναι κι άλλος δεν είναι·
- αυτός είναι κι άλλος δεν είναι, α. είναι μοναδικός σε κάποια τέχνη ή σε κάποιο επάγγελμα: «θα πας στον τάδε μηχανικό να επισκευάσεις τ’ αυτοκίνητό σου, γιατί αυτός είναι κι άλλος δεν είναι». β. έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του, θεωρεί τον εαυτό του μοναδικό: «απ’ τη μέρα που πήρε το δίπλωμα του δικηγόρου, έχει την εντύπωση πως αυτός είναι κι άλλος δεν είναι». γ. ειρωνική έκφραση με την οποία αμφισβητούμε την αξία ή την ικανότητα κάποιου σε κάτι, με την έννοια ότι υπάρχουν πάρα πολλοί που είναι ίσοι ή και ανώτεροι από αυτόν. Σε αυτή την τελευταία περίπτωση, συνήθως της φρ. προτάσσεται το ναι μωρέ ή το σιγά μωρέ·
- αυτός είναι τρία βόδια δυο ζευγάρια, βλ. λ. βόδι·
- αυτός είσαι! α. θαυμαστική έκφραση με την οποία επιδοκιμάζουμε αυτά που λέει ή κάνει κάποιος. β. λέγεται και ειρωνικά για τα λόγια ή τις πράξεις κάποιου. Συνήθως και στις δυο περιπτώσεις, ιδίως όμως στη δεύτερη, μετά τη φρ. ακολουθεί το μεγάλε ή το παίδαρε·
- αυτός κι αν δεν είναι! ή αυτός κι αν είναι! το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος ξεπερνάει τα όρια για κάτι καλό ή κακό: «αυτός κι αν δεν είναι τίμιος! || αυτός κι αν είναι απατεώνας!»·
- αυτός κοιμάται κι η τύχη του δουλεύει, βλ. λ. τύχη·
- αυτός μάλιστα, το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος είναι απόλυτα παραδεκτό για κάτι καλό ή κακό: «αυτός μάλιστα, είναι καλός μηχανικός || αυτός μάλιστα, είναι μεγάλος αλήτης»·
- αυτός μας έλειπε! ή αυτός μου ’λειπε! έκφραση δυσαρέσκειας, όταν σε κάποια δύσκολη ή φορτισμένη στιγμή που περνάμε έρχεται και κάποιος ανεπιθύμητος. Συνήθως μετά το αυτός ακολουθεί το δα και πολλές φορές η φρ. κλείνει με το τώρα ή το μόνο. Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- αυτός μας χρειαζόταν! ή αυτός μου χρειαζόταν! βλ. συνηθέστ. αυτός μας έλειπε(!)·
- αυτός που υπομένει, το λύκο διαφεντεύει, βλ. λ. λύκος·
- αυτός τα ’χτισε αυτά, βλ. λ. χτίζω·
- αυτός το δικό του, βλ. λ. δικός·
- γελάει καλύτερα αυτός που γελάει τελευταίος, βλ. λ. γελώ·
- γι’ αυτό, α. εισάγει ή επαναλαμβάνει αιτία ή σκοπό: «κάνεις συνέχεια κοπάνες, γι’ αυτό θ’ απολυθείς || γι’ αυτό ήρθες, για να με συγχύσεις!». β. έκφραση με την οποία αποφεύγουμε να επεξηγήσουμε ή να λύσουμε την απορία κάποιου που μας ρωτάει για κάτι με το γιατί: «γιατί το κάνεις έτσι; -Γι’ αυτό»·
- για την τύχη του ήταν κι αυτό! βλ. λ. τύχη·
- γίνομαι ένα και το αυτό (με κάποιον ή με κάτι), βλ. λ. ένας·
- γούστα είν’ αυτά, βλ. λ. γούστο·
- δε μας τα ’πες αυτά! βλ. λ. είπα·
- δε σταματάς αυτό το τροπάρι; βλ. λ. τροπάρι·
- δεν είμαι απ’ αυτά τα παιδάκια! ή δεν είμαστε απ’ αυτά τα παιδάκια! βλ. λ. παιδάκι·
- δεν είμαι απ’ αυτά τα παιδιά! ή δεν είμαστε απ’ αυτά τα παιδιά! βλ. λ. παιδί·
- δεν είναι (η) δουλειά σου αυτό (αυτή) ή δεν είναι αυτό (αυτή) η δουλειά σου, βλ. λ. δουλειά·
- δεν είναι δουλειά αυτή ή δεν είναι αυτή δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- δεν είναι ζωή αυτή! ή δεν είναι αυτή ζωή! βλ. λ. ζωή·
- δεν είναι κατάσταση αυτή! ή δεν είναι αυτή κατάσταση! βλ. λ. κατάσταση·
- δεν είναι πράγμα αυτό! ή δεν είναι πράγματα αυτά! βλ. λ. πρά(γ)μα·
- δεν είναι σόι πράματα αυτά! ή δεν είναι αυτά σόι πράγματα ή είναι σόι πράματα αυτά! βλ. λ. σόι·
- δεν είναι τρόπος αυτός! ή δεν είναι αυτός τρόπος! βλ. λ. τρόπος·
- δεν κοκκινίζεις μ’ αυτά που λες; βλ. λ. κοκκινίζω·
- δεν τα μασάω αυτά ή δεν τα μασάμε αυτά, βλ. λ. μασάω·
- δεν τα σηκώνω αυτά ή δεν τα σηκώνουμε αυτά, βλ. λ. σηκώνω·
- δεν τα τρώω αυτά ή δεν τα τρώμε αυτά, βλ. λ. τρώω·
- δουλειά είν’ αυτή! ή είναι δουλειά αυτή! βλ. λ. δουλειά·
- δουλειά είν’ αυτή ή βάσανο! βλ. λ. δουλειά·
- δουλειά κι αυτή! βλ. λ. δουλειά·
- εγώ του λέω χαντούμης είμαι, κι αυτός ρωτάει πόσα παιδιά έχεις; βλ. λ. χαντούμης·
- εδώ ο κόσμος καίγεται κι αυτή το μουνί της, βλ. λ. κόσμος·
- εδώ ο κόσμος καίγεται κι αυτός το καυλί του, βλ. λ. κόσμος·
- είναι απ’ αυτές, η γυναίκα για την οποία γίνεται λόγος είναι πόρνη: «απ’ τη μέρα που μαθεύτηκε μέσα στη γειτονιά πως είναι απ’ αυτές, δε θέλει καμιά να της κάνει παρέα»·
- είναι απ’ αυτούς, ο άντρας για τον οποίο γίνεται λόγους είναι πούστης: «δεν μπορώ να το πιστέψω πως ένα τόσο ωραίο παλικάρι είναι απ’ αυτούς»·
- είναι ένα και το αυτό, βλ. λ. ένας·
- είναι ένας (κι) αυτός! ή είναι (κι) αυτός ένας! ή σου είναι ένας (κι) αυτός! ή σου είναι (κι) αυτός ένας! βλ. λ. ένας·
- είναι κάτι κι αυτό ή κάτι είναι κι αυτό, αν και δεν είναι μεγάλο και σπουδαίο, εντούτοις είναι υπολογίσιμο: «θα μου πεις πως έχει μόνο μερικά λεφτουδάκια στην άκρη, όμως είναι κάτι κι αυτό για να ξεκινήσει τη δουλειά του || την τελευταία στιγμή κατάλαβε το λάθος του και ζήτησε συγνώμη. -Κάτι είναι κι αυτό». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το ε·
- είναι κι αυτό μέσ’ στο πρόγραμμα, βλ. λ. πρόγραμμα·
- είναι μία αυτή! βλ. λ. μία·
- είναι πράγματα αυτά! βλ. λ. πρά(γ)μα·
- είναι τρόπος αυτός! βλ. λ. τρόπος·
- είπαμε της γριάς να κλάσει κι αυτή ξεκολώθηκε ή είπαμε της γριάς να κλάσει κι αυτή ξεπατώθηκε ή είπαμε της γριάς να κλάσει κι αυτή χέστηκε, βλ. λ. κλάνω·
- είπαν στον τρελό να χέσει κι αυτός ξεκωλώθηκε, βλ. λ. χέζω·
- ένας λόγος είναι αυτός, βλ. λ. λόγος·
- εκτός αυτού, εκτός από αυτό, επιπλέον: «εκτός αυτού, υπάρχει ακόμη ένα πρόβλημα που πρέπει να λύσουμε || εκτός αυτού, πρέπει να ελέγχουμε ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει απ’ το εργοστάσιο»·
- εντός εκτός κι επί τ’ αυτά, α. έκφραση με την οποία δηλώνει κάποιος στο συνομιλητή του πως δε βγήκε καθόλου από το σπίτι του: «πού πήγα το Σαββατοκύριακο; Εντός εκτός κι επί τ’ αυτά, φίλε μου». β. δίνεται ως απάντηση στην ερώτηση κάποιου πώς πας ή πώς τα πας ή πώς πάνε τα πράγματα, και έχει την έννοια πως δεν υπάρχει καμιά καλυτέρευση της δουλειάς και γενικά της ζωής μας·
- έπιασε κι αυτός πέντε δεκάρες και..., βλ. λ. δεκάρα·
- έπιασε κι αυτός πέντε δραχμές και..., βλ. λ. δραχμή·
- έπιασε κι αυτός πέντε παράδες και..., βλ. λ. παράς·
- έπιασε κι αυτός πέντε φράγκα και..., βλ. λ. φράγκο·
- εσύ το λες αυτό! είναι δυνατό να λες εσύ τέτοιο πράγμα(!): «λες πως συμπαθείς αυτόν τον άνθρωπο, όμως εσύ το λες αυτό, που τον έκλεισες στη φυλακή για ένα ψωροεκατομμύριο!»·
- εσύ το λες αυτό, είναι προσωπική σου γνώμη, προσωπική σου άποψη: «να δεις που στο τέλος θα ’ρθει και θα μας ζητήσει συγνώμη. -Εσύ το λες αυτό, γιατί εγώ έχω διαφορετική γνώμη»·  
- έχει αυτό το κάτι ή έχει αυτό το κάτι άλλο, βλ. λ. άλλος·
- έχει αυτό το κατιτίς, βλ. λ. κατιτίς·
- έχει μέλλον ακόμα αυτή η δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- ζωή είν’ αυτή! βλ. λ. ζωή·
- ζωή είν’ αυτή Ζωίτσα μου ή θάνατος Θανάση μου! βλ. λ. ζωή·
- ζωή κι αυτή! βλ. λ. ζωή·
- η αλεπού είναι πονηρή, αλλά πιο πονηρός είναι αυτός που την πιάνει, βλ. λ. αλεπού·
- ήταν της τύχης του κι αυτό! βλ. λ. τύχη·
- θα πιω κι αυτό το ποτήρι, βλ. λ. ποτήρι·
- θέλεις και τα λες αυτά ή σε ξεφεύγουν; βλ. λ. θέλω·
- καθένας με την τρέλα του κι αυτός με την ομπρέλα του, βλ. λ. τρέλα·
- … και χαρά σ’ αυτόν που…, βλ. λ. χαρά·
- και ζήσανε αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα, βλ. λ. ζω·
- και μ’ αυτά, τονίζει τις ανόητες, τις απαράδεκτες ενέργειες ή πράξεις κάποιων που μας αναγκάζουν να προβούμε σε μια ενέργεια: «κάθε τόσο μαλώματα, φασαρίες, κατηγόριες ο ένας εναντίον του άλλου, και μ’ αυτά, πήρα την απόφαση να ξεκόψω απ’ την παρέα τους»· βλ. και φρ. κι αυτά κι αυτά· 
- και σε μπουκάλι μέσα να τον βάλεις, αυτός θα το κάνει, βλ. λ. μπουκάλι·
- και τι μ’ αυτό; α. έκφραση αδιαφορίας στα λεγόμενα κάποιου: «με ειδοποίησε ο τάδε πως δε θα ’ρθει το βράδυ στη συγκέντρωση. -Και τι μ’ αυτό;». β. τι σημασία έχει αυτό(;): «και τι μ’ αυτό που είναι ανεψιός του διευθυντή; Εδώ όλοι δουλεύουν κανονικά»· βλ. και φρ. τι μ’ αυτό(;)· 
- καλή δουλειά κι αυτή! βλ. λ. δουλειά·
- καλό κι αυτό! βλ. λ. καλός·
- καλός κι αυτός! βλ. λ. καλός·
- κατ’ αυτή την έννοια, βλ. λ. έννοια²·
- κέρατα έχει (είχε) αυτός και…, βλ. λ. κέρατο·
- κι αυτά κι αυτά, τονίζει συνήθως τις ανόητες ενέργειες κάποιου, που στο τέλος αποβαίνουν σε βάρος του: «γλέντια, ξενύχτια, ποτά, τσιγάρα, κι αυτά κι αυτά τον έστειλαν μια ώρα αρχύτερα»· βλ. και φρ. και μ’ αυτά·
- κι αυτός με τα δικά του ή κι αυτός τα δικά του, βλ. λ. δικός·
- κι αυτός το βιολί του, βλ. λ. βιολί·
- κι αυτός το χαβά του, βλ. λ. χαβάς·
- μ’ αυτά και μ’ αυτά, α. με την επανάληψη των ίδιων λόγων ή πράξεων που έχουν ήδη εκτεθεί προηγουμένως στο συνομιλητή μας: «ήμουν συνέχεια κοντά του και τον συμβούλευα και μ’ αυτά και μ’ αυτά νοικοκυρεύτηκε ο άνθρωπος || του πήρες τα μυαλά με τα μεγαλεπήβολα σχέδιά σου και μ’ αυτά και μ’ αυτά τον κατάστρεψες τον άνθρωπο». β. με τα ίδια γνωστά και συνηθισμένα, που επαναλαμβάνονται διαρκώς: «βαρέθηκα ν’ ασχολούμαι συνέχεια μ’ αυτά και μ’ αυτά»·
- μ’ αυτά και με κείνα, με την κουβέντα, με τη συζήτηση και χωρίς να το καταλάβω, χωρίς να το καταλάβουμε: «πιάσαμε την κουβέντα και μ’ αυτά και με κείνα πέρασε η ώρα»·
- μ’ αυτό το πλευρό να κοιμάσαι, βλ. λ. πλευρό·
- μ’ αυτό τον καημό πήγε, βλ. λ. καημός·
- μη μας το κάνεις αυτό! ή μη μου το κάνεις αυτό! βλ. λ. κάνω·
- μια κουβέντα είναι αυτή, βλ. λ. κουβέντα·
- ν’ αφήσεις αυτά που ξέρεις, βλ. λ. ξέρω·
- να λείπει κι αυτό(ς) και τα καλά του ή να λείπει κι αυτό(ς) και το καλό του, βλ. λ. καλός·
- να ξεχάσεις αυτά που ξέρεις, βλ. λ. ξέρω·
- να σου λείπουν αυτά! α. προτρεπτική έκφραση σε κάποιον με ειρωνική ή απειλητική διάθεση να σταματήσει να λέει ή να κάνει πράγματα που έχουμε καταλάβει πως κύριος σκοπός του είναι μας ξεγελάσει ή να μας πείσει για κάτι για το οποίο όμως έχουμε διαφορετική γνώμη ή άποψη. β. προτρεπτική έκφραση σε κάποιον με ειρωνική διάθεση να πάψει να δικαιολογείται για κάτι, γιατί δεν πιστεύουμε στις δικαιολογίες του·
- ο δημοσιογράφος πιο πολλά βγάζει απ’ αυτά που δε γράφει παρά απ’ αυτά που γράφει, βλ. λ. δημοσιογράφος·
- ο Θεός να μη μας το χρωστάει αυτό το κακό, βλ. λ. Θεός·
- όλοι είμαστε περαστικοί απ’ αυτή τη ζωή, βλ. λ. ζωή·
- όλοι είμαστε περαστικοί απ’ αυτόν τον κόσμο, βλ. λ. κόσμος·
- όποιος γάιδαρος κι αυτός σαμάρι, βλ. λ. σαμάρι·
- όπου γάμος και χαρά και αυτός στη μέση, βλ. λ. χαρά·
- όπου δυο κι αυτός τρεις, α. λέγεται για άτομο που από ανάγκη προσκολλάται συνειδητά ή ασυνείδητα σε μια παρέα ή σε ένα σύνολο ανθρώπων ιδίως όταν αυτοί πηγαίνουν για δουλειά: «όταν βλέπει τους άλλους να πηγαίνουν στο γιαπί για δουλειά, τρέχει κι αυτός μαζί τους κι όπου δυο κι αυτός τρεις μήπως και τον προσλάβουν». β. λέγεται για άτομο που μπορούμε να το βρούμε σε όλες τις παρέες ή για άτομο που μπορεί να κάνει με όλες τις παρέες: «είναι γνωστός σ’ όλη την πόλη, κι όπου δυο κι αυτός τρεις || είναι γνωστός σ’ όλους τους κοσμικούς κύκλους, κι όπου δυο κι αυτός τρεις»·
- ό,τι και να γίνει, αυτός το βιολί του, βλ. λ. βιολί·
- ό,τι και να γίνει, αυτός το χαβά του, βλ. λ. χαβάς·
- ό,τι μούτρα δείχνεις στον καθρέφτη, τέτοια κι αυτός σου δείχνει, βλ. λ. μούτρο·
- πάνε αυτά που ήξερες ή πάνε αυτά που ξέρατε, άλλαξε η κατάσταση, άλλαξαν οι συνθήκες: «απ’ τη μέρα που ανέλαβε νέος διευθυντής, σ’ αυτό το εργοστάσιο πέφτει σκληρή δουλειά και πάνε αυτά που ήξερες || τώρα με την αλλαγή της κυβέρνησης, θα είστε κι εσείς όπως όλοι οι άλλοι, και πάνε αυτά που ξέρατε». Ο πλ. και όταν απευθυνόμαστε σε ένα μόνο άτομο·
- παρ’ όλ’ αυτά, βλ. λ. όλος·
- ποιος το λέει αυτό; βλ. φρ. ποιος το ’πε αυτό;
- ποιος το ’πε αυτό; λέγεται για γνώμη ή εντολή που την αποκρούομε, γιατί τη θεωρούμε λανθασμένη ή έξω από τη δικαιοδοσία κάποιου: «μετά τη λήξη της απεργίας όλα θ’ αρχίσουν να δουλεύουν ρολόι στο εργοστάσιο. -Ποιος το ’πε αυτό; Εδώ ετοιμάζονται για νέα απεργία || απαγορεύεται ν’ απομακρυνθείς απ’ τη θέση σου. -Ποιος το ’πε αυτό; Εγώ πήρα άδεια απ’ το διευθυντή»·
- πού ακούστηκε αυτό! έκφραση απορίας, έκπληξης, αγανάκτησης ή οργής για παράλογη, ανήκουστη πράξη ή ενέργεια: «πού ακούστηκε αυτό να πληρώνεσαι χωρίς να δουλεύεις! || είσαι τρελός, που θέλεις να γίνεις συνέταιρος σε μια τόσο μεγάλη δουλειά, χωρίς να βάλεις ούτε δραχμή; Πού ακούστηκε αυτό!». Άλλες φορές προτάσσεται της φρ. και άλλες ακολουθεί το όχι πες μου·
- πού θα πάει αυτή η δουλειά; βλ. λ. δουλειά·
- πού θα πάει αυτή η κατάσταση; βλ. λ. κατάσταση·
- πού θα πάει αυτή η βιόλα; βλ. λ. βιόλα¹·
- πού θα πάει αυτό το βιολί; βλ. λ. βιολί·
- πού θα πάει αυτός ο χαβάς; βλ. λ. χαβάς·
- πού το βρήκες αυτό γραμμένο; βλ. λ. γραμμένος·
- πού το γράφει αυτό; έκφραση απορίας, έκπληξης, αγανάκτησης ή οργής για κάτι παράδοξο που μας λένε ή για κάτι παράλογο που μας ζητάνε: «πού το γράφει αυτό, να σου δώσω χωρίς λόγο ένα εκατομμύριο;». Άλλες φορές προτάσσεται της φρ. και άλλες ακολουθεί το όχι πες μου·
- πού το γράφουν αυτό τα χαρτιά; βλ. λ. χαρτί·
- πού το ’δες αυτό γραμμένο; βλ. λ. γραμμένος·
- πού το παίζει αυτό το έργο; βλ. λ. έργο·
- πώς αυτό; βλ. λ. πώς·
- πώς (κι) ήταν αυτό και…; βλ. λ. πώς·
- πώς το λες αυτό! βλ. λ. λέω·
- (ρε) τ’ είν’ αυτά! α. επιφωνηματική έκφραση απορίας, αγανάκτησης ή δυσφορίας για τη στάση κάποιου ατόμου που δε μας συμφέρει, δε μας εξυπηρετεί ή μας προσβάλλει, και πιο σπάνια επιφωνηματική έκφραση θαυμασμού: «ρε τ’ είν’ αυτά που μου λες! || ρε τ’ είν’ αυτά που κάνεις, δεν ντρέπεσαι λιγάκι!». (Λαϊκό τραγούδι: πάντα κοιτάς μηχανικά, χαρά στην πονηριά σου, άλλα μου λένε τα χείλη σου, ρε τ’ είν’ αυτά, και άλλα η καρδιά σου). Πολλές φορές, η φρ. κλείνει πάλι με το ρε. β. επιτιμητική έκφραση σε κάποιον που δε συμπεριφέρεται σωστά, που συμπεριφέρεται ανάγωγα ή παράλογα: «θα πάψεις, επιτέλους, να μεθοκοπάς οικογενειάρχης άνθρωπος; Τ’ είν’ αυτά». (Λαϊκό τραγούδι: είσαι γυναίκα του μπελά και σε μπελά με βάζεις, χαμένοι πάν’ οι κόποι μου, ρε τ’ είν’ αυτά, μυαλό πια δεν αλλάζεις)· 
- σ’ αυτή τη ζωή ό,τι δίνεις, παίρνεις, βλ. λ. ζωή·
- σ’ αυτό το μάθημα ήμουν άρρωστος ή σ’ αυτό το μάθημα έλειπα, βλ. λ. μάθημα·
- σε μας δεν περνάνε αυτά ή σε μένα δεν περνάνε αυτά, βλ. φρ. αυτά δεν περνάνε σε μας·
- σε μας δεν πιάνουν αυτά ή σε μένα δεν πιάνουν αυτά, βλ. φρ. αυτά δεν περνάνε σε μας·
- σε ποιόν τα πουλάς αυτά; βλ. λ. ποιος·
- σημείωσε αυτό που θα σου πω, βλ. λ. σημειώνω·
- στ’ αυτά μας! ή στ’ αυτά μου! βλ. συνηθέστ. στ’ αρχίδια μας! λ. αρχίδι·
- σταμάτα αυτό το τροπάρι, βλ. λ. τροπάρι(ο)·
- συμβαίνουν (κι) αυτά, βλ. λ. συμβαίνω·
- τα αυτά του αυτού (της αυτής), οι ίδιες δύσκολες καταστάσεις που επαναλαμβάνονται σε βάρος κάποιου: «τι κάνει ο τάδε; -Όπως πάντα, τα αυτά του αυτού»·
- τη γαμάς κι αυτή διαβάζει εφημερίδα, βλ. λ. εφημερίδα·
- τη γαμάς κι αυτή μασάει μαστίχα, βλ. λ. μαστίχα·
- τη γαμάς κι αυτή διαβάζει περιοδικό, βλ. λ. περιοδικό·
- τη γαμάς κι αυτή κοιτάζει το ταβάνι, βλ. λ. ταβάνι·
- τη γαμάς κι αυτή μασάει τσίκλα, βλ. λ. τσίκλα·
- τι άνθρωπος κι αυτός! βλ. λ. άνθρωπος·
- τι βιόλα είν’ αυτή! ή τι βιόλα κι αυτή! βλ. λ. βιόλα¹·
- τι βιολί είν’ αυτό! ή τι βιολί κι αυτό! βλ. λ. βιολί·
- τι δουλειά είν’ αυτή! ή τι δουλειά κι αυτή! βλ. λ. δουλειά·
- τι έχει να κάνει αυτό; δεν έχει καμιά σχέση, δεν εξηγείται ή δε συνδέεται λογικά με τα προηγούμενα: «τι έχει να κάνει αυτό με το συγκεκριμένο πρόβλημα;»·
- τι έχει να κάνει αυτός; το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, δεν έχει καμιά σχέση, είναι άσχετο με κάποια υπόθεση: «τι έχει να κάνει αυτός με την υπόθεση που κουβεντιάζουμε;»·
- τι καμώματα είν’ αυτά; βλ. λ. καμώματα·
- τι κατάσταση είναι αυτή! ή τι κατάσταση κι αυτή! βλ. λ. κατάσταση·
- τι μ’ αυτό; α. έκφραση αδιαφορίας σε αυτά που μας λέει κάποιος: «θα ’ρθει και ο τάδε μαζί μας. -Τι μ’ αυτό;». (Τραγούδι: έξω ο αέρας κι αν σφυρίζει τι μ’ αυτό κι ας παίζουν τ’ άστρα με τα σύννεφα κρυφτό). β. δεν έχει καμιά σημασία: «τι μ’ αυτό που είναι ο γιος του τάδε; Εδώ δεν κάνουμε χατίρια». (Λαϊκό τραγούδι: κι αν χωριστούμε τι μ’ αυτό, γιατί να σε τρομάζει, μία ζωή καλύτερη εσένα σου ταιριάζει). Συνήθως της φρ. προτάσσεται το ε· βλ. και φρ. και τι μ’ αυτό(;)·
- τι μέρα κι αυτή! βλ. λ. μέρα·
- τι ’ν’ αυτά; βλ. φρ. τι ’ν’ αυτά που λες(;)·
- τι ’ν’ αυτά που κάνεις; κάνεις απαράδεκτα πράγματα: «κάθε βράδυ γυρίζεις μεθυσμένος στο σπίτι, τι ’ν’ αυτά που κάνεις;». (Λαϊκό τραγούδι: πάλι στις τρεις επήγες χθες να κοιμηθείς, τρελό κορίτσι, τι είν’ αυτά που κάνεις; Για κάτσε φρόνιμα και να συγκεντρωθείς, γιατί αλλιώς στην ψάθα θα πεθάνεις)·
- τι ’ν’ αυτά που λες; λες απαράδεκτα πράγματα: «υποστηρίζεις πως έβαλε χέρι στο ταμείο σου, τι ’ν’ αυτά που λες;». (Λαϊκό τραγούδι: πως έχω άλληνε μου λες, για κάτσε τ’ είν’ αυτά που λες; Μη μου ζαλίζεις το μυαλό, εσένα μόνο αγαπώ)·
- τι να σου κάνει κι αυτός! βλ. λ. κάνω·
- τι παιδί κι αυτό(ς)! βλ. λ. παιδί·
- τι πράγματα είν’ αυτά; βλ. λ. πρά(γ)μα·
- τι πράμα είν’ αυτός! βλ. λ. πρά(γ)μα·
- τι ρεζιλίκια είν’ αυτά! βλ. λ. ρεζιλίκι·
- τι σκατά είν’ αυτό; βλ. λ. σκατά·
- τι ’ταν αυτό, τι ’ταν αυτό το ξαφνικό, τι ’ταν αυτό το ξαφνικό! (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) βλ. λ. ξαφνικός·
- τι χαβάς είν’ αυτός! ή τι χαβάς κι αυτός! βλ. λ. χαβάς·
- το βλάχο τον πάνε στα χαλιά κι αυτός θέλει τα τσαλιά, βλ. λ. βλάχος·
- το να λες πως είσαι αυτό που είσαι, δε σημαίνει ότι και είσαι, τους ανθρώπους τους χαρακτηρίζουν τα έργα και όχι τα λόγια: «εσύ μπορείς να λες ό,τι θέλεις πως είσαι, αλλά το να λες πως είσαι αυτό που είσαι, δε σημαίνει ότι και είσαι»· βλ. και φρ. στην Ελλάδα είσαι ό,τι δηλώσεις, λ. Ελλάδα·
- το χέρι που κουνά την κούνια, αυτό το χέρι ορίζει, βλ. λ. χέρι·
- τον πήρε κι αυτόν η μπάλα, βλ. λ. μπάλα·
- τον πήρε κι αυτόν η μπόρα, βλ. λ. μπόρα·
- τον πήρε κι αυτόν το ποτάμι, βλ. λ. ποτάμι·
- τον φτύνουν κι αυτός λέει ψιχαλίζει, βλ. λ. ψιχαλίζει·
- του ’δωσε ο Θεός πετσάκι κι αυτός άνοιξε βυρσοδεψείο, βλ. λ. πετσάκι·
- του είπαμε να κλάσει κι αυτός ξεκωλώθηκε ή του είπαμε να κλάσει κι αυτός ξεπατώθηκε ή του είπαμε να κλάσει κι αυτός χέστηκε, βλ. λ. κλάνω·
- χαιρέτα τον πεζό, όταν καβαλικέψεις, για να σε χαιρετά κι αυτός, όταν θα ξεπεζέψεις, βλ. λ. χαιρετώ.

γάιδαρος, ο, θηλ. γαϊδάρα κ. γαϊδούρα (βλ. λ.), πλ. γάιδαροι κ. γαϊδάροι, οι, ουσ. [<μτγν. γαϊδάριον <αραβ. gadar - gaidar], ο γάιδαρος. 1. άνθρωπος απρεπής, αγενής, ανάγωγος, αδιάντροπος, άξεστος, αγροίκος: «πρόσεξε μη φερθείς πάλι σαν γάιδαρος εκεί που θα πάμε, γιατί θα είναι όλοι καθώς πρέπει άνθρωποι». 2. ο αφιλότιμος, ο αχάριστος: «τον βοήθησα μ’ όλες μου τις δυνάμεις και δεν είπε ούτ’ ένα ευχαριστώ ο γάιδαρος». 3. (ειρωνικά ή υποτιμητικά)χαρακτηρίζει το παιδί που δεν είναι πια μικρό, που μεγάλωσε αρκετά και για το λόγο αυτό πρέπει να συμπεριφέρεται και ανάλογα: «έγινε κοτζάμ γάιδαρος κι ακόμη θέλουν να τον νταντεύουν». Υποκορ. γαϊδαράκος, ο. (Τραγούδι: ντε κυρ γαϊδαράκο ντε, ντε με τα γαϊδούρια τ’ άλλα γάιδαρέ μου κουτεντέ)· βλ. και λ. γαϊδούρι. (Ακολουθούν 57 φρ.)·
- αγγελική φωνή από γαϊδάρου στόμα, λέγεται για τους αισχρούς ανθρώπους, που με διάφορα γλυκόλογα και ψεύτικες ευγένειες προσπαθούν να μας παρασύρουν ώστε να μας εκμεταλλευτούν: «μην πιστεύεις στις ευγένειες και στα γλυκόλογά του, γιατί είναι αγγελική φωνή από γαϊδάρου στόμα και θα την πατήσεις»· 
- αν δεν κλοτσήσει ο γάιδαρος, δεν τονε ξεφορτώνουν, α. αυτός που αδικείται ή καταπιέζεται, πρέπει μόνος του να αντιδρά, αν θέλει να βρει το δίκιο του ή να βελτιωθεί η κατάστασή του: «πιάσ’ τ’ αφεντικό σου, ρε παιδάκι μου, και πες του πως δεν μπορεί να συνεχιστεί αυτή η αποικιοκρατική κατάσταση, γιατί, αν δεν κλοτσήσει ο γάιδαρος, δεν τονε ξεφορτώνουν, κορόιδο, ε κορόιδο!». β. πρέπει να διαμαρτύρεσαι, να απαιτείς δυναμικά αυτό που θέλεις να πετύχεις: «έτσι με το σταυρό στο χέρι όπως πας, όλοι θα σε εκμεταλλεύονται στη ζωή σου, γιατί, αν δεν κλοτσήσει ο γάιδαρος, δεν τονε ξεφορτώνουν». Συνών. αν δε φωνάξει το μωρό, δεν το ταΐζει η μάνα του / αν δεν κλάψει το παιδί, δεν του δίνουνε βυζί·
- αν κλάνει ο γάιδαρος, τι φταίει το σαμάρι; βλ. συνηθέστ. φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι·
- άνθρωπος ξετσίπωτος, γάιδαρος αδέσποτος, βλ. λ. άνθρωπος·
- αντί να βογκάει ο γάιδαρος, βογκάει το σαμάρι, λέγεται στην περίπτωση που παραπονιέται κάποιος για κάτι που υπομένει ή έχει υποστεί κάποιος άλλος: «εγώ είμαι αυτός που υποφέρω, εσύ τι ζόρι τραβάς, γιατί, έτσι όπως το πάμε, αντί να βογκάει ο γάιδαρος, βογκάει το σαμάρι». Συνών. αντί να τρίζει ο αραμπάς, τρίζουν τα κατρακύλια·
- αντί να δέρνει το γάιδαρο, δέρνει το σαμάρι, βλ. φρ. φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι·
- αρχόντου λόγος και πορδές γαϊδάρου ένα, δηλώνει πως δεν πρέπει να υπολογίζουμε καθόλου στις υποσχέσεις των διοικούντων, των πολιτικών: «μην πιστεύετε αυτά που σας υπόσχεται για να τον ψηφίσετε, γιατί αρχόντου λόγος και πορδές γαϊδάρου ένα»·
- βόσκει ο γάιδαρος εκεί που τονε δένουνε, ο καθένας πρέπει να κανονίζει τη ζωή του ανάλογα με τις δυνατότητές του ή τις περιστάσεις που του τυχαίνουν: «αφού δεν έχει τη δυνατότητα να ξοδεύει για γλέντια και διασκεδάσεις, όπως κάνουν οι άλλοι, κάθεται στο σπιτάκι του, γιατί βόσκει ο γάιδαρος εκεί που τονε δένουνε»·
- γάιδαρο που δε σε βλάπτει, άφησέ τον να γκαρίζει, όταν κάποιος δεν μπορεί να σε βλάψει, άσ’ τον να λέει ό,τι θέλει σε βάρος σου, αγνόησέ τον: «στενοχωριέσαι που ασχολείται συνεχώς μαζί σου; Γάιδαρο που δε σε βλάπτει, άφησέ τον να γκαρίζει». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το μωρέ. Συνών. άνεμος που δε σε βλάπτει, άφησέ τον να φυσάει / σκυλί που δε σε βλάπτει, άφησέ το να γαβγίζει / το φίδι που δε σε βλάπτει, να ζήσει χίλια χρόνια·
- γάιδαρος γκαρίζει; Κώλος τον πονεί, βλ. λ. κώλος·
- γάιδαρος κλάνει στου Φασουλά το χάνι, λέγεται για ασήμαντο γεγονός που δεν ενδιαφέρει κανέναν: «το βράδυ θα ’ρθει μαζί μας κι ο φίλος του τάδε. -Γάιδαρος κλάνει στου Φασουλά το χάνι»·
- γάιδαρος με λοφίο, βλ. φρ. γάιδαρος με περικεφαλαία·
- γάιδαρος με ουρά, βλ. συνηθέστ. γάιδαρος με περικεφαλαία·
- γάιδαρος με πατέντα, βλ. φρ. γάιδαρος με περικεφαλαία·
- γάιδαρος με περικεφαλαία, έκφραση με την οποία χαρακτηρίζουμε τον πολύ αγενή, ανάγωγο, αδιάντροπο, άξεστο, αναίσθητο, αφιλότιμο, αχάριστο άνθρωπο: «με τη συμπεριφορά του έχει αποδείξει πολλές φορές, πως είναι γάιδαρος με περικεφαλαία, γι’ αυτό και τον πετάξαμε απ’ την παρέα μας»·
- γάιδαρος ξεσαμάρωτος ή γάιδαρος χωρίς σαμάρι, βλ. φρ. γαϊδούρι ξεσαμάρωτο, λ. γαϊδούρι·
- γκαστρώνει γάιδαρο ή γκαστρώνει και γάιδαρο, βλ. φρ. σκάει γάιδαρο·
- δανεικά ξύνονται οι γαϊδάροι, λέγεται στην περίπτωση που βλέπουμε να ανταλλάσσουν ευτελείς κολακείες ανάξιοι άνθρωποι: «επειδή είναι πλούσιοι, έχεις την εντύπωση πως έχουν αξιοπρέπεια απάνω τους! Δανεικά ξύνονται οι γαϊδάροι, αγόρι μου»·
- δένω το γάιδαρό μου, α. λύνω το οικονομικό ή επαγγελματικό μου πρόβλημα, εξασφαλίζομαι οικονομικά ή επαγγελματικά: «έστησε μια καλή δουλειά κι έχει δέσει το γάιδαρό του». β. διατηρώ μόνιμο ερωτικό δεσμό: «δεν ενδιαφέρεται για άλλες γυναίκες, γιατί έχει δέσει το γάιδαρό του». γ. παντρεύομαι, ιδίως καλοπαντρεύομαι: «πήρε την κόρη του τάδε εργολάβου κι έχει δέσει το γάιδαρό του»·
- δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα, λέγεται ειρωνικά για δυο άτομα που ανταγωνίζονται για την κατοχή πράγματος που όμως είναι ξένης ιδιοκτησίας: «απ’ τη μια οι Τούρκοι, η Κύπρος είναι τουρκική, απ’ την άλλη οι Άγγλοι, η Κύπρος είναι αγγλική, δεν ξέρω τι να πω, ρε παιδάκι μου, γιατί δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα»·
- είπε ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα, ειρωνική παρατήρηση σε κάποιον που, ενώ είναι γεμάτος από μεγάλα ελαττώματα ή κουσούρια, κατηγορεί ή κοροϊδεύει κάποιον που έχει λιγότερα και μικρότερα ελαττώματα·
- εκατό χρονώ γάιδαρος περπατησιά δε μαθαίνει, βλ. φρ. παλιό γαϊδούρι καινούρια περπατησιά, γίνεται; λ. γαϊδούρι·
- έφαγα σαν γάιδαρος, έφαγα πάρα πολύ: «πεινούσα τόσο πολύ, που έφαγα σαν γάιδαρος»·
- έχει υπομονή γαϊδάρου, βλ. λ. υπομονή·
- ήλιος και φεγγάρι, παντρεύονται οι γαϊδάροι, βλ. λ. ήλιος·
- ήταν στραβό το κλήμα, το ’φαγε κι ο γάιδαρος, βλ. λ. κλήμα·
- θα σου χέσω το γάιδαρο, α. (απειλητικά) θα σε επιπλήξω πολύ αυστηρά, θα σε βρίσω άγρια: «για πρώτη φορά στη χαρίζω, αλλά, αν ξαναργήσεις στη δουλειά, θα σου χέσω το γάιδαρο». β. θα σε δείρω άγρια, θα σε ξυλοφορτώσω: «αν σε ξανακούσω να βρίζεις τα θεία, θα σου χέσω το γάιδαρο». Από το ότι ο γάιδαρος ήταν κάποτε για τις αγροτικές οικογένειες από τα πιο χρήσιμα ζώα για τις δουλειές τους·
- κάνω υπομονή γαϊδάρου, βλ. λ. υπομονή·
- κάποιου του χάριζαν γάιδαρο και τον κοιτούσε στα δόντια (να δει πόσο χρονών είναι), λέγεται ειρωνικά για άτομο που, ενώ του χαρίζουν κάτι, το εξετάζει για να δει σε πόσο καλή κατάσταση βρίσκεται ή πόσο αξίζει·
- κάποιου του χάριζαν γάιδαρο κι ήθελε και το σαμάρι, λέγεται για πλεονέκτη, που απαιτεί περισσότερα από αυτά που του προσφέρουν·
- κατά το γάιδαρο και το σαμάρι, βλ. λ. σαμάρι·
- κατά φωνή κι ο γάιδαρος, βλ. λ. φωνή·
- μαντζουράνα στο κατώι, γάιδαρος στα κεραμίδια, βλ. λ. κατώι·
- μετράω πόσες μύγες μπαίνουν στου γάιδαρου τον κώλο, βλ. λ. μύγα·
- μη στάξει η ουρά του γαϊδάρου, βλ. λ. ουρά·
- μίλα με γαϊδάρους να γροικάς πορδές, δε θα ακούσεις ποτέ καλό λόγο ή σωστή συμβουλή από άνθρωπο κακό ή από ανάξιο δάσκαλο: «μα είναι δυνατό να συμβουλεύεσαι αυτόν τον παλιάνθρωπο; Μίλα με γαϊδάρους να γροικάς πορδές». Συνών. από στόμα κοράκου θ’ ακούσεις κρα / μίλα με κώλους ν’ ακούσεις πορδές·
- μόνο ένας γάιδαρος έχει αφτιά, βλ. λ. αφτί·
- να φας του γαϊδάρου πο ’χει, ειρωνική απάντηση σε κάποιον που μας αρνείται κάτι λέγοντάς μας όχι·
- νόμισα πως ήμουνα στο γάιδαρο καβάλα, ένιωσα μεγάλη ντροπή: «μόλις ο τάδε ανέφερε δημόσια πως γυρνούσα μέσα στους δρόμους μεθυσμένος, νόμισα πως ήμουνα στο γάιδαρο καβάλα»· βλ. και φρ. τον ανέβασαν στο γάιδαρο·
- ο γάιδαρος είναι γάιδαρος, και ας φορεί και σέλα, ο αγενής, ο ανάγωγος, ο αδιάντροπος, ο άξεστος, ο αναίσθητος, ο αφιλότιμος, ο αχάριστος άνθρωπος, είναι αδύνατο να αλλάξει χαρακτήρα: «μόλις ανέβηκε οικονομικά, προσπάθησαν οι φίλοι του να του μάθουν τρόπους για να τον μπάσουν και σε κανένα σαλόνι, αλλά ο γάιδαρος είναι γάιδαρος, και ας φορεί και σέλα». Συνών. ο βλάχος άρχων κι αν γενεί, βλαχίλα θα μυρίζει / ο χωριάτης άγιος κι αν γενεί, σκατένια έχει τη χάρη·
- ο γάιδαρος κάνει όλη τη δουλειά κι ο αγωγιάτης παίρνει τα λεφτά, βλ. λ. δουλειά·
- ο πεινασμένος γάιδαρος ξυλιές δε μετράει, ο φτωχός και ο ταλαίπωρος άνθρωπος υπομένει τα πάντα προκειμένου να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για τη ζωή του: «όλοι, όταν τα ’χουνε κι είναι βολεμένοι, κάνουν τους περήφανους και τους μυγιάγγιχτους, όμως, ο πεινασμένος γάιδαρος ξυλιές δε μετράει»·
- όλοι οι μετά Χριστόν προφήτες γάιδαροι, βλ. λ. προφήτης·
- όποιος γάιδαρος κι αυτός σαμάρι, βλ. λ. σαμάρι·
- όποιος μιλήσει και λαλήσει, γαϊδάρου κώλο θα φιλήσει, απειλητική έκφραση υπό τύπο αστεϊσμού, ιδίως ανάμεσα σε παιδιά, για όποιον που παρά την απαγόρευση, μιλήσει·
- όποιος παίζει με το γάιδαρο, κλοτσιές θα φάει, όποιος κάνει παρέα με κατώτερους ανθρώπους, με αγροίκους, θα τον κακομεταχειρίζονται, ή όποιος ανακατεύεται σε ανάξιες υποθέσεις, τότε σίγουρα θα βγει ζημιωμένος: «καλά έπαθες και την πάτησες που συνεταιρίστηκε μ’ αυτό το κάθαρμα, γιατί έπρεπε να ξέρεις πως, όποιος παίζει με το γάιδαρο, κλοτσιές θα φάει»·
- οπού ακολουθάει το γάιδαρο, πίνει και τις πορδές του, όποιος έχει κακές συναναστροφές, υφίσταται και τις συνέπειες: «είναι αλήτης αυτός που κάνεις παρέα και πρόσεχε, γιατί, οπού ακολουθάει το γάιδαρο, πίνει και τις πορδές του»·
- πετάει ο γάιδαρος; Πετάει, ειρωνική αναφορά σε άτομο που δεν έχει προσωπική γνώμη, που δέχεται ευκολόπιστα κάποια γνώμη, χωρίς καν να την εξετάσει ή που υποχρεώνεται από ανάγκη να δέχεται τη γνώμη του άλλου, ακόμη και αν αυτή είναι παράλογη: «μην πάρεις τη γνώμη του τάδε, γιατί αυτός είναι πετάει ο γάιδαρος; Πετάει || απ’ τη στιγμή που έχει την ανάγκη του τι να κάνει! Πετάει ο γάιδαρος; Πετάει». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει για περισσότερη έμφαση με το μαζί με το σαμάρι. Αναφορά σε παιδικό παιχνίδι, που, κάθε φρ. του παιδιού που διευθύνει το παιχνίδι, αρχίζει με το πετάει πετάει·
- σκάει γάιδαρο ή σκάει και γάιδαρο, α. είναι μικρής νοημοσύνης: «μέχρι να καταλάβει αυτό που του λες, σκάει γάιδαρο». β. είναι πολύ εκνευριστικός: «σκάει γάιδαρο με τις ιδιοτροπίες του». γ. είναι πολύ ισχυρογνώμονας: «μέχρι να τον κάνεις να αλλάξει γνώμη, σκάει γάιδαρο». Από το ότι ο γάιδαρος είναι ένα ζώο με μεγάλη υπομονή, αλλά και με μεγάλο πείσμα·
- στου γαϊδάρου το χωριό όλοι κάνουν το γιατρό, λέγεται για πειραματισμό, για προσπάθεια που γίνεται δοκιμαστικά ή που γίνεται για πρώτη φορά με αμφίβολη επιτυχία πάνω σε ανήμπορο ή κακομοίρη άνθρωπο, και που επιπλέον του φορτώνουν ή του χρεώνουν τις δυσάρεστες συνέπειες: «κάθε καινούρια ιδέα τ’ αφεντικό του τη δοκιμάζει πάνω στον κηπουρό του, γιατί βλέπεις, στου γαϊδάρου το χωριό όλοι κάνουν το γιατρό». Συνών. στου κασίδη το κεφάλι όλοι κάνουν τον κουρέα·
- τον ανέβασαν στο γάιδαρο, τον διαπόμπεψαν: «μόλις τον έπιασαν να χαϊδεύει το μικρό κοριτσάκι, τον ανέβασαν στο γάιδαρο». Ο τρόπος αυτός διαπόμπευσης ανάγεται στην εποχή του Βυζαντίου και μάλιστα έβαζαν το άτομο που διαπόμπευαν να καθίσει ανάποδα στη ράχη του γαϊδάρου και τον υποχρέωναν να κρατά ως χαλινάρι την ουρά του· βλ. και φρ. νόμισα πως ήμουνα στο γάιδαρο καβάλα·
- του γαϊδάρου η ουρά είναι πιο βαριά απ’ το γάιδαρο, λέγεται στην περίπτωση που νιώθουμε πέρα ως πέρα εξαντλημένοι, όταν βρισκόμαστε στο τέλος μιας επίπονης υπόθεσης ή εργασίας: «έμειναν πενήντα μέτρα ακόμα για να τελειώσω την ασφαλτόστρωση του δρόμου κι έτσι μου ’ρχεται να τα παρατήσω απ’ την κούραση που νιώθω. -Του γαϊδάρου η ουρά είναι πιο βαριά απ’ το γάιδαρο». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το εμ ή το εμ βλέπεις· βλ. και φρ. φάγαμε το γάιδαρο κι απόμεινε η ουρά·  
- του χέζω το γάιδαρο, α. τον επιπλήττω, τον καθυβρίζω: «τον είδα που ενοχλούσε γέρο άνθρωπο και του ’χεσα το γάιδαρο». β. τον δέρνω άγρια, τον ξυλοφορτώνω: «αφού δεν έπαιρνε με το καλό, του ’χεσα το γάιδαρο κι ησύχασε»· 
- φάγαμε το γάιδαρο κι απόμεινε η ουρά (ενν. εδώ θα κολλήσουμε;) θέλουμε πολύ λίγο ακόμα για να τελειώσουμε εν σχέσει με το μέχρι τώρα έργο που έχουμε επιτελέσει: «τώρα θα τα παρατήσεις που φάγαμε το γάιδαρο κι απόμεινε η ουρά;». Λέγεται συνήθως για να ενθαρρύνουμε κάποιον που νιώθει εξαντλημένος ή αποθαρρημένος, τη στιγμή που πλησιάζει να τελειώσει το έργο που έχει αναλάβει. Ο πλ. και όταν απευθυνόμαστε σε ένα μόνο άτομο. Συνών. φάγαμε το βόδι κι απόμεινε η ουρά·
- φορτώνομαι σαν γάιδαρος ή φορτώνομαι σαν το γάιδαρο, φορτώνομαι υπερβολικά: «κάθε Σάββατο πηγαίνω στο σούπερ μάρκετ και φορτώνομαι σαν γάιδαρος με όλα τα καλά»·
- φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι, α. λέγεται στην περίπτωση που αποδίδονται λάθος ευθύνες, που τιμωρείται για μια πράξη ένας αθώος αντί τουπραγματικού ενόχου: «επειδή ο τύπος είναι ανεψιός του φίλου του, ο διευθυντής τα ’κανε πλακάκια με τον υποδιευθυντή κι έριξαν το βάρος στον καημένο το λογιστή. -Φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι». β. λέγεται στην περίπτωση που κάποιος, επειδή δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αυτούς που είναι πιο ισχυροί ή ανώτεροί του, ξεσπάει σε αυτούς που είναι πιο αδύναμοι ή κατώτεροί του: «επειδή τον κατσάδιασε άσχημα ο διευθυντής του, αυτός έβγαλε όλα τ’ απωθημένα του στα καημένα τα υπαλληλάκια, γιατί, βλέπεις, φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι».   
-χρυσωμένος γάιδαρος, πάντα γάιδαρος είναι, η καλή εξωτερική εμφάνιση του ανθρώπου δε συμβαδίζει πολλές φορές και με το χαρακτήρα του: «όσο και να φτιαχτεί, όσο και να καλλωπιστεί, να του πείτε πως χρυσωμένος γάιδαρος, πάντα γάιδαρος είναι»· βλ. και φρ. ο γάιδαρος είναι γάιδαρος, και ας φορεί και σέλα.  

γέννα, η, ουσ. [<αρχ. γέννα <γεννῶ], η γέννα· ο γόνος, το παιδί: «ποιανής γέννα είναι αυτή η πιτσιρίκα;». (Λαϊκό τραγούδι: ζουρλοπαντρεμένης γέννα, ζούρλανες και μένανε, τη μανούλα μου λυπήσου, όπου μ’ έχει ένανε)
- γαμιέσαι κόρη μ’, χαίρεσαι, στη γέννα θα τα πούμε, πολλές φορές οι ευχάριστες καταστάσεις έχουν δυσάρεστα επακόλουθα. Από το ότι η σεξουαλική πράξη δίνει ηδονή στη γυναίκα, ενώ η γέννα πόνο·
- είναι διαβόλου γέννα, βλ. λ. διάβολος·
- είναι δράκου γέννα, βλ. λ. δράκος·
- είχε άσχημη γέννα, η γυναίκα για την οποία γίνεται λόγος υπέφερε, γιατί γέννησε με δυσκολία: «φοβάται να μείνει ξανά έγκυος, γιατί είχε άσχημη γέννα»·
- είχε δύσκολη γέννα, βλ. φρ. είχε άσχημη γέννα·
- είχε εύκολη γέννα, βλ. φρ. είχε καλή γέννα·
- είχε κακή γέννα, βλ. συνηθέστ. είχε άσχημη γέννα·
- είχε καλή γέννα, η γυναίκα για την οποία γίνεται λόγος, γέννησε με ευκολία και χωρίς προβλήματα: «αν κι έβγαλε δίδυμα, είχε καλή γέννα»·
- καλό παιδί, αλλά χάλασε στη γέννα, ειρωνική έκφραση σε άτομο που μας πληροφορεί πως κάποιος είναι καλό παιδί, ενώ εμείς έχουμε εντελώς διαφορετική γνώμη. Είναι φορές που λέγεται και με συμπάθεια·
- κάνω γέννα, (για γυναίκες) γεννώ: «έχω τέσσερα παιδιά, γι’ αυτό δε θέλω να κάνω άλλη γέννα». (Λαϊκό τραγούδι: σύρε να πεις τη μάνα σου οχ, να κάνει κι άλλη γέννα, όπως έκανε και σένα)·
- χάλασε στη γέννα, το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος επιδεικνύει κακό χαρακτήρα ή κακή συμπεριφορά από γεννησιμιού του: «αυτός δε χάλασε τώρα, αγόρι μου, αυτός χάλασε στη γέννα». (Λαϊκό τραγούδι: και ο Τσιτσάνης, ρε παιδιά, είναι παιδί στην πένα· κάνει πολύ το ζόρικο, μα χάλασε στη γέννα).

γιατρός, ο, ουσ. [<μσν. γιατρός <αρχ. ἰατρός], ο γιατρός. 1α. (στη γλώσσα της αργκό) αξιοπρεπής πελάτης χαρτοπαιχτικής λέσχης: «ήρθε προχτές ένας γιατρός στη λέσχη μας, που έκανε σ’ όλους εντύπωση». β. (ειρωνικά) πελάτης χαρτοπαιχτικής λέσχης που χάνει συνέχεια, το κορόιδο: «κάνα δυο τρεις τέτοιοι γιατροί να μας έρθουν ακόμα και τα κονομήσαμε!». 2. οποιοσδήποτε ή οτιδήποτε ανακουφίζει ή θεραπεύει τον ψυχικό πόνο: «αυτή η γυναίκα είναι ο γιατρός κάθε στενοχώριας μου || ο καλύτερος γιατρός για έναν αποτυχημένο έρωτα είναι ο χρόνος». (Λαϊκό τραγούδι: ό,τι ζητούσε ήταν δικό της σε κάθε πόνο εγώ γιατρός της, με μια γυναίκα είπα να μπλέξω κι έπεσα έξω, έπεσα έξω). 3α. ως επφών. γιατρέ! φιλική ή τιμητική προσφώνηση σε οικείο άτομο ή σε άτομο που αναγνωρίζουμε την αξία του, την ανωτερότητά του και του δίνουμε το προβάδισμα: «περάστε γιατρέ να σας κεράσουμε κανένα ποτηράκι!». β. λέγεται και με ειρωνική διάθεση: «τι γίνεται, ρε γιατρέ, πάλι χωρίς δουλειά έμεινες!». Συνών. αρχηγέ! (2α, β) / αφεντικό! (3α, β) / γίγαντα! (4α, β) / δάσκαλε! (4α, β) / καπετάνιε! (4α, β) / μάστορα! (4α, β) / μεγάλε! (9α, β) / ντόκτορ! (3α, β) / στρατηγέ! / τσιφ! (3α, β). Υποκορ. γιατρουδάκι το και γιατρουδάκος, ο (βλ. λ.). (Ακολουθούν 25 φρ.)·
- από δικηγόρο νεαρό, κληρονομιά χαμένη, κι από νεαρό γιατρό, τάφοι γεμισμένοι, βλ. λ. νεαρός·
- γιατρό μη διαλέγεις φίλο σου, αλλά τον καλύτερο, σε θέματα υγείας δεν παίζει ρόλο η φιλία: «μπορεί να είσαι γιατρός και φίλος μου, αλλά, επειδή το πρόβλημά μου είναι πολύ σοβαρό, γιατρό μη διαλέγεις φίλο, αλλά τον καλύτερο»· 
- (δε) με πιάνουν γιατρό ή (δεν) πιάνομαι γιατρός, (δεν) εξαπατώμαι, (δεν) ξεγελιέμαι, (δεν) πέφτω θύμα εξαπάτησης για να χάνω όλα τα χρήματά μου, ιδίως σε χαρτοπαίγνιο: «πιάστηκα γιατρός κι έδωσα ένα κάρο λεφτά για σκάρτο εμπόρευμα || ακόμα δεν το πήρες χαμπάρι πως κάθε βράδυ σε πιάνουν γιατρό και σε μαδάνε;». Συνών. (δε) με πιάνουν βιδέλο ή (δεν) πιάνομαι βιδέλο / (δε) με πιάνουν γιαγλή ή (δεν) πιάνομαι γιαγλής / (δε) με πιάνουν θύμα ή (δεν) πιάνομαι θύμα / (δε) με πιάνουν κορόιδο ή (δεν) πιάνομαι κορόιδο / (δε) με πιάνουν κότσο ή (δεν) πιάνομαι  κότσος / (δε) με πιάνουν μπαγλαμά ή (δεν) πιάνομαι μπαγλαμάς·
- δεν πα(ς) να σε δει κανένας (κάνας) γιατρός ή δεν πα(ς) να σε κοιτάξει κανένας (κάνας) γιατρός! λέγεται ειρωνικά σε κείνον που μας λέει ή μας ζητάει απίθανα πράγματα, που δεν είναι λογικός, που είναι παράλογος: «θέλεις να σου δώσω ένα εκατομμύριο; Δεν πα(ς) να σε κοιτάξει κανένας γιατρός!». Ο γιατρός που υποδεικνύεται στην προκειμένη περίπτωση είναι ο ψυχίατρος·
- είναι του γιατρού (ενν. του ψυχίατρου), (στη νεοαργκό) είναι εντελώς τρελός, είναι για τα σίδερα: «μη συνερίζεσαι τα λόγια του, γιατί είναι του γιατρού ο ταλαίπωρος»·
- έκλασε ο άρρωστος, χέστηκε ο γιατρός, βλ. φρ. κώλος κλασμένος, γιατρός χεσμένος, λ. κώλος·
- ένα μήλο την ημέρα το γιατρό τον κάνει πέρα, απομακρύνει από κοντά μας το γιατρό και, κατ’ επέκταση, την αρρώστια, αν τρώμε κάθε μέρα ένα μήλο, γιατί θεωρείται πολύ υγιεινό. Πολλές φορές, αντί για μήλο λέγεται η τροφή που θέλουμε να προβάλουμε (γάλα, γιαούρτι κτλ.) και με περιπαικτική διάθεση: ένας πούτσος την ημέρα το γιατρό τον κάνει πέρα·
- κουράντε  γιατρός, ο γιατρός που κουράρει κάποιον άρρωστο, ο θεράποντας γιατρός: «ποιον έχεις κουράντε γιατρό;». Το κουράντε [<ιταλ. curante]· βλ. και λ. κουράνης·
- κώλος κλασμένος, γιατρός χεσμένος, βλ. λ. κώλος·
- κώλος που κλάνει, γιατρό δε ζητάει, βλ. λ. κώλος·
- κώλος που κλάνει, γιατρός δε φτάνει, βλ. λ. κώλος·
- ο γιατρός είπε, σ’ ό,τι λέει, να λέμε ναι, ειρωνική έκφραση για να μειώσουμε τη σοβαρότητα κάποιου: «μην αντιλέγεις στα λεγόμενά του, γιατί ο γιατρός είπε, σ’ ό,τι λέει, να λέμε ναι». Ο υποτιθέμενος γιατρός, εννοείται ότι είναι ο ψυχίατρος·
- ο Λέλος ο γιατρός! βλ. συνηθέστ. ο Μιμίκος ο γιατρός(!)·
- ο Μιμίκος ο γιατρός! ειρωνική απάντηση σε φιλικό ή συγγενικό πρόσωπο, όταν χτυπάμε την πόρτα του σπιτιού του και ρωτάει, πριν ακόμα ανοίξει την πόρτα, ποιος είναι. Λέγεται με την έννοια ποιος ήθελες να είναι ή ποιος μπορεί να είναι. Συνών. ο γαλατάς! / ο γείτονας! / ο Λέλος ο γιατρός! / ο παπάς της ενορίας(!)·
- ο παθός, γιατρός, βλ. λ. παθός·
- ο χρόνος είναι ο καλύτερος  γιατρός, με το πέρασμα του χρόνου κάθε δυσάρεστο γεγονός, μεγάλος ερωτικός ή ψυχικός πόνος αμβλύνεται ή και ξεχνιέται: «κάποια μέρα θα ξεχάσεις την προδοσία αυτής της γυναίκας, γιατί ο χρόνος είναι ο καλύτερος γιατρός». Πρβλ.: πάντων ἰατρὸς τῶν ἀναγκαίων κακῶν χρόνος ἐστίν (Μένανδρος)·
- όπου μπαίνει ο ήλιος, βγαίνει ο γιατρός, προτρεπτική έκφραση για συνεχή αερισμό των χώρων όπου ζει κανείς: «ν’ ανοίγεις καθημερινά τα παράθυρα του δωματίου σου, γιατί, όπου μπαίνει ο ήλιος, βγαίνει ο γιατρός»·   
- ουδείς μωρότερος των γιατρών, αν δεν υπήρχαν οι δάσκαλοι, έκφραση που θέλει να δείξει την έπαρση που έχουν τα άτομα που ανήκουν σε αυτούς τους κλάδους, και που πολλές φορές φτάνει και μέχρι τη γελοιότητα. Από το ότι παλιότερα ο γιατρός και ο δάσκαλος (μαζί με τον παπά και τον χωροφύλακα), αποτελούσαν στις μικρές κοινωνίες (μικρές πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά) ξεχωριστά πρόσωπα, πράγμα που τους έκανε πολλές φορές να συμπεριφέρονται με έπαρση·
- παλιό γιατρό και γέρο καπετάνιο να γυρεύεις, βλ. λ. γυρεύω·
- παπάς, γιατρός και χωροφύλακας καλύτερα να μην μπαίνουνε στο σπίτι, βλ. λ. σπίτι·
- σπίτι που δεν το βλέπει ο ήλιος, το βλέπει ο γιατρός, βλ. λ. σπίτι·
- στο γιατρό σου και στο δικηγόρο σου να μη λες ποτέ σου ψέματα, βλ. λ. ψέμα·
- στου γαϊδάρου το χωριό όλοι κάνουν το γιατρό, βλ. λ. γάιδαρος·
- στους γιατρούς να τα δώσεις! κατάρα υπό τύπο αστεϊσμού σε κάποιον που μας κέρδισε σημαντικό χρηματικό ποσό, ιδίως σε χαρτοπαίγνιο ή άλλο τυχερό παιχνίδι, και που κυριολεκτούμε, όταν αντιληφθούμε πως μας το κέρδισε με δόλο. Είναι και φορές που ακούγεται απλώς στους γιατρούς! Συνών. στους δικηγόρους να τα δώσεις(!)·
- τον πιάνω γιατρό, τον ξεγελώ, τον εξαπατώ και του κερδίζω όλα του τα χρήματα, ιδίως σε χαρτοπαίγνιο: «τον έπιασα γιατρό και του ’φαγα τα λεφτά». Συνών. τον πιάνω βιδέλο / τον πιάνω γιαγλή / τον πιάνω θύμα / τον πιάνω κορόιδο / τον πιάνω κότσο / τον πιάνω μπαγλαμά.

γούμενος, ο, θηλ. γουμένισσα, η, ουσ. [<μσν. γούμενος <αρχ. ἡγούμενος, μτχ. του ρ. ἡγοῦμαι], ο ηγούμενος, ο προϊστάμενος μοναστηριού·
- πες μας κι άλλα γούμενε, ειρωνική ή κοροϊδευτική προτροπή σε κάποιον που μας διηγείται φανταστικά πράγματα, να συνεχίσει τη διήγησή του, γιατί μας διασκεδάζει. Πολλές φορές, η προτροπή αυτή γίνεται για να φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα, δηλ. για να του δώσουμε να καταλάβει πως δεν τον πιστεύουμε και να πάψει να μιλάει. Κατάλοιπο παιδικού τραγουδιού εν είδει παιχνιδιού, όπου μια ομάδα παιδιών τραγουδούσε κάποιο τραγούδι με διφορούμενα ή υπονοούμενα λόγια, όπως π.χ. το: το Μανολιό τον πήρανε σ’ ένα καράβι μούτσο, έλα έλα, σ’ ένα καράβι μούτσο, και βγήκ’ ένα σκυλόψαρο και του ’φαγε (μικρή παύση) το πόδι (ενώ το υπονοούμενο στην προκειμένη περίπτωση είναι το ομοιοκατάληκτο και του ’φαγε τον πούτσο ). Αμέσως, μετά η άλλη ομάδα, ευχαριστημένη από το λογοπαίγνιο και τέλεια γνώστρια του υπονοούμενου, προέτρεπε για συνέχεια με το πες μας κι άλλα γούμενε, γούμενε γούμενε, πες μας κι άλλα να χαρείς τα ράσα που φορείς. Παρόμοια τραγούδια ακούγονταν στα εκδρομικά σχολικά πούλμαν και πολλές φορές το υπονοούμενο τραγούδι το κανοναρχούσε εκείνο το παιδί που διέθετε την ισχυρότερη ή τη μελωδικότερη φωνή.

γράμμα, το, ουσ. [<αρχ. γράμμα <γράφω], το γράμμα. 1. η επιστολή: «είναι μέσα στη στενοχώρια του, γιατί δεν πήρε ακόμη γράμμα απ’ το γιο του, που μπάρκαρε στα καράβια». (Τραγούδι: περιμένω γράμμα σου να ’ρθει με λαχτάρα καρτερώ). 2. στον πλ. τα γράμματα, η μόρφωση, η μάθηση, η σπουδή, η παιδεία, η σοφία που υπάρχει αποθησαυρισμένη στα βιβλία: «μόνο με τα γράμματα θα μπορέσεις να γίνεις άνθρωπος». (Λαϊκό τραγούδι: με μάλωνε ο δάσκαλος τα γράμματα να μάθω κι εγώ απ’ τη μαστούρα μου δεν έβλεπα να γράφω). 3. η μια από τις δυο όψεις μεταλλικού νομίσματος όπου αναγράφεται η επίσημη ονομασία της χώρας και η αξία του, σε αντιδιαστολή με το κορόνα (βλ. λ.). 4. οι τίτλοι και οι υπότιτλοι κινηματογραφικής ταινίας: «μόλις τέλειωσαν τα γράμματα, άρχισε το έργο || τα γράμματα, δε συμβάδιζαν με το διάλογο των ηθοποιών». Υποκορ. γραμματάκι, το (βλ. λ.). (Ακολουθούν 44 φρ.)· 
- αγαπώ τα γράμματα, έχω έφεση για μόρφωση: «από μικρό παιδί αγαπούσε τα γράμματα»·
- άνθρωπος των γραμμάτων, βλ. λ. άνθρωπος·
- ανώνυμο γράμμα, επιστολή στην οποία δεν αναγράφεται ο επιστολογράφος, στην οποία μας είναι άγνωστος ο επιστολογράφος: «δε δίνει ποτέ βάση σε ανώνυμα γράμματα». (Λαϊκό τραγούδι: μου ’πανε το παρελθόν σου ότι είναι σκοτεινό^. ως και γράμματα μου στείλανε ανώνυμα, από δω και πέρα όμως κάτσε φρόνιμα)·
- από μικρός φαινότανε πως πήγαινε το γράμμα, από την παιδική του ηλικία φαινότανε πως είχε την τάση να γίνει ομοφυλόφιλος. (Λαϊκό τραγούδι: τι να σου πω, ρε Μπάτη μου, είσαι μεγάλο δράμα, από μικρός φαινόσουνα πως πήγαινες το γράμμα). Συνών. από μικρός φαινότανε πως αγαπά τα σύκα / από μικρός φαινότανε πως κάνει την κυρία·
- αρπάζω τα γράμματα, έχω μεγάλη ευκολία στη μάθηση: «έτσι όπως αρπάζει τα γράμματα αυτό το παιδί, μια μέρα θα πάει πολύ ψηλά»·
- γράφω με χρυσά γράμματα, βλ. φρ. χαράζω με χρυσά γράμματα·
- δε βγάζω τα γράμματα, δεν μπορώ να διαβάσω ένα χειρόγραφο κείμενο, γιατί είναι πολύ κακογραμμένο: «όσο κι αν προσπάθησα να καταλάβω τι γράφει αυτό κείμενο, δε βγάζω τα γράμματα»·
- δε βγάζω τα γράμματά του ή δεν τα βγάζω τα γράμματά του, έχει τόσο κακό γραφικό χαρακτήρα, που δεν μπορώ να διαβάσω ένα χειρόγραφο κείμενό του: «μου ’στειλε ένα σημείωμα, αλλά δε βγάζω τα γράμματά του»·
- δε σου γράφω γράμμα! α. βρίσκομαι σε πολύ άσχημη ψυχολογική ή οικονομική κατάσταση: «μη με ρωτάς πως τα περνώ, γιατί δε σου γράφω γράμμα!». β. επίσης δίνεται ως απάντηση αποκαρδιωμένου ατόμου από τη ζωή του ή την πορεία των εργασιών του, στην ερώτηση κάποιου πως πας; ή πως τα πας; ή πως πάνε τα πράγματα; Από την εικόνα του ατόμου που δε γράφει σε κάποιον ένα γράμμα, για να μην αναφερθεί στις δυσκολίες που περνάει·
- δεν είπε όλα τα γράμματα (ενν. ο παπάς, ο ψάλτης), παρέλειψε ορισμένα χωρίακατά τη Θεία Λειτουργία: «ο παπάς δεν ένιωθε καλά, γι’ αυτό στη Λειτουργία της Κυριακής δεν είπε όλα τα γράμματα»·
- δεν ξέρει γράμματα, είναι αγράμματος: «του γράφω ένα γράμμα για το γιο του, που είναι φαντάρος, γιατί αυτός δεν ξέρει γράμματα»·
- δεν τα παίρνει τα γράμματα, δεν έχει ευκολία στη μάθηση: «αφού ο γιος σου δεν τα παίρνει τα γράμματα, γιατί δεν τον στέλνεις να μάθει μια τέχνη;»·
- διαβάζει βουλωμένο γράμμα ή βουλωμένο γράμμα διαβάζει, είναι πανέξυπνος, τετραπέρατος: «προσποιείται το χαζό, ενώ στην πραγματικότητα διαβάζει βουλωμένο γράμμα». Από τη συνήθεια που είχαν τις παλιότερες εποχές να κλείνουν και να σφραγίζουν με βουλοκέρι το φάκελο που περιείχε κάποια επιστολή. Πολλές φορές, λέγεται με ειρωνική διάθεση, όταν, το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, λέει κάτι το αυτονόητο: «ο τάδε είπε πως, όποιος τρέχει πολύ με τ’ αυτοκίνητό του, μπορεί να σκοτωθεί. -Βουλωμένο γράμμα διαβάζει». Συνήθως της φρ. προτάσσεται το σώπα ρε·
- διαβάζει κλειστό γράμμα ή κλειστό γράμμα διαβάζει, βλ. συνηθέστ. διαβάζει βουλωμένο γράμμα·
- διαβάζει σαν το γράμμα, λέγεται για ανάγνωση που γίνεται με μεγάλη αυτοσυγκέντρωση: «θέλει να ’ναι καλά ενημερωμένος, γι’ αυτό διαβάζει την εφημερίδα του σαν το γράμμα». Από την εικόνα του ατόμου που διαβάζει με μεγάλη προσοχή την επιστολή που έχει λάβει, ιδίως από κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο·
- είναι κορόνα γράμματα, βλ. λ. κορόνα·
- θα δεις πόσα γράμματα έχει η αλφαβήτα ή θα μάθεις πόσα γράμματα έχει η αλφαβήτα, βλ. λ. αλφαβήτα·
- θα σου δείξω πόσα γράμματα έχει η αλφαβήτα ή θα σου μάθω πόσα γράμματα έχει η αλφαβήτα, βλ. λ. αλφαβήτα·
- ιατρικά γράμματα, τα πολύ δυσανάγνωστα γράμματα: «γράφει με κάτι ιατρικά γράμματα κι άντε ύστερα εσύ να καταλάβεις τι λέει!». Από το ότι, όταν ο γιατρός γράφει κάποια συνταγή, τις πιο πολλές φορές μόνο ο ίδιος και ο φαρμακοποιός μπορούν να καταλάβουν το φάρμακο που συνιστά στον ασθενή του·
- καθαρά γράμματα, τα ευανάγνωστα: «δεν μπορούσα να καταλάβω τι μου έγραφε, γιατί δεν ήταν καθαρά τα γράμματα»·
- καμπούρη γράμματα! βλ. φρ. χασάπη γράμματα(!)·
- κατά γράμμα, επακριβώς, κυριολεκτικά: «θα εκτελέσετε τις εντολές μου κατά γράμμα»·
- κενό γράμμα, βλ. φρ. νεκρό γράμμα·
- κορόνα γράμματα, παιδικό τυχερό παιχνίδι, που παίζεται με μεταλλικό νόμισμα. Είναι φορές που παίζεται και από τους μεγάλους· βλ. και λ. κορόνα·
- μ’ όποιον δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις, βλ. λ. δάσκαλος·
- μαζεύει γράμματα, είναι ετοιμοθάνατος: «όλοι στην οικογένεια είμαστε καλά, εκτός απ’ τον παππού μας, που μαζεύει γράμματα»·
- μαθαίνω γράμματα, σπουδάζω, μορφώνομαι: «χτυπάει το κεφάλι του, που δεν έμαθε γράμματα κι έμεινε ξύλο απελέκητο». (Παιδικό ποίημα: φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ, να πηγαίνω στο σχολειό, να μαθαίνω γράμματα, γράμματα σπουδάματα του Θεού τα πράματα)·
- μαύρα γράμματα, ο σπουδαιότερος τίτλος των εφημερίδων, που παρουσιάζεται με κεφαλαία μαύρα γράμματα: «κάθε πρωί που περιμένω το λεωφορείο στη στάση, διαβάζω τα μαύρα γράμματα των εφημερίδων, που κρέμονται δίπλα στο περίπτερο»·
- μεγάλα γράμματα, αυτά που γράφονται κεφαλαία: «εδώ θα γράψεις τ’ ονοματεπώνυμό σου με μεγάλα γράμματα»· βλ. και φρ. μαύρα γράμματα·
- μικρά γράμματα, αυτά που γράφονται μικρά, που δε γράφονται κεφαλαία, τα πεζά: «το πρώτο γράμμα του ονόματός σου θα το γράψεις κεφαλαίο κι όλα τα υπόλοιπα θα τα γράψεις με μικρά γράμματα»·
- νεκρό γράμμα, (ιδίως για νομοθετική ρύθμιση, επαγγελία κ.ά.) που δεν εφαρμόζεται στην πράξη, που δεν έχει κάποιο πρακτικό αποτέλεσμα: «οι κυβερνητικές εξαγγελίες για ρύθμιση του συνταξιοδοτικού έμειναν νεκρό γράμμα»·
- ξέρει γράμματα, είναι μορφωμένος: «όλοι στο χωριό, όταν έχουν κάποια απορία, συμβουλεύονται το δάσκαλο, που ξέρει γράμματα». (Λαϊκό τραγούδι: εγώ δεν έχω πάει στο σχολείο και ούτε ξέρω γράμματα πολλά, ξέρω όμως ένα κι ένα κάνουν δύο κι ότι τα φωνήεντα είναι εφτά)·  
- όπως λέν’ τα γράμματα, όπως είναι γραμμένο, διατυπωμένο στα βιβλία: «ο Μεγαλέξαντρος υπήρξε μεγάλος στρατηλάτης, γιατί, όπως λέν’ τα γράμματα, έφτασε μέχρι την άκρη του κόσμου». (Λαϊκό τραγούδι: ο κουρσάτος φίλος σου θα σ’ αφήσει γρήγορα και θα μείνεις κι απ’ τους δυο τότε αμανάτι, θα ’σαι πια για κλάματα κι όπως λέν’ τα γράμματα, πριν σου βγει το όνομα, πιο καλά το μάτι)·
- παίζεται η ζωή μου κορόνα γράμματα ή παίζω τη ζωή μου κορόνα γράμματα, βλ. λ. κορόνα·
- παίρνω κατά γράμμα, υπολογίζω σοβαρά τα λεγόμενα κάποιου: «είναι πολύ θετικός άνθρωπος, γι’ αυτό παίρνω κατά γράμμα ό,τι μου λέει»·
- παίρνω τα λόγια του κατά γράμμα, βλ. λ. λόγος·
- τα παίζω κορόνα γράμματα ή το παίζω κορόνα γράμματα, βλ. λ. κορόνα·
- τα παίρνει τα γράμματα, έχει ευκολία στη μάθηση: «αφού τα παίρνει τα γράμματα το παιδί, είμαι διατεθειμένος να τον στείλω στο εξωτερικό να συνεχίσει τις σπουδές του»·
- τα ρίχνω κορόνα γράμματα ή το ρίχνω κορόνα γράμματα, βλ. λ. κορόνα·
- το πάει το γράμμα, δέχεται να υποστεί κατά καιρούς τη σεξουαλική πράξη, χωρίς να είναι πούστης: «το ξέρω ότι είναι παντρεμένος, αλλά επίσης ξέρω πως κάπου κάπου το πάει το γράμμα». Συνών τον πίνει τον καφέ·
- τώρα στα γεράματα μάθε γέρο γράμματα, βλ. λ. γεράματα·
- χαράζω με χρυσά γράμματα, εντυπώνω καλά στη μνήμη μου σπουδαίο ιστορικό γεγονός ή πρόσωπο, που δεν πρέπει να ξεχαστεί: «η ιστορία χάραξε με χρυσά γράμματα το έπος του 1940»·
- χασάπη γράμματα! καζούρα, διαμαρτυρία των θεατών στις αίθουσες των λαϊκών κινηματογράφων, που απευθυνόταν στο μηχανικό του κινηματογράφου, όταν σε ξενόγλωσση ταινία σταματούσαν ή αργούσαν να πέσουν οι υπότιτλοι, ή όταν λόγω λογοκρισίας (παλιότερα) ήταν κομμένη η επίμαχη ερωτική σκηνή·
- ψιλά γράμματα, α. είναι πολύ δύσκολο να μάθει, να κατανοήσει ή να αποκτήσει κανείς κάτι: «μπορείς να μου πεις, σε παρακαλώ, γιατί τα τελευταία χρόνια οι πολιτικοί κοροϊδεύουν το λαό;  -Μην ασχολείσαι μ’ αυτά τα πράγματα, γιατί είναι ψιλά γράμματα για σένα». (Λαϊκό τραγούδι: ένας Αρμένης φιλαράκος που ’ξερε πράματα πολλά, μου είπε πως η ευτυχία μοιάζει με γράμματα ψιλά). Από το ότι τα ψιλά γράμματα είναι πολύ δύσκολο να τα διαβάσει κάποιος ώστε να καταλάβει το νόημά τους. β. λέγεται για κάτι ασήμαντο, μηδαμινό: «γι’ αυτόν τον εφοπλιστή μερικά εκατομμυριάκια είναι ψιλά γράμματα». Από το ότι οι ασήμαντες ειδήσεις στις εφημερίδες, αναφέρονται σε μονόστηλο και σε μια από τις τελευταίες σελίδες. γ. όροι συμφωνητικού που χρησιμοποιούνται σε βάρος του καταναλωτή, του αγοραστή, ιδίως στη σύναψη δανείου με τράπεζα: «πριν υπογράψεις οποιαδήποτε συμφωνία, να διαβάζεις καλά τα ψιλά γράμματα του συμφωνητικού». Από το ότι οι όροι αυτοί είναι τυπωμένοι με πολύ μικρά γράμματα, πράγμα που αναγκάζει τον αγοραστή να μην τα διαβάζει.    

γρυ, το, άκλ. ουσ. [<μτγν. γρῦ], αποδίδει τη φωνή του γουρουνιού· ως επίρρ. δηλώνει απόλυτη άγνοια ή απουσία φωνής·
- δε σκαμπάζει γρυ, (για μαθητές) είναι εντελώς αδιάβαστος, αμελέτητος, είναι εντελώς αμελής: «όποτε και να τον σηκώσω στο μάθημα, δε σκαμπάζει γρυ»· βλ. και φρ. δεν ξέρει γρυ·
- δεν έβγαλα γρυ, δεν κατάλαβα τίποτα από όσα μου είπε κάποιος ή από όσα έλεγε κάποιος, ή δεν κατάλαβα τίποτα από ένα κείμενο που διάβασα: «μιλούσε μια ώρα, αλλά εγώ δεν έβγαλα γρυ απ’ όσα έλεγε || διάβασα το τελευταίο βιβλίο του τάδε συγγραφέα και δεν έβγαλα γρυ»· βλ. και φρ. δεν είπα γρυ·
- δεν έβγαλε γρυ ή δεν είπε γρυ ή δεν έκανε γρυ ή δεν πρόλαβε να βγάλει γρυ ή δεν πρόλαβε να κάνει γρυ ή δεν πρόλαβε να πει γρυ, σκοτώθηκε ακαριαία, ιδίως σε τροχαίο δυστύχημα: «έπεσε με τ’ αυτοκίνητό του πάνω σ’ ένα δέντρο και δεν πρόλαβε να κάνει γρυ»·
-δεν είπα γρυ, δεν είπα τίποτα, δεν είπα ούτε λέξη: «τον άφησα να μιλάει μια ώρα και δεν είπα γρυ»·
- δεν καταλαβαίνει γρυ, α. δεν αλλάζει τη γνώμη του, είναι ανένδοτος, αμετάπειστος: «αφού του μπήκε αυτή η ιδέα, μην προσπαθήσεις να του αλλάξεις τη γνώμη του, γιατί δεν καταλαβαίνει γρυ». β. είναι αναίσθητος, σκληρός: «δε βοηθάει κανέναν άνθρωπο, γιατί δεν καταλαβαίνει γρυ από τον ανθρώπινο πόνο». γ. δε δείχνει την παραμικρή διάθεση κατανόησης ή συνεννόησης: «του ζήτησα δέκα φορές να καθίσουμε να κουβεντιάσουμε τη διαφορά μας, αλλά δεν καταλαβαίνει γρυ». δ. δεν αντιλαμβάνεται το παραμικρό από όσα συμβαίνουν γύρω του, ιδίως κακά: «εδώ ο κόσμος χάνεται κι αυτός δεν καταλαβαίνει γρυ». Συνών. δεν καταλαβαίνει μία / δεν καταλαβαίνει τ’ άντερά του / δεν καταλαβαίνει τη μάνα του / δεν καταλαβαίνει Χριστό ·
- δεν ξέρει γρυ, δεν ξέρει τίποτα για κάτι, είναι εντελώς ανενημέρωτος: «τον ρώτησα να μου πει τι έγινε στο συνέδριο, αλλά δεν ήξερε γρυ»· βλ. και φρ. δε σκαμπάζει γρυ·
- δεν πιστεύω γρυ, θεωρώ αυτά που λέει κάποιος πέρα για πέρα ψέματα: «είναι μεγάλος ψεύτης και δεν πιστεύω γρυ απ’ αυτά που μου λέει»·
- ούτε γρυ, (ενν. δεν έβγαλε, δεν είπε, δεν έκανε, δεν πρόλαβε να βγάλει, δεν πρόλαβε να κάνει, δεν πρόλαβε να πει, δεν ξέρει, δε σκαμπάζει), εντελώς τίποτα: «κατάλαβες τι είπε ο τάδε; -Ούτε γρυ || σου είπε τίποτα ο τάδε, όταν συναντηθήκατε; -Ούτε γρυ || πρόλαβε να πει τίποτα, πριν πεθάνει; -Ούτε γρυ».

δεσπότης, ο, πλ. δεσπότες κ. δεσποτάδες, οι, ουσ. [<αρχ. δεσπότης], δεσπότης. 1. ο επίσκοπος ή ο μητροπολίτης: «στη λιτανεία του Αγίου Δημητρίου ήταν μαζεμένοι όλοι οι δεσποτάδες της Μακεδονίας». 2. ο νοικοκύρης, ο αφέντης του σπιτιού, ο αρχηγός της οικογένειας: «ποιος είναι ο δεσπότης σ’ αυτό το σπίτι;»·
- θα σε κάνω να πεις το δεσπότη Παναγιώτη, θα σε καταβασανίσω, θα σε καταταλαιπωρήσω: «αν ξαναπειράξεις την κόρη μου, θα σε κάνω να πεις το δεσπότη Παναγιώτη»·
- καλά ’ν’ τα φαρδομάνικα, μα τα φορούν οι δεσποτάδες, βλ. λ. φαρδομάνικο·
- μην το πεις ούτε στο δεσπότη ή μην το πεις ούτε του δεσπότη, βλ. φρ. μην το πεις ούτε στον παπά, λ. παπάς·
- ούτε διάκο σ’ είδαμε ούτε πρωτοσύγκελλο, και δεσπότης έγινες; λέγεται γι’ αυτούς που με πλάγιες ενέργειες και μέσα καταλαμβάνουν ανώτερες θέσεις και αξιώματα, ιδίως του δημοσίου, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα: «εσύ διευθυντής του υπουργείου; Ούτε διάκο σ’ είδαμε ούτε πρωτοσύγκελλο, και δεσπότης έγινες; Πώς τα κατάφερες, ρε παιδάκι μου;». Συνών. πότε αβγά, πότε πουλιά!  

δίκιο κ. δίκαιο, το, ουσ. [<ουδ. αρχ. επιθ. δίκαιος <δίκη], το δίκιο. 1. η μεριά ή η άποψη σε μια διαφορά που βρίσκεται πιο κοντά στο σωστό: «εγώ θα πάρω το μέρος του δίκιου, ακόμη κι αν είσαι φίλος μου». 2. το δικαίωμα: «δεν μπορεί να μου αρνηθεί κανείς το δίκιο μου να μιλήσω»· βλ. και λ. δίκαιο. (Ακολουθούν 16 φρ.)·
- βρίσκω το δίκιο μου, δικαιώνομαι: «σ’ αυτό το κωλοκράτος, μόνο αν έχεις μέσο μπορείς να βρεις το δίκιο σου»·
- για να λέμε και του στραβού το δίκιο ή για να πούμε και του στραβού το δίκιο, πρέπει να παραδεχτούμε την αλήθεια, όσο και αν αυτή δεν είναι έτσι όπως την περιμέναμε, ιδίως για μια πράξη που μπορεί να μην είναι μεν σωστή, αλλά που δικαιολογείται από τις περιστάσεις, πρέπει να αναγνωρίσουμε και το ελαφρυντικό του κατηγορουμένου ή του υπόλογου για κάποια παράνομη ή κακή πράξη του, πρέπει να αναγνωρίσουμε και τα θετικά σημεία μιας άποψης, όσο και αν θεωρούμαι πως είναι λανθασμένη: «για να λέμε και του στραβού το δίκιο, έκανε πάρα πολύ καλά που τον έδειρε, αφού τον είχε προειδοποιήσει χίλιες φορές, πως, αν του ξανάβριζε τη μάνα, θα τον χειροτονούσε || για να πούμε και του στραβού το δίκιο, έκανε πάρα πολύ καλά ο άνθρωπος, που άρπαξε το ψωμί, γιατί πέθαινε της πείνας»·
- είναι δίκιο; είναι πρέπον; είναι σωστό(;): «είναι δίκιο εσύ, κοτζάμ άντρας, να κάθεσαι και να μαλώνεις μ’ αυτό το παιδί;»·
- έχεις δίκιο, δεν ξέρεις τι λες, ειρωνική ή επιθετική έκφραση σε άτομο που υποστηρίζει με πάθος κάτι που δεν είναι σωστό·
- έχω δίκιο, αλλά πού θα το βρω, έκφραση παραπόνου κάποιου που, αν και του αναγνωρίζουμε το δίκαιό του για κάτι, εντούτοις εξακολουθεί να βρίσκεται σε εκκρεμότητα·
- έχω δίκιο βουνό, έχω απόλυτο δίκιο: «απαιτώ δικαιοσύνη, γιατί έχω δίκιο βουνό»·
- έχω το δίκιο με το μέρος μου, δεν έχω άδικο, έχω εξασφαλίσει την κάλυψή μου και λειτουργώ εκ του ασφαλούς: «εγώ θα του κάνω μήνυση, γιατί έχω το δίκιο με το μέρος μου»·
- κράτος δικαίου, βλ. λ. κράτος·
- με όλο του το δίκιο, εντελώς δικαιολογημένα: «αφού του ’βρισες τη μάνα, σ’ έδειρε μ’ όλο του το δίκιο ο άνθρωπος!»·
- με πνίγει το δίκιο, αγανακτώ, δυσφορώ έντονα για κάτι κακό ή ανεπίτρεπτο, που βλέπω να εξυφαίνεται σε βάρος μου ή σε βάρος κάποιου άλλου, επαναστατώ, γιατί βλέπω να γίνεται αποδεκτή μια παρατυπία ή να μην τιμωρείται: «δεν μπορώ ν’ ανεχτώ άλλο τις κακοήθειες αυτού του ανθρώπου σε βάρος μου. Με πνίγει το δίκιο»·
- με το δίκιο του, δικαιολογημένα: «με το δίκιο του σου ζητάει τα λεφτά που σου δάνεισε»·
- με τρώει το δίκιο, αγανακτώ, δυσφορώ έντονα για κάποια αδικία σε βάρος μου: «θα τον σύρω στα δικαστήρια, γιατί με τρώει το δίκιο»·
- μου τρώει το δίκιο, με εκμεταλλεύεται, με αδικεί: «δε θα επιτρέψω σε κανέναν να μου φάει το δίκιο»·
- νόμος είναι το δίκιο του εργάτη, βλ. λ. εργάτης·
- παίρνω πίσω το δίκιο μου ή παίρνω το δίκιο μου πίσω, εκδικούμαι: «με αδίκησε πολλές φορές, αλλά είχα την υπομονή να περιμένω και, μόλις μου δόθηκε η ευκαιρία, πήρα το δίκιο μου πίσω»·
- του δίνω δίκιο, θεωρώ πως έπραξε σωστά, τον δικαιώνω: «του δίνω δίκιο που τον έδειρε, γιατί κι εσύ το ίδιο θα ’κανες, αν σου ’βριζε τη μάνα».  

δόντι, το, ουσ. [<μσν. δόντι(ον) <ὀδόντιον, υποκορ. του ουσ. ὀδούς], το δόντι. 1. άτομο που ασκεί επιρροή, που έχει δύναμη πολιτική, κοινωνική, οικονομική ή στρατιωτική, το μέσο: «χωρίς δόντι σήμερα δε γίνεται γρήγορα η δουλειά σου». 2. οποιαδήποτε προεξοχή που, από το σχήμα της, μπορούμε να την παρομοιάσουμε με δόντι: «τα δόντια της χτένας». Οι στρατιώτες, ιδίως τον τελευταίο μήνα της απόλυσής τους, χρησιμοποιούν τη χτένα ως αριθμητήριο και αφαιρούν ένα δόντι της για κάθε μέρα που περνά και τους φέρνει πιο κοντά στη μέρα της απόλυσής τους. Πρβλ.: αχ να μέτραγα στη χτένα πότε θα ’ρθει η βραδιά που θα μ’ έφερναν τα τρένα στη γλυκειά σου αγκαλιά (Λαϊκό τραγούδι). Υποκορ. δοντάκι, το (βλ. λ.). Μεγεθ. δοντάρα, η. (Ακολουθούν 62 φρ.)·
- ακονίζω τα δόντια μου, προετοιμάζομαι να φάω με μεγάλη όρεξη: «πήρα θέση στο τραπέζι κι ακόνιζα τα δόντια μου, μέχρι να φέρει η μητέρα το φαγητό»· βλ. και φρ. τροχίζω τα δόντια μου·
- αλλάζει δόντια, (για παιδιά) πέφτουν τα δόντια της πρώτης οδοντοφυΐας του και βγαίνουν της δεύτερης: «το παιδί έφτασε σε τέτοια ηλικία, που άρχισε ν’ αλλάζει δόντια». Υπήρχε η παράδοση το πρώτο δόντι που έπεφτε, να το πετάνε πάνω στα κεραμίδια του σπιτιού με την εξής φράση: το πετάω κοκαλένιο για να μου ’ρθει σιδερένιο, ευχή δηλαδή ή παράκληση τα νέα δόντια που θα βγουν να είναι γερά·
- αυτό είναι για το κούφιο δόντι, λέγεται στην περίπτωση που το ποτό, ιδίως η τροφή που μας δίνει κάποιος, είναι σε πολύ ελάχιστη ποσότητα: «πώς να χορτάσω μ’ αυτό που μου ’βαλες, αφού αυτό είναι για το κούφιο δόντι». Από το ότι η λιγοστή τροφή μπορεί να μπει στην κουφάλα του χαλασμένου μας δοντιού, οπότε εμείς δε θα ευχαριστηθούμε ή δε θα χορτάσουμε ούτε στο ελάχιστο· 
- βάζω δόντι, χρησιμοποιώτις οικονομικές, πολιτικές, στρατιωτικές ή πνευματικές γνωριμίες μου, κάθε φορά που επείγομαι να πραγματοποιήσω κάποιο σκοπό μου ή να διεκπεραιώσω κάποια υπόθεσή μου, ιδίως σε σχέση με το δημόσιο: «αν δεν έβαζα δόντι, θα έτρεχα ακόμα να τελειώσω τη δουλειά μου || έβαλα δόντι για να πάρω άδεια τις γιορτές». Συνών. βάζω βύσμα / βάζω γλείψιμο / βάζω μέσο·
- βαστώ με τα δόντια (κάτι), βλ. φρ. κρατώ με τα δόντια (κάτι)·
- βγάζει δόντια, (για βρέφη) φυτρώνουν τα πρώτα του δόντια: «το μωρό κλαίει όλη τη νύχτα, γιατί βγάζει δόντια και πονάει»· βλ. και φρ. βγάζω δόντια·
- βγάζω δόντια, έχω τα νεύρα μου, γκρινιάζω συνέχεια: «δεν είναι ώρα να του μιλήσεις, γιατί απ’ το πρωί βγάζει δόντια». Από παρομοίωση του εκνευρισμένου ατόμου με το μωρό, που, όταν βγάζει δόντια, είναι αναστατωμένο από τον πόνο που νιώθει και κλαίει συνέχεια· βλ. και φρ. του βγάζω τα δόντια ·
- βρίζω μέσ’ απ’ τα δόντια μου, βρίζω μουρμουριστά για να μη γίνω αντιληπτός, είτε γιατί φοβάμαι είτε γιατί υπάρχει κάποιος άλλος λόγος: «καθόταν στη γωνία και κάθε τόσο έβριζε μεσ’ απ’ τα δόντια του»·
- γλίτωσα απ’ του λύκου τα δόντια, βλ. λ. λύκος·
- γλίτωσα απ’ του χάρου τα δόντια, βλ. λ. χάρος·
- γλυκαίνω το δόντι μου, τρώω κάποιο φαγώσιμο που μου αρέσει ή που έχω να το φάω πολύ καιρό: «άφησέ μου να πάρω μια κουταλιά στιφάδο να γλυκάνω το δόντι μου»·
- δείχνω τα δόντια μου, κάνω δυναμική την παρουσία μου, αγριεύω: «όταν βλέπεις πως δε σου συμπεριφέρονται σωστά, δείξε κι εσύ τα δόντια σου!». Από την εικόνα του σκύλου που, όταν αγριεύει, δείχνει τα δόντια του· βλ. και φρ. του δείχνω τα δόντια μου ·
- δεν είναι για τα δόντια σου, α. (για δουλειές) είναι πάρα πολύ δύσκολη σχετικά με τις γνώσεις ή τις ικανότητές σου ή είναι πάρα πολύ μεγάλη σχετικά με την οικονομική σου κατάσταση: «μην μπλεχτείς μ’ αυτή τη δουλειά, γιατί δεν είναι για τα δόντια σου». β. (για γυναίκες) είναι πολύ πιο όμορφη, ιδίως είναι πολύ ανώτερη κοινωνικά ή οικονομικά, από σένα, οπότε, είναι πολύ δύσκολο να συνάψεις ερωτικό δεσμό μαζί της: «δεν είναι για τα δόντια σου αυτή η γυναίκα, γιατί είναι κόρη εφοπλιστή κι εσύ είσαι γιος εργάτη»·
- δεν έχει να ξύσει το δόντι του, είναι πάμφτωχος: «πήγε να γραφεί στην Πρόνοια, γιατί δεν έχει να ξύσει το δόντι του». Από την εικόνα του ατόμου που λόγω φτώχειας δεν έχει να φάει, οπότε δεν υπάρχει λόγος να ξύσει με οδοντογλυφίδα κάποιο δόντι του για να αφαιρέσει τυχόν τροφές·
- δόντια μαργαριτάρια ή δόντια σαν μαργαριτάρια, δόντια ολόασπρα και γυαλιστερά: «όταν χαμογελάει, φαίνονται τα δόντια της σαν μαργαριτάρια»·
- είναι αρματωμένος (οπλισμένος) ίσαμε τα δόντια ή είναι αρματωμένος (οπλισμένος) μέχρι τα δόντια, είναι τρομερά εξοπλισμένος, είναι πάνοπλος: «ο εχθρός ήταν αρματωμένος ίσαμε τα δόντια»·
- έπεσαν τα δόντια του, έχασε τη δύναμή του, την ισχύ του σε ένα χώρο: «όσο ήταν στο κόμμα, ήταν υπολογίσιμος, απ’ τη μέρα όμως που τον διέγραψαν, έπεσαν τα δόντια του». Από την εικόνα του ατόμου που χάνει τα δόντια του λόγω προχωρημένης ηλικίας. (Λαϊκό τραγούδι: στάχτη γενήκαν τα θεριά. Πέσαν τα δόντια του Βοριά. Γέμισ’ η πλάση με παιδιά και νιόπαντρα ζευγάρια. Χαρά στα παλικάρια)· 
- έχω γερό δόντι, διαθέτω ισχυρή γνωριμία, που ασκεί επιρροή, διαθέτω ισχυρό μέσο: «όλα του τα δάνεια τα παίρνει στο πι και φι, γιατί έχει γερό δόντι στην τράπεζα»·
- έχω δόντι, διαθέτω γνωριμία, που τη χρησιμοποιώ κάθε φορά που επείγομαι να πραγματοποιήσω κάποιο σκοπό μου ή να διεκπεραιώσω κάποια υπόθεσή μου, ιδίως σε σχέση με το δημόσιο: «αν δεν έχεις σήμερα δόντι, δεν τελειώνεις εύκολα τη δουλειά σου || αν έχεις δόντι, είσαι κορόιδο που υπηρετείς ακόμη στα σύνορα». Συνών. έχω βύσμα / έχω γλείψιμο / έχω μέσο (α)·
- έχω μεγάλο δόντι, βλ. φρ. έχω γερό δόντι·
- ήλιος με δόντια, βλ. λ. ήλιος·
- κάποιου του χάριζαν γάιδαρο και τον κοιτούσε στα δόντια (να δει πόσο χρονών είναι), βλ. λ. γάιδαρος·
- κόβουν τα δόντια του, διαθέτει ισχυρά μέσα, τα οποία μπορεί και να χρησιμοποιήσει: «μην του πηγαίνεις κόντρα, όταν υπάρχουν κι άλλοι εργάτες μπροστά, γιατί κόβουν τα δόντια του και θα σε στείλει από κει που ήρθες». Συνών. κόβει το σπαθί του·
- κούφιο δόντι, α. που έχει κάνει κοιλότητα, κουφάλα από την τερηδόνα: «πρέπει να πάω στον οδοντογιατρό μου, γιατί πίσω πίσω έχω ένα κούφιο δόντι». β. η γνωριμία, το μέσο που χρησιμοποίησε κάποιος και αποδείχτηκε πως δεν είχε ισχύ: «πήγε πίσω όλη η δουλειά, γιατί το μέσο που έβαλε αποδείχτηκε κούφιο δόντι»·
- κρατώ με τα δόντια (κάποιον ή κάτι), κρατώ, συγκρατώ κάποιον ή κάτι με μεγάλη δυσκολία, καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια: «κρατώ με τα δόντια το φίλο μου να μη σε δείρει || κρατώ με τα δόντια αυτή τη δουλειά»·
- λέω μεσ’ απ’ τα δόντια μου, μουρμουρίζω για να μη γίνω αντιληπτός, είτε γιατί φοβάμαι είτε γιατί υπάρχει κάποιος άλλος λόγος: «καθόταν μονάχος στη γωνιά και κανείς δεν καταλάβαινε τι έλεγε μεσ’ απ’ τα δόντια του»·
- μ’ έστειλαν στου λύκου τα δόντια, βλ. λ. λύκος·
- μαύρα δόντια, εκείνα που είναι χαλασμένα, σάπια: «το στόμα του ήταν γεμάτο από μαύρα δόντια»·
- με νύχια και με δόντια, βλ. λ. νύχι·
- με την ψυχή στα δόντια, βλ. λ. ψυχή·
- μην του δείχνεις άσπρο δόντι, μην του συμπεριφέρεσαι με φιλική διάθεση, μην του δίνεις θάρρος: «είναι ύπουλος άνθρωπος, γι’ αυτό μην του δείχνεις άσπρο δόντι». Από την εικόνα του ατόμου που, όταν συμπεριφέρεται φιλικά σε κάποιον, του χαμογελά, οπότε φαίνονται τα δόντια του·
- μιλώ έξω απ’ τα δόντια, βλ. φρ. τα λέω έξω απ’ τα δόντια·
- μιλώ μέσ’ απ’ τα δόντια μου, βλ. φρ. λέω μέσ’ απ’ τα δόντια μου·
- μου πέφτουν τα δόντια, φεύγουν από τη θέση τους λόγω κάποιας ασθένειας, ιδίως ουλίτιδας: «εδώ και μερικές μέρες μου πέφτουν τα δόντια και πηγαίνω κάθε μέρα στον οδοντογιατρό μου για θεραπεία»·
- μουνί με δόντια, βλ. λ. μουνί·
- ξέφυγα απ’ του χάρου τα δόντια, βλ. λ. χάρος·
- ο καιρός έδειξε τα δόντια του ή έδειξε τα δόντια του ο καιρός, βλ. λ. καιρός·
- πάστα για τα δόντια ή πάστα δοντιών, βλ. λ. πάστα·
- πέρασα από του λύκου τα δόντια, βλ. λ. λύκος·
- πήγε η ψυχή μου στα δόντια μου, βλ. λ. ψυχή·
- πονάει δόντι, βγάζει μάτι, λέγεται ειρωνικά για γιατρό, ιδίως οδοντίατρο που είναι άσχετος με το λειτούργημά του, που είναι αλμπάνης: «μην πας να σ’ εξετάσει ο τάδε γιατρός, γιατί πονάει δόντι, βγάζει μάτι». (Λαϊκό τραγούδι: κυρά μου, όπου κι αν πονάς, στη λεωφόρο Αθηνάς θα βρεις το Δόκτωρ Ακαμάτη πονάει δόντι, βγάζει μάτι)·
- πονάει δόντι, κόβει κεφάλι, λέγεται στην περίπτωση που, αντί να αντιμετωπίσει κάποιος ένα πρόβλημα εντοπίζοντας και εξουδετερώνοντας τα αίτια που το προκάλεσαν, καταφεύγει σε παράλογες ή παρανοϊκές λύσεις, που τις θεωρεί ριζικές: «πρέπει να βρούμε αυτόν που σαμποτάρισε τη δουλειά κι όχι να διώξουμε όλους τους εργάτες μας, γιατί, με το πονάει δόντι, κόβει κεφάλι, δε θα τελειώσει ποτέ αυτή η δουλειά»· 
- πονάει το δόντι μου, βλ. συνηθέστ. πονάει το δοντάκι μου, λ. δοντάκι·
- σκάζουν τα δόντια του, (για βρέφη), βλ. φρ. βγάζει δόντια·   
- στο δόντι μου στάθηκε, (για φαγητά), ήταν πάρα πολύ λίγο, δε χόρτασα, δεν το ευχαριστήθηκα: «μας έβαλε να φάμε μια κουτσουλιά και μου στάθηκε στο δόντι»·
- σφίγγω τα δόντια ή σφίγγω τα δόντια μου, α. κάνω κουράγιο, υπομονή, υπομένω: «σφίξε ακόμα λίγο τα δόντια σου, γιατί σε λίγο καιρό θα διορθωθούν τα πράγματα». β. ανέχομαι το κακό φέρσιμο ή τις προσβολές κάποιου: «όση ώρα με κατηγορούσε χωρίς λόγο, έσφιγγα τα δόντια μου κι έδινα τόπο στην οργή»·
- σώθηκα απ’ του λύκου τα δόντια, βλ. λ. λύκος·
- σώθηκα απ’ του χάρου τα δόντια, βλ. λ. χάρος
- τα λέω έξω απ’ τα δόντια, μιλώ απερίφραστα, χωρίς υπεκφυγές: «αυτός δεν έχει την ανάγκη κανενός, γι’ αυτό και τα λέει έξω απ’ τα δόντια»·
- τα σύκα είναι μαλακά, μα χαλούν τα δόντια, είναι ευχάριστες οι υλικές απολαύσεις, όμως στο τέλος βλάπτουν την υγεία μας: «είναι καιρός ν’ αποσυρθώ απ’ τις νυχτερινές διασκεδάσεις, γιατί τα σύκα είναι γλυκά, μα χαλούν τα δόντια»·
- τον βαστώ με τα δόντια, βλ. φρ. τον κρατώ με τα δόντια·
- τον κοιτάζω στα δόντια, τον εξετάζω προσεχτικά αν είναι ικανός, δυνατός για κάποια εργασία: «δεν κάνω αστεία με τη δουλειά μου κι όταν πρόκειται να προσλάβω κάποιον καινούριο εργάτη, τον κοιτάζω στα δόντια». Από το ότι, τουλάχιστο παλιότερα, στις ζωοπανηγύρεις ο αγοραστής έλεγχε τα δόντια του ζώου που αγόραζε (γαϊδούρι, μουλάρι, άλογο), από την υγεία των οποίων διαπίστωνε την ηλικία του, άρα και την αποδοτικότητά του για την εργασία για την οποία το ήθελε. Με παρόμοιο τρόπο (!!!), ιδίως Αμερικάνοι και Άγγλοι αγοραστές  έλεγχαν την ηλικία και την υγεία των μαύρων δούλων τους, που προέρχονταν κυρίως από την Αφρική, όταν τους αγόραζαν από τους δουλεμπόρους για εργασίες στις διάφορες φυτείες τους·   
- τον κρατώ με τα δόντια, τον συγκρατώ παρά τη θέληση του και με μεγάλη προσπάθεια, με μεγάλο κόπο: «μόλις τον είδε, ήθελε να ορμήσει πάνω του, αλλά τον κρατούσα με τα δόντια, μέχρι να εξαφανιστεί ο άλλος»·
- του βγάζω τα δόντια ή (σε περίπτωση διαδοχικής αποδυνάμωσης) του βγάζω τα δόντια ένα ένα, του αφαιρώ κάθε επιχείρημα ή δυνατότητα που θα μπορούσε να με βλάψει: «απ’ τη στιγμή που έχω τη δήλωσή του στα χέρια μου πως αυτός έβαλε χέρι στο ταμείο, είμαι σίγουρος πως του ’βγαλα τα δόντια, γι’ αυτό κοιμάμαι ήσυχος || ο μάρτυρας κατέθεσε όλα τα γεγονότα με τη σειρά και του ’βγαλε τα δόντια ένα ένα». Από την εικόνα του σκύλου που, όταν δεν έχει δόντια, είναι ακίνδυνος· βλ. και φρ. βγάζω δόντια ·
- του βγάζω τα δόντια μου, βλ. συνηθέστ. του δείχνω τα δόντια μου·
- του δείχνω τα δόντια μου, τον φοβερίζω προειδοποιητικά: «κάθε φορά που του δείχνω τα δόντια μου, κάνει την οσία Μαρία». Από την εικόνα του σκύλου που, όταν έρθει σε επαφή με κάποιον άγνωστο, του δείχνει τα δόντια του για να τον φοβίσει·
- του ’δωσα τα δόντια του να τα φάει για καραμέλες, του έριξα τόσο δυνατή γροθιά στο στόμα, που του έσπασα τα δόντια του: «κάποια στιγμή, όπως μαλώναμε, του ’ριξα τέτοια γροθιά στο στόμα, που του ’δωσα τα δόντια του να τα φάει για καραμέλες»·
- του ’πεσαν τα δόντια, έχασε τα ισχυρά επιχειρήματα που είχε, απελπίστηκε εντελώς: «μόλις του δείξανε πως κι αυτός είχε υπογράψει την κατηγορία, του ’πεσαν τα δόντια»·
- του τα ’πα έξω απ’ τα δόντια, του μίλησα αυστηρά, επιτιμητικά και χωρίς να νοιάζομαι αν θα του κακοφανεί ή αν θα τον πικράνω: «με τις παλιοπαρέες που έχει μπλέξει, πηγαίνει απ’ το κακό στο χειρότερο, γι’ αυτό τον έπιασα μια μέρα και του τα ’πα έξω απ’ τα δόντια»·
- του ’τριξα τα δόντια (μου), α. τον φοβέρισα έντονα, του έδειξα προειδοποιητικά τις άγριες διαθέσεις μου: «μόλις του ’τριξα τα δόντια μου, σηκώθηκε κι έφυγε». Από την εικόνα του ατόμου που, για να μην ξεσπάσει από την οργή ή το θυμό που τον κατέχει, προσπαθεί να εκτονωθεί τρίζοντας τα δόντια του, πράγμα που δημιουργεί φόβο σε αυτόν που τα ακούει να τρίζουν. β. τον επέπληξα αυστηρά: «μόλις ήρθε η σειρά του, του ’τριξα κι εκείνου τα δόντια, κι ας ήταν αδερφός μου»· βλ. και φρ. τρίζω τα δόντια μου·
- τρίζω τα δόντια μου, κάνω δυναμική την παρουσία μου, αγριεύω, διεκδικώ τα δικαιώματά μου, υπερασπίζομαι το δίκιο μου: «όταν βλέπεις πως δε σου συμπεριφέρονται σωστά, τρίξε κι εσύ τα δόντια σου». Από την εικόνα του ατόμου που, για να κάνει αισθητή την οργή του, τρίζει τα δόντια του· βλ. και φρ. του ’τριξα τα δόντια μου·
- τροχίζω τα δόντια μου, προετοιμάζομαι για δυναμική αναμέτρηση: «μόλις κατάλαβε πως η κατάσταση είχε φτάσει στο απροχώρητο, άρχισε να τροχίζει τα δόντια του»· βλ. και φρ. ακονίζω τα δόντια μου·
- χτυπάνε τα δόντια μου, κρυώνω υπερβολικά, τόσο, που τα δόντια μου χτυπάνε μεταξύ τους: «όση ώρα σε περίμενα μέσα στο κρύο, χτυπούσαν τα δόντια μου».

δραχμή, η, ουσ. [<αρχ. δραχμή], αρχαία και νεότερη νομισματική μονάδα της Ελλάδας μέχρι το τέλος του 2000, που δυστυχώς αντικαταστάθηκε από το ευρώ. Υποκορ. δραχμίτσα και δραχμούλα, η. (Ακολουθούν 33 φρ.)·
- ανέβηκε η δραχμή, υπερτιμήθηκε: «απ’ τη στιγμή που έπεσε το δολάριο, ανέβηκε η δραχμή»·
- άνθρωπος της δραχμής, βλ. λ. άνθρωπος·
- δε βγάζω δραχμή (τσακιστή), α. δεν αποκομίζω, δεν κερδίζω το παραμικρό χρηματικό ποσό: «αυτό το μήνα έπεσε τέτοια αναδουλειά, που δεν έβγαλα δραχμή τσακιστή». β. (για δουλειές ή επιχειρήσεις) δεν αποδίδω το παραμικρό χρηματικό κέρδος: «θα την κλείσω την επιχείρηση, γιατί δε βγάζει δραχμή τσακιστή»·
- δε δίνω δραχμή (τσακιστή), α. δεν πληρώνω τίποτα: «δε δίνω δραχμή τσακιστή γι’ αυτό το σκάρτο εμπόρευμα». β. αδιαφορώ τελείως: «δε δίνω δραχμή γι’ αυτόν τον άνθρωπο»·
- δε μ’ άφησε δραχμή (τσακιστή), μου κέρδισε όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε μπαρμπούτι ή σε χαρτοπαίγνιο: «ήξερε να κολλάει τα ζάρια και μέσα σε λίγη ώρα δε μ’ άφησε δραχμή»·
- δε σταυρώνω δραχμή, δεν μπορώ να κερδίσω ούτε τα ελάχιστα χρήματα, δεν πέφτουν στα χέρια μου καθόλου λεφτά: «τον τελευταίο καιρό, με την αναδουλειά που έχει πέσει στην αγορά δε σταυρώνω δραχμή»·
- δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή), α. (για πρόσωπα) είναι ασήμαντος, ανάξιος λόγου, τιποτένιος: «μας τον σύστησες για σπουδαίο άνθρωπο, αλλά δεν αξίζει δραχμή τσακιστή». β. (για εμπορεύματα ή πράγματα) η αξία του είναι ασήμαντη, μηδαμινή, είναι τελευταίας ποιότητας: «έδωσε ένα κάρο λεφτά και πήρε αυτό το πράγμα, που δεν αξίζει δραχμή τσακιστή»·
- δεν αφήνει δραχμή για δραχμή, είναι πολύ σπάταλος: «μόλις πάρει το μισθό στα χέρια του, μέσα σε λίγες μέρες δεν αφήνει δραχμή για δραχμή»·
- δεν αφήνει δραχμή να πέσει κάτω, είναι μεγάλος τσιγκούνης, σκύβει και μαζεύει ακόμη και τη δραχμή που του πέφτει: «αυτός δεν αφήνει δραχμή να πέσει κάτω κι εσύ νομίζεις πως θα πάει να κάνει έξοδα για να διασκεδάσει!»·
- δεν αφήνει δραχμή (τσακιστή), α. (για δουλειές ή επιχειρήσεις) δεν αποδίδει το παραμικρό χρηματικό κέρδος: «σκέφτομαι να κλείσω την επιχείρηση, γιατί δεν αφήνει δραχμή τσακιστή». β. (για πρόσωπα) είναι τσιγκούνης, λογαριάζει ακόμη και τη δραχμή: «τόσα χρόνια τρώει σ’ αυτό το εστιατόριο και δεν έχει αφήσει δραχμή στα γκαρσόνια για πουρμπουάρ»·
- δεν έχω απάνω μου δραχμή (τσακιστή), τυχαίνει να μην έχω μαζί μου καθόλου χρήματα, χωρίς αυτό να προϋποθέτει ότι είμαι φτωχός: «αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σε βοηθήσω, γιατί δεν έχω απάνω μου δραχμή τσακιστή»·
- δεν έχω δραχμή (τσακιστή), α. είμαι τελείως άφραγκος: «δε θα ’ρθω μαζί σας, γιατί δεν έχω δραχμή τσακιστή». β. είμαι τελείως φτωχός: «δεν τον κάνει κανένας παρέα, γιατί δεν έχει δραχμή τσακιστή»·
- δεν κάνει δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή)·
- δεν κοστίζει δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή)·
- δεν πιάνει δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή)·
- δεν πιάνω δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δε βγάζω δραχμή·
- δεν του μένει δραχμή (τσακιστή), το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, σπαταλάει, ξοδεύει όλα του τα λεφτά: «μόλις πάρει το μηνιάτικο στα χέρια του, σε δυο μέρες δεν του μένει δραχμή τσακιστή»·
- δεν υπάρχει δραχμή (τσακιστή), δηλώνει τέλεια έλλειψη χρημάτων: «δεν μπορώ να σε βοηθήσω, φίλε μου, γιατί δεν υπάρχει δραχμή τσακιστή»·
- δραχμή δραχμή, με σκληρή οικονομία και λίγο λίγο: «για ν’ αγοράσω αυτό το διαμερισματάκι, μάζεψα το ποσό δραχμή δραχμή». Συνών. δεκάρα δεκάρα / πεντάρα πεντάρα / φράγκο φράγκο·
- έπεσε η δραχμή, υποτιμήθηκε: «απ’ τη στιγμή που ανέβηκε το δολάριο, έπεσε η δραχμή»·
- έπιασε κι αυτός πέντε δραχμές και…, βλ. φρ. έπιασε κι αυτός πέντε δεκάρες και…, λ. δεκάρα·
- θα πούμε τη δραχμή δραχμούλα, θα αντιμετωπίσουμε μεγάλες οικονομικές δυσκολίες: «όπως πάει η οικονομία, σε λίγο καιρό θα πούμε τη δραχμή δραχμούλα»·
- θέλει και τη δραχμή, βλ. φρ. περιμένει και τη δραχμή·
- λέει τη δραχμή δραχμούλα, το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, αντιμετωπίζει μεγάλες οικονομικές δυσκολίες: «μην του ζητάς δανεικά, γιατί λέει τη δραχμή δραχμούλα ο φουκαράς»·
- με μια δραχμή, με ασήμαντο, με μηδαμινό χρηματικό ποσό: «ήρθε με μια δραχμή στην τσέπη κι ήθελε να γίνει συνεταίρος»·
- μένω χωρίς δραχμή (τσακιστή), α. μου τελειώνουν όλα τα χρήματα, ξοδεύω όλα τα χρήματά μου: «δεν ξέρω πώς τα καταφέρνω, αλλά κάθε φορά που βγαίνω στην αγορά μένω χωρίς δραχμή». β. χάνω όλα μου τα χρήματα σε κάποια εμπορική επιχείρηση ή επένδυση: «έπεσε έξω η δουλειά του κι έμεινε χωρίς δραχμή»·
- μετράει και τη δραχμή, υπολογίζει και το παραμικρό ποσό, είτε επειδή έχει οικονομική στενότητα είτε επειδή είναι τσιγκούνης: «με την αναδουλειά που έχει πέσει στην αγορά, μετράει και τη δραχμή || παντρεύτηκε μ’ έναν τύπο, που μετράει και τη δραχμή και είναι όλο καβγάδες»·
- μέχρι δραχμή(ς), όλο το χρηματικό ποσό: «του ’δωσες τα δανεικά που του χρωστούσες; -Μέχρι δραχμή». (Λαϊκό τραγούδι: άσ’ τα όχι και τα μη, να τα μασάς μέχρι δραχμή)·
- ούτε δραχμή (τσακιστή), παντελής έλλειψη χρημάτων: «πόσα λεφτά έχεις; -Ούτε δραχμή τσακιστή»·
- περιμένει και τη δραχμή, είναι μεγάλος τσιγκούνης: «είναι αδύνατο να σου δανείσει τα λεφτά που σου χρειάζονται, γιατί αυτός, αγόρι μου, περιμένει και τη δραχμή». Από την εικόνα του ατόμου που, σε κάποια πληρωμή για κάποια αγορά που κάνει, περιμένει να πάρει ρέστα ακόμη και τη δραχμή·
- τ’ ακουμπώ μέχρι δραχμή (τσακιστή), α.πληρώνω όλο το ποσό, όλο το λογαριασμό και, κατ’ επέκταση, πληρώνω τοις μετρητοίς: «αγόρασα όλα τα οικιακά σκεύη απ’ το τάδε μαγαζί και τ’ ακούμπησα μέχρι δραχμή». β. ξοδεύω όλα τα χρήματά μου για κάποιο σκοπό: «αγόρασα ένα οικόπεδο στη Χαλκιδική κι έμεινα πανί με το πανί, γιατί τ’ ακούμπησα μέχρι δραχμή». γ. ξοδεύω συστηματικά όλα μου τα χρήματα, ιδίως για προσωπική μου διασκέδαση ή απόλαυση: «τ’ ακουμπάει μέχρι δραχμή στα μπουζούκια || τ’ ακουμπάει μέχρι δραχμή στα ταξίδια». δ. χάνω συστηματικά όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε τυχερά παιχνίδια: «είναι μεγάλο κορόιδο, γιατί, ό,τι βγάζει, τ’ ακουμπάει μέχρι δραχμή στα χαρτιά»·
- τα μετράω μέχρι δραχμή (τσακιστή), πληρώνω όλο το ποσό, όλο το λογαριασμό και, κατ’ επέκταση, πληρώνω τοις μετρητοίς: «ό,τι αγοράζω τα πληρώνω μέχρι δραχμή κι έχω το κεφάλι μου ήσυχο»·
- τα τρώω μέχρι δραχμή (τσακιστή), ξοδεύω, σπαταλώ όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε γλέντια και διασκεδάσεις: «όσα λεφτά βγάζω, τα τρώω μέχρι δραχμή, γιατί μια ζωή την έχουμε»·
- της δραχμής ή της μιας δραχμής, (για πρόσωπα ή πράγματα) που είναι χωρίς αξία, χωρίς σημασία: «άνθρωπος της δραχμής || πράγμα της δραχμής». (Τραγούδι: της μιας δραχμής τα γιασεμιά, που τα πουλάνε τα παιδάκια)·
- του μέτρησα και τη δραχμή, του πλήρωσα όλο το ποσό τοις μετρητοίς, τον εξόφλησα: «αγόρασα τ’ αυτοκίνητό του και του μέτρησα και τη δραχμή»·
- χωρίς δραχμή, α. δωρεάν, τζάμπα: «μου το ’δωσε χωρίς δραχμή». β. δηλώνει παντελή έλλειψη χρημάτων: «χωρίς δραχμή, δεν μπορεί να πάει κανείς πουθενά».

Εβραίος, ο, θηλ. Εβραία κ. Εβραίισσα, η, ουσ. [<μτγν. Έβραίος], ο Εβραίος· (υποτιμητικά) ο τσιγκούνης, ο φιλάργυρος, ο συμφεροντολόγος: «είναι τόσο Εβραίος, που δε δίνει δανεικά ούτε στον αδερφό του». Η λ. Εβραίος χαρακτηρίζει τον τσιγκούνη, επειδή ο Εβραίος, καθώς μέχρι το 1948 ήταν άπατρις, όταν πήγαινε σε κάποια χώρα, από την αρχή της εισόδου του προετοιμαζόταν για την εκδίωξή του, πράγμα που τον υποχρέωνε να κάνει αιματηρές οικονομίες για να εξαργυρώσει με τα λεφτά τη φυγάδευσή του· βλ. και λ. Οβριός·
- γίνομαι Εβραίος, συμπεριφέρομαι όπως και ο Εβραίος: «εσύ ήσουν κάποτε χουβαρντάς άνθρωπος, πώς έγινες ξαφνικά τόσο Εβραίος!»·
- Εβραίοι, γουρούνια, θα γίνεται σαπούνια, ακραίο αντισημιτικό σύνθημα. Αναφορά στα ναζιστικά στρατόπεδα, όπου συγκεντρώνονταν οι Εβραίοι για να δοθεί η «τελική λύση». Πρβλ.: στο Νταχάου τα πηγαίναν και τα κάνανε σαπούνι και τα πιάτα τους επλέναν, όταν έτρωγαν οι Ούνοι (Λαϊκό τραγούδι)·
- είπε ο Εβραίος να πάει στο παζάρι κι έτυχε μέρα Σάββατο ή θέλησε ο Εβραίος να πάει στο παζάρι κι έτυχε μέρα Σάββατο ή κίνησε ο Εβραίος να πάει στο παζάρι κι έτυχε μέρα Σάββατο, λέγεται στην περίπτωση που αποφασίζει κάποιος ύστερα από πολλές αναβολές να κάνει κάτι, αλλά εμποδίζεται από απροσδόκητο εμπόδιο ή αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων ότι επέλεξε λάθος χρόνο. Από το ότι η ημέρα του Σαββάτου, σύμφωνα με την εβραϊκή θρησκεία, είναι αργία και ημέρα προσευχής· 
- ο Εβραίος όταν δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του βιβλία ή ο Εβραίος όταν δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του κατάστιχα ή ο Εβραίος όταν δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του κιτάπια ή ο Εβραίος όταν δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του τεφτέρια ή όταν ο Εβραίος δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του βιβλία ή όταν ο Εβραίος δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του κατάστιχα ή όταν ο Εβραίος δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του κιτάπια ή όταν ο Εβραίος δεν έχει δουλειά, ανοίγει (σκαλίζει) τα παλιά του τεφτέρια, βλ. λ. δουλειά·
- ο Εβραίος παίζει λαχείο κι όχι λαχεία, έκφραση που δηλώνει πως πρέπει να κυνηγάει κανείς την τύχη του, αλλά δεν πρέπει στο όνομα αυτού του κυνηγιού της τύχης να ξεπέφτει στον τζόγο. Από το ότι ο Εβραίος, ως τσιγκούνης που θεωρείται, σκέφτεται πάρα πολύ, προκειμένου να δώσει για κάτι τα λεφτά του·
- ο Εβραίος σαν φτωχάνει (φτωχύνει) τα παλιά τεφτέρια πιάνει, βλ. φρ. ο Εβραίος όταν δεν έχει δουλειά, ανοίγει τα παλιά του βιβλία.

ένας κ. ένα, αριθμητ. [από το ένα, αιτιατ. του αρχ. εἷς], ένας. 1. συναντιέται και ως αόρ. αντων. κάποιος, κάποιο: «ήρθε ένας και σε ζητούσε || πιάσε μου ένα αναψυκτικό, ένα όποιο να ’ναι». 2. το αρσ. με άρθρο ο ένας, ο μοναδικός, ο αξεπέραστος. (Λαϊκό τραγούδι: είμαι στη ζωή σου ο ένας δε με σβήνει κανένας, κι αν με άλλους γυρνάς, κι ώρες ώρες γελάς, κατά βάθος πονάς, γιατί σκέφτεσαι εμένα)· βλ. και λ. μια κ. μία. (Ακολουθούν 533 φρ.)·
- άλλο θόρυβο κάνει ένας ντενεκές γεμάτος κι άλλο θόρυβο κάνει ένας ντενεκές άδειος, βλ. λ. ντενεκές·
- άλλο το ’να (κι) άλλο τ’ άλλο, βλ. λ. άλλος·
- Αμερικανός και μ’ ένα μάτι, βλ. λ. Αμερικανός·
- αμολάω έναν (ενν. πόρδο), βλ. λ. αμολάω·
- αν δεν έχεις φίλο, είσαι μ’ ένα χέρι, βλ. λ. φίλος·
- αν κάνει (ρίξει) ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ αυτόν το γεωργό που ’χει πολλά σπαρμένα, βλ. λ. νερό·
- αξίζει ένα βασίλειο ή αξίζει όσο ένα βασίλειο, βλ. λ. βασίλειο·
- απ’ το διάβολο κι ένα κερί να πάρεις, καλό είναι, βλ. λ. διάβολος·
- απ’ το ένα αφτί μπαίνει (μπαίνουν) κι απ’ τ’ άλλο βγαίνει (βγαίνουν), βλ. λ. αφτί·
- απ’ τον έναν στον άλλον, διαδοχικά από άτομο σε άτομο: «η είδηση απ’ τον έναν στον άλλον μαθεύτηκε γρήγορα μέσα στη γειτονιά»·
- από ένα πρόβατο δυο δέρματα δε βγαίνουν, βλ. λ. πρόβατο·
- από ένα κριάρι δυο τομάρια, βλ. λ. κριάρι·
- αρχόντου λόγος και πορδές γαϊδάρου ένα, βλ. λ. γάιδαρος·
- αφέντης ένας και πολύς, και φίλοι χίλιοι, λίγοι, βλ. λ. φίλος·
- αφήνω έναν αέρα, βλ. λ. αέρας·
- βάζω ένα ζήτημα στο τραπέζι, βλ. λ. ζήτημα·
- βάζω ένα θέμα στο τραπέζι, βλ. λ. θέμα·
- βάζω ένα όριο, βλ. λ. όριο·
- βάζω ένα τέλος, βλ. λ. τέλος·
- βάζω ένα τρεχιό, βλ. λ. τρεχιό·
- βάζω ένα χέρι (χεράκι), βλ. λ. χέρι·
- βάζω έναν μπούσουλα, βλ. λ. μπούσουλας·
- βάζω κι εγώ ένα λιθαράκι ή βάζω κι εγώ το λιθαράκι μου, βλ. λ. λιθαράκι·
- βάζω κι εγώ ένα λιθάρι ή βάζω κι εγώ το λιθάρι μου, βλ. λ. λιθάρι·
- βάζω κι εγώ ένα χέρι (χεράκι) ή βάζω κι εγώ το χέρι μου (το χεράκι μου), βλ. λ. χέρι·
- βάζω σ’ έναν λογαριασμό, βλ. λ. λογαριασμός·
- βάζω το ’να πόδι πάνω στ’ άλλο, βλ. λ. πόδι·
- βάλε ένα στοπ, βλ. λ. στοπ·
- βάλε ένα χέρι (χεράκι), βλ. λ. χέρι·
- (βάλε) μου ένα δαχτυλάκι, (για ποτά) βλ. λ. δαχτυλάκι·
- (βάλε) μου ένα δάχτυλο, (για ποτά) βλ. λ. δάχτυλο·
- βρήκαμε έναν κοινό παρονομαστή, βλ. λ. παρονομαστής·
- βρίσκω έναν μπούσουλα, βλ. λ. μπούσουλας·
- για ένα καρβέλι ψωμί, βλ. λ. ψωμί·
- για ένα κομμάτι ψωμί, βλ. λ. κομμάτι·
- για ένα όνειρο ζούμε, βλ. λ. ζούμε·
- για ένα πιάτο φαΐ, βλ. λ. πιάτο·
- για ένα πιάτο φακή, βλ. λ. φακή·
- για ένα τίποτα, βλ. λ. τίποτα·
- για ένα φεγγάρι, βλ. λ. φεγγάρι·
- για ένα φιλότιμο ζούμε, βλ. λ. φιλότιμο·
- γίναμε ένα μάτσο χάλια, βλ. λ. χάλι·
- γίνεται ένα δράμα, βλ. λ. δράμα·
- γίνεται ένα σώμα, βλ. λ. σώμα·
- γίνομαι ένα (με κάποιον ή με κάτι), συμφωνώ απόλυτα με κάποιον, συμμαχώ, παίρνω πάντα το μέρος του, ταυτίζομαι μαζί του ή με κάτι: «ό,τι και να πει, ό,τι και να κάνει ο τάδε, αυτός γίνεται ένα μαζί του || έπεσε μέσα στο σωρό κι έγινε ένα με το μπαμπάκι, που το είχαν για επεξεργασία». (Λαϊκό τραγούδι: μην τους προσέχεις και γίνεσαι ένα μ’ αυτά τα φίδια τα φαρμακερά // αργά, είναι πια αργά να τη λησμονήσω, να φύγω, να κάνω πίσω, αργά, είναι πια αργά, έχω γίνει ένα με τη φωτιά)·
- γίνομαι ένα και το αυτό (με κάποιον ή με κάτι), βλ. φρ. γίνομαι ένα (με κάποιον ή με κάτι)·
- γίνομαι ένα με τη γη, βλ. λ. γη·
- γίνομαι ένα με το χώμα, βλ. λ. χώμα·
- δε δίνω έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- δε δίνω έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- δε λέει έναν καλό λόγο για κανένα, βλ. λ. λόγος·
- δεν αξίζει (κάνει, κοστίζει, πιάνει) έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- δεν είδα απ’ το χέρι του ούτ’ ένα ποτήρι νερό, βλ. λ. χέρι·
- δεν έχει ένα ρούχο να ρίξει απάνω του, βλ. λ. ρούχο·
- δεν μπαίνει ο ένας στ’ αμπέλια του άλλου, βλ. λ. αμπέλι·
- δεν μπαίνει ο ένας στα οικόπεδα του άλλου, βλ. λ. οικόπεδο·
- δεν μπαίνει ο ένας στα χωράφια του άλλου, βλ. λ. χωράφι·
- δεν παρέλειψε ούτε ένα και, βλ. λ. και·
- δεν πρόσθεσε ούτε ένα και, βλ. λ. και·
- δες με μ’ ένα μάτι, να σε δω με δυο, βλ. λ. μάτι·
- δίνω ένα πήδημα, βλ. λ. πήδημα·
- δίνω ένα σάλτο, βλ. λ. σάλτο·
- δίνω ένα τέλος, βλ. λ. τέλος·
- δίνω ένα χέρι (χεράκι), βλ. λ. χέρι·
- δίνω (έναν) τράκο, βλ. λ. τράκος·
- δίνω το ένα μου μάτι για να…, βλ. λ. μάτι·
- δίνω το ένα μου πόδι για να…, βλ. λ. πόδι·
- δίνω το ένα μου χέρι για να…, βλ. λ. χέρι·
- δυο κωλομέρια σ’ ένα βρακί δε χωράνε, βλ. λ. κωλομέρι·
- δυο κώλοι σ’ ένα βρακί δε χωράνε, βλ. λ. κώλος·
- δώσ’ ένα χέρι (χεράκι), βλ. λ. χέρι·
- έγινε (ένα) ερείπιο, βλ. λ. ερείπιο·
- έγινε ένα μάτσο σίδερα, βλ. λ. σίδερο·
- έγινε ένα όνειρο (για κάποιον κάτι), όνειρο·
- έγινε ένα σώμα, βλ. λ. σώμα·
- είμαι ένα με τη γη, βλ. λ. γη·
- είμαι ένα με το χώμα, βλ. λ. χώμα·
- είμαι ένα πτώμα, βλ. λ. πτώμα·
- είμαι ένα πτώμα και μισό, βλ. λ. πτώμα·
- είμαι με το ’να πόδι να φύγω και με τ’ άλλο πόδι να μείνω, βλ. λ. πόδι·
- είμαστ’ ένα μεγάλο χωριό, βλ. λ. χωριό·
- είμαστ’ ένα τίποτα ή ένα τίποτα είμαστε, βλ. λ. τίποτα·
- είμαστ’ όλες ένα μάτσο βιόλες! βλ. λ. βιόλα²·
- είναι έν’ αρχίδι και μισό, βλ. λ. αρχίδι·
- είναι ένα με το χώμα, βλ. λ. χώμα·
- είναι γεννημένοι ο ένας για τον άλλον, βλ. λ. γεννημένος·
- είναι διαλεγμένα ένα κι ένα, βλ. λ. διαλεγμένος·
- είναι διαλεγμένοι ένας κι ένας, βλ. λ. διαλεγμένος·
- είναι ένα δράμα για να…, βλ. λ. δράμα·
- είναι ένα ερείπιο, βλ. λ. ερείπιο·
- είναι ένα ζώο και μισό, βλ. λ. ζώο·
- είναι ένα και γη, βλ. λ. γη·
- είναι ένα και τίποτα, βλ. λ. τίποτα·
- είναι ένα και το αυτό, α. το άτομο ή το πράγμα για το οποίο γίνεται λόγος, δεν παρουσιάζει κανέναν ενδιαφέρον για κάποιον ή κάποιους, είναι εντελώς αδιάφορος: «είτε βρίσκεται είτε δε βρίσκεται στην παρέα μας, είναι ένα και το αυτό || είτε έχω αυτοκίνητο είτε δεν έχω, είναι ένα και το αυτό, γιατί δεν το έχω καθόλου ανάγκη». β. δεν είναι διαφορετικό πράγμα, είναι το ίδιο πράγμα: «αυτό που μου λες είναι ένα και το αυτό μ’ αυτό που σου λέω τόση ώρα»·
- είναι ένα και χώμα, βλ. λ. χώμα·
- είναι ένα κέρατο αυτός! βλ. λ. κέρατο·
- είναι ένα κομμάτι μάλαμα, βλ. λ. μάλαμα·
- είναι ένα κομπολόι από…, βλ. λ. κομπολόι·
- είναι ένα κρεβάτι κρέας, βλ. λ. κρέας·
- είναι ένα μάτσο κόκαλα, βλ. λ. κόκαλο·
- είναι ένα μάτσο κρέας, βλ. λ. κρέας·
- είναι ένα μάτσο χάλια, βλ. λ. χάλι·
- είναι ένα μεγάλο παιδί, βλ. λ. παιδί·
- είναι ένα μέτρο με τα χέρια στην ανάταση, βλ. λ. μέτρο·
- είναι ένα όνειρο (για κάποιον κάτι), βλ. λ. όνειρο·
- είναι ένα πανί, βλ. λ. πανί·
- είναι ένα στόμα! βλ. λ. στόμα·
- είναι ένα σώμα μια ψυχή, (για ζευγάρια) βλ. λ. σώμα·
- είναι ένα τακίμι, (για δυο ή και περισσότερα άτομα) βλ. λ. τακίμι·
- είναι ένα τίποτα, βλ. λ. τίποτα·
- είναι ένας βλάκας και μισός, βλ. λ. βλάκας·
- είναι ένας (κι) αυτός! ή είναι (κι) αυτός ένας! ή σου είναι ένας (κι) αυτός! ή σου είναι (κι) αυτός ένας! α. είναι αμφίβολης ηθικής, έχει πολύ κακή φήμη, είναι ξακουστός για την κακή του δράση: «πρόσεχε τον πάρα πολύ, γιατί είναι ένας  αυτός!». Συνήθως η φρ. κλείνει με το ο Θεός να σε φυλάει. β. είναι πολυμήχανος, πανέξυπνος, δύσκολα τα βγάζει κανείς πέρα μαζί του: «σου είναι ένας αυτός, που, ό,τι του περάσει απ’ το μυαλό, το καταφέρνει στη στιγμή!»·
- είναι ένας μαλάκας και μισός, βλ. λ. μαλάκας·
- είναι ένας του δρόμου, βλ. λ. δρόμος·
- είναι καμωμένοι ο ένας για τον άλλον, βλ. λ. καμωμένος·
- είναι με το ένα πόδι (του) στο λάκκο, βλ. λ. πόδι·
- είναι με το ένα πόδι (του) στον τάφο, βλ. λ. πόδι·
- είναι ο ένας χειρότερος απ’ τον άλλον ή είναι ο ένας χειρότερος του άλλου, βλ. λ. χειρότερος·
- είναι ο καπετάν ένας, βλ. λ. καπετάν·
- είναι πάντα ένα βήμα μπροστά, βλ. λ. βήμα·
- είναι πάρ’ τον έναν (και) χτύπα τον άλλον, λέγεται σε περίπτωση παρέας ή ομάδας δυο ή περισσότερων ατόμων που συναγωνίζονται μεταξύ τους στις κακές επιδόσεις, που έχουν πολλά κουσούρια σε βαθμό που να μην μπορεί να ξεχωρίσει ούτε στο ελάχιστο κάποιος καλύτερος: «έχει δυο γιους ο φουκαράς, που είναι πάρ’ τον έναν και χτύπα τον άλλον || η παρέα τους είναι πάρ’ τον έναν και χτύπα τον άλλον». Συνών. είναι ο ένας χειρότερος απ’ τον άλλον ή είναι ο ένας χειρότερος του άλλου·
- είναι πιάσ’ τον έναν (και) χτύπα τον άλλον, βλ. φρ. είναι πάρ’ τον έναν (και) χτύπα τον άλλον·
- είναι πλασμένοι ο ένας για τον άλλον, βλ. λ. πλασμένος·
- είναι πολύ κοντά ο ένας με τον άλλον, βλ. λ. κοντά·
- είναι στο παρά ένα, α. βρίσκεται στα πρόθυρα της οικονομικής του καταστροφής: «μετά το αποτυχημένο άνοιγμα που έκανε στη δουλειά του, είναι στο παρά ένα». β. είναι ετοιμοθάνατος: «οι γιατροί γνωμάτευσαν πως ο άρρωστος είναι στο παρά ένα»·
- είσαι ’συ ένας! κολακευτική έκφραση σε αγαπημένο ή οικείο άτομο που έκανε κάποια πονηριά, κάποια σκανταλιά ή έφερε σε πέρας κάτι που πιστεύαμε πως δε θα μπορέσει να φέρει. Συνοδεύεται σχεδόν πάντα με κούνημα του κεφαλιού αριστερά δεξιά και με πλατύ χαμόγελο και είναι και φορές που λέγεται εν είδει ταχταρίσματος· 
- έκανε ένα μεγάλο μηδενικό, βλ. λ. μηδενικός·
- έμεινε ένα όνειρο (για κάποιον κάτι), βλ. λ. όνειρο·
- ένα αλλά τι ένα, βλ. φρ. ένα τι(;)·
- ένα - δύο, (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) η γρήγορη εναλλαγή της μπάλας μεταξύ δυο επιθετικών συμπαιχτών με σκοπό να υπερφαλαγγιστεί η αντίπαλη άμυνα: «αυτοί οι δυο παίχτες έχουν μάθει να παίζουν τέλεια το ένα - δύο»·
- ένα βήμα από…, βλ. λ. βήμα·
- ένα βρακί δυο κώλους δε χωράει, βλ. λ. κώλος·
- ένα για να κρεμώ το καπέλο μου, (για τάβλι) βλ. λ.καπέλο·
- ένα δαχτυλάκι, βλ. λ. δαχτυλάκι·
- ένα δράμι, βλ. λ. δράμι·
- ένα δύο ή ένα δύο, εν δυό, γυμναστικό ή στρατιωτικό παράγγελμα, επαναλαμβανόμενο, για το συγχρονισμό του βηματισμού των αθλητών ή των στρατιωτών. (Λαϊκό τραγούδι: απ’ αύριο μ’ ένα-δυο στητός, στην Κως θα περπατάω κι αντίς για τις γλυκειές πενιές, ύμνους θα τραγουδάω)·
- ένα, δύο, τρία! βλ. φρ. με το ένα, με το δύο, με το τρία! (Τραγούδι: ένα, δύο, τρία  οπ το ’ριξα στο σορολόπ)·
- ένα δύο τρία, γαμιέται η διαιτησία, βλ. λ. γαμιέμαι·
- ένα είναι το κόμμα, βλ. λ. κόμμα·
- ένα ένα, α. το ένα μετά το άλλο στη σειρά: «πες τα ένα ένα, γιατί έτσι που τα λες μαζωμένα, δεν καταλαβαίνω τίποτα». β. το καθένα χωριστά: «επειδή τα κουτιά είναι βαριά, θα τα παίρνεις ένα ένα για να τα κατεβάσεις στο υπόγειο». (Λαϊκό τραγούδι: βασανιστήρια μου έκανες πολλά και η αγάπη που σου είχα πήγε στράφι, μα είναι και Θεός που βλέπει από ψηλά και ένα ένα στο δεφτέρι του τα γράφει). γ. διαδοχικά: «ένα ένα κλείνουν τα ξενυχτάδικα»·
- ένα επί δύο (ενν. μέτρο), (για χώρους) βλ. λ. δυο·
- ένα εσύ, ένα εγώ, βλ. λ. εγώ·
- ένα έτσι να κάνω…, βλ. λ. κάνω·
- ένα θαύμα μόνο θα μας σώσει ή ένα θαύμα μόνο μας σώνει ή ένα θαύμα μόνο θα με σώσει ή ένα θαύμα μόνο με σώνει, βλ. λ. θαύμα·
- ένα και να καίει, α. λέγεται για πράξη που έγινε για μια και μοναδική φορά και που μας άφησε έντονες εντυπώσεις, ιδίως κακές ή, αν οι εντυπώσεις ήταν καλές, δεν επαναλήφθηκε. β. (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) ειρωνική έκφραση των φιλάθλων, που κέρδισε η ομάδα τους, προς τους φιλάθλους της ομάδας που ηττήθηκε με ένα γκολ, που όμως ήταν αρκετό για να χάσει το παιχνίδι·
- ένα και να τσούζει, βλ. φρ. ένα και να καίει·
- ένα κάρο λεφτά, βλ. λ. κάρο·
- ένα κάρο φορές, βλ. λ. κάρο·
- ένα κι ένα, ό,τι πιο ταιριαστό, ό,τι πιο κατάλληλο για την περίπτωση ή την περίσταση, ό,τι πιο αποτελεσματικό: «αυτό που μου ’πες, είναι ένα κι ένα για να τον ξεμπροστιάσω τον αληταρά! || αυτό που μου ’φερες, είναι ένα κι ένα για τη γωνία του σαλονιού μου || αυτό το φάρμακο είναι ένα κι ένα για τη διάρροια»·
- ένα κι ένα κάνουν δύο ή ένα κι ένα ίσον δύο, κατηγορηματική δήλωση για καλό ή για κακό που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση: «δε θα το κουνήσεις απ’ τη θέση σου, αν δε σου δώσω την άδεια, ένα κι ένα κάνουν δύο || αν σε πιάσω να κάνεις πάλι κοπάνα, θα σε απολύσω, ένα κι ένα κάνουν δύο». (Λαϊκό τραγούδι: ένα κι ένα κάνουν δύο, λένε μες το καφενείο)·
- ένα κλικ, βλ. λ. κλικ·
- ένα κομμάτι απ’ την πίτα, βλ. λ. πίτα·
- ένα κομμάτι απ’ την τούρτα, βλ. λ. τούρτα·
- ένα κόσμο…, βλ. λ. κόσμος·
- ένα λεπτό, βλ. λ. λεπτό·
- ένα λόγο είπα, βλ. λ. λόγος·
- ένα μήλο την ημέρα το γιατρό τον κάνει πέρα, βλ. λ. γιατρός·
- ένα μυαλό κι αυτό ρωμαίικο! βλ. λ. μυαλό·
- ένα μυαλό χειμώνα καλοκαίρι! βλ. λ. μυαλό·
- ένα νερό, βλ. λ. νερό·
- ένα όπα είναι, βλ. λ. όπα·
- ένα παραπάνω, ένα επιπλέον: «σου ζήτησα δέκα χιλιάρικα και μου ’δωσες ένα παραπάνω». (Λαϊκό τραγούδι: μου φαίνεται απίστευτο που φεύγεις και σε χάνω, κάποια αγάπη έσβησε, μια ιστορία έκλεισε μες στα πολλά τα δράματα και ένα παραπάνω)·
- ένα παραπάνω που…, ένας λόγος περισσότερο, κυρίως γιατί: «πρέπει να ντυθείς καλά πριν βγεις έξω, ένα παραπάνω που είσαι κρυωμένος»·
- ένα πιάτο την ημέρα κι όπου θέλεις βάλ’ το, βλ. λ. πιάτο·
- ένα προς ένα, με προσοχή, ένα ένα και λεπτομερειακά: «για ν’ αγοράσει ένα κιλό, εξέτασε ένα προς ένα όλα τα μήλα». (Λαϊκό τραγούδι: απόψε πάλι σούρωσα, στη γειτονιά σου τα ’πια, με πνίξαν τα παράπονα κι ένα προς ένα τα ’πα!)·
- ένα σου και ένα μου, α. λέγεται για κάποιον που δεν υποχωρεί στις συστάσεις που του γίνονται και αντιλέγει με τον ίδιο επιθετικό τρόπο που του μιλούν, ή αντιπαραθέτει επιχειρήματα που αντικρούουν εκείνα του συνομιλητή του: «σ’ όλη τη διάρκεια της συζήτησης με το διευθυντή του ήταν ένα σου και ένα μου». β. δηλώνει δίκαια μοιρασιά ανάμεσα σε δύο άτομα: «δεν πρέπει να είναι κανείς στενοχωρημένος μεταξύ μας, γιατί η μοιρασιά έγινε ένα σου και ένα μου»· βλ. και φρ. μία σου και μία μου, λ. μία·
- ένα στην παγωνιέρα, βλ. λ. παγωνιέρα·
- ένα στον πάγο, βλ. λ. πάγος·
- ένα σωρό, μεγάλο πλήθος: «στη συγκέντρωση υπήρχε ένα σωρό κόσμος || στη γενική συνέλευση ακούστηκαν ένα σωρό γνώμες»·
- ένα σωρό φορές, βλ. λ. φορά·
- ένα τι, δηλώνει κάτι ελάχιστο, ασήμαντο ως προς την ποιότητα ή την ποσότητα: «βάλε μου ένα τι ζάχαρη στον καφέ || ήθελα ένα τι ακόμα για να τρακάρω || το θέλω ένα τι μικρότερο || το θέλω ένα τι μεγαλύτερο»·
- ένα τι; δηλώνει έκπληξη στην περίπτωση που μας αναφέρεται κάτι ως ελάχιστο, ενώ εμείς έχουμε εντελώς διαφορετική γνώμη: «μετά τη δουλειά μου ’δωσε κι ένα τι περισσότερο απ’ ό,τι μου είχε υποσχεθεί. -Ένα τι; Αυτός, αγόρι μου, σου ’δωσε τα διπλάσια κι εσύ το λες ένα τι;». Συνών. ένα αλλά τι ένα·  
- ένα το κρατούμενο, βλ. λ. κρατούμενο·
- ένα τριαντάφυλλο δε φέρνει την άνοιξη, βλ. λ.τριαντάφυλλο·
- ένα τρίτο μάτι, βλ. λ. μάτι·
- ένα τσιγάρο δρόμος, βλ. λ. τσιγάρο·
- ένα φεγγάρι, βλ. λ. φεγγάρι·
- ένα χελιδόνι δε φέρνει την άνοιξη, βλ. λ. χελιδόνι·
- ένα ψίχουλο, βλ. λ. ψίχουλο·
- έναν (μία) έβγαλε το εργοστάσιο κι ύστερα έκλεισε, βλ. λ. εργοστάσιο·
- έναν καιρό, βλ. λ. καιρός·
- έναν καιρό ήμουν άγγελος, τώρ’ αγγελεύουν άλλοι, (στη βρύση που έπινα νερό, τώρα το πίνουν άλλοι), βλ. λ. άγγελος·
- έναν προς έναν, τον καθένα ξεχωριστά και με μεγάλη προσοχή: «διάλεξε όλους τους υπαλλήλους του έναν προς έναν || τους αποχαιρέτησε όλους έναν προς έναν»·
- ένας αλλά λέων, βλ. λ. λέων·
- ένας αλλά τι ένας, βλ. φρ. ένας αλλά λέων·
- ένας δρόμος μας χωρίζει ή μας χωρίζει ένας δρόμος, βλ. λ. δρόμος·
- ένας δυο ή ένας δύο, πάρα πολύ λίγοι, ελάχιστοι: «ήταν ένας δυο και φώναζαν δυνατά, για να φανεί πως είχε επιτυχία η συγκέντρωση». (Λαϊκό τραγούδι: στο ζεϊμπέκικο Γρηγόρη, ένας δύο οι μαστόροι)·
- ένας είναι ένας, δυο είναι έντεκα, τρεις είναι εκατόν έντεκα, δηλώνει πως όταν εμπιστευόμαστε σε κάποιον ένα μυστικό, αυτό διαδίδεται από τον έναν στον άλλον με μεγάλη ταχύτητα, με γεωμετρική πρόοδο·
- ένας ένας, α. ο ένας μετά τον άλλον στη σειρά, ιδίως σε περίπτωση διανομής: «ένας ένας παιδιά, όλοι θα πάρετε». β. ο καθένας χωριστά: «συνεννοηθείτε τι ακριβώς ζητάτε και βγάλτε μια κοινή απόφαση, για να μην έρχεται ένας ένας να λέει το κοντό του και το μακρύ του». γ. διαδοχικά: «ένας ένας καθαρίζουν οι επιχειρηματίες»·
- ένας Θεός ξέρει ή ένας Θεός το ξέρει, βλ. λ.Θεός·
- ένας Θεός ξέρει αν... ή ένας Θεός ξέρει πότε... ή ένας Θεός ξέρει πού... ή ένας Θεός ξέρει πώς..., βλ. λ. Θεός·
- ένας ίσον ένας, δύο ίσον έντεκα, έντεκα ίσον εκατόν έντεκα, βλ. φρ. χείλι με χείλι το μαθαίνουν χίλιοι, λ. χείλι·
- ένας κάποιος…, βλ. λ. κάποιος·
- ένας κι ένας, λέγεται στην περίπτωση που σε κάποια συνάθροιση ή ομάδα βρίσκονται μαζεμένα εκλεκτά πρόσωπα, ή ειρωνικά μεγάλοι κακοποιοί διάφορων ειδικοτήτων: «στη δεξίωση του τάδε ήταν όλοι ένας κι ένας, γιατροί, δικηγόροι, καλλιτέχνες || θέλησε να κάνει μια μεγάλη κομπίνα κι όσους διάλεξε για να πάρουν μέρος, ήταν όλοι ένας κι ένας». (Λαϊκό τραγούδι: στου Λινάρδου την ταβέρνα βλέπεις πρόσωπα μοντέρνα· πάνε όλοι, ένας κι ένας, οι αστέρες της ταβέρνας)·
- ένας κούκος δε φέρνει την άνοιξη, βλ. λ. κούκος·
- ένας λόγος είναι αυτός, βλ. λ. λόγος·
- ένας λόγος είναι να..., βλ. λ. λόγος·
- ένας προς ένας, αναμέτρηση ανάμεσα σε δυο άτομα: «αν θέλεις να λογαριαστούμε, έλα ένας προς ένας και μην κουβαλήσεις πάλι όλη την παρέα σου»· βλ. και φρ. έναν προς έναν·
- ένας σεισμός μόνο θα μας σώσει ή ένας σεισμός μόνο μας σώνει ή ένας σεισμός μόνο θα με σώσει ή ένας σεισμός μόνο με σώνει, βλ. λ. σεισμός·
- ένας τοίχος μας χωρίζει ή μας χωρίζει ένας τοίχος, βλ. λ. τοίχος·
- ένας χεσμένος ταύρος, όλα του κοπαδιού τα ζωντανά θα τα χέσει, βλ. λ. ταύρος·
- ενός ανδρός αρχή, βλ. λ. αρχή·
- ενός κακού μύρια έπονται, βλ. λ. κακός·
- ενός λεπτού δουλειά, χίλια χρόνια ανεμελιά, βλ. λ.δουλειά·
- ενός λεπτού σιγή, βλ. λ. σιγή·
- έριξε ένα τρεχιό, βλ. λ. τρεχιό·
- έφαγα ένα κλύσμα, βλ. λ. κλύσμα·
- έφαγα ένα λούσιμο, βλ. λ. λούσιμο·
- έφαγα ένα χεσίδι, βλ. λ. χεσίδι·
- έφαγα ένα χέσιμο, βλ. λ. χέσιμο·
- έφαγε ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ. ξύλο·
- έφυγ’ ένα βάρος από πάνω μου, βλ. λ. βάρος·
- έχει ένα κάρο λεφτά, βλ. λ. λεφτά·
- έχει ένα κεφάλι σαν αεροδρόμιο, βλ. λ. κεφάλι·
- έχει ένα κεφάλι σαν καζάνι, βλ. λ. κεφάλι·
- έχει ένα κεφάλι σαν καρπούζι, βλ. λ. κεφάλι·
- έχει ένα όνομα, βλ. λ. όνομα·
- έχει ένα πράμα που είναι σαν βγαλμένο χέρι, βλ. λ.πρά(γ)μα·
- έχει ένα σκάλωμα, βλ. λ. σκάλωμα·
- έχει ένα στόμα σαν απόπατο ή έχει ένα στόμα σκέτο απόπατο, βλ. λ. στόμα·
- έχει ένα στόμα σαν πηγάδι, βλ. λ. στόμα·
- έχει ένα στόμα σαν βόθρο ή έχει ένα στόμα σκέτο βόθρο, βλ. λ. στόμα·
- έχει ένα στόμα σαν χρεία ή έχει ένα στόμα σκέτη χρεία, βλ. λ. στόμα·
- έχει ένα χέρι σαν πένσα, βλ. λ. πένσα·
- έχει ένα χέρι σαν τανάλια, βλ. λ. τανάλια·
- έχει έναν αέρα, βλ. λ. αέρας·
- έχει έναν γλυκό λόγο για τον καθένα, βλ. λ. λόγος·
- έχει έναν καλό λόγο για τον καθένα, βλ. λ. λόγος·
- έχω έναν κόμπο στο λαιμό, βλ. λ. κόμπος·
- έχει έναν κώλο να! βλ. λ. κώλος·
- έχει έναν κώλο τέτοιο! βλ. λ. κώλος·
- έχει έναν κουβά αρχίδια, βλ. λ. αρχίδι·
- έχει το ’να πόδι πάνω στ’ άλλο, βλ. λ. πόδι·
- έχουμε ένα γεια, βλ. λ. γεια·
- έχω έν’ αγγούρι στον κώλο, βλ. λ. αγγούρι·
- έχω έν’ αγκάθι στην καρδιά, βλ. λ. αγκάθι·
- έχω έν’ αγκάθι στο μυαλό, βλ. λ. αγκάθι·
- έχω ένα βάρος στην καρδιά, βλ. λ. βάρος·
- έχω ένα βάρος στην ψυχή, βλ. λ. βάρος
- έχω ένα ζόρι! βλ. λ. ζόρι·
- έχω ένα καρφί στην καρδιά, βλ. λ. καρφί·
- έχω ένα σίγουρο, βλ. λ. σίγουρος·
- έχω έναν αέρα, βλ. λ. αέρας·
- έχω έναν άσο στο μανίκι μου, βλ. λ. άσος·
- ζω ένα παραμύθι, βλ. λ. παραμύθι·
- η αλεπού με το παιδί της ένα δέρμα κρατούνε, βλ. λ. αλεπού·
- ήρθαν πιο κοντά ο ένας στον άλλον, βλ. λ. κοντά·
- ήταν ένα άσχημο όνειρο, βλ. λ. όνειρο·
- ήταν ένα κακό όνειρο, βλ. λ. όνειρο·
- θα δεις απ’ το χέρι της κι ένα ποτήρι νερό, βλ. λ.χέρι·
- θα σε κάνω ένα με τη γη, βλ. λ. γη·
- θα σε κάνω ένα με το χώμα, βλ. λ. χώμα·
- θέλει έναν αέρα, βλ. λ. αέρας·
- … και μ’ ένα μάτι, βλ. λ. μάτι·
- καλύτερα η αγάπη ενός γέρου, παρά οι ξυλιές ενός νέου, βλ. λ. γέρος·
- κάνε ένα όπα, βλ. λ. όπα·
- κάνε ένα στοπ, βλ. λ. στοπ·
- κάνω ένα βήμα μπρος, δυο πίσω, βλ. λ. βήμα·
- κάνω ένα ριπλέι, βλ. λ. ριπλέι·
- κάνω έναν αιώνα, βλ. λ. αιώνας·
- κατέβασε τα μούτρα του έναν πήχη, βλ. λ. μούτρο·
- κι είχα ένα ντέρτι! ή κι έχω ένα ντέρτι! ή κι είχαμε ένα ντέρτι! ή κι έχουμε ένα ντέρτι! βλ. λ. ντέρτι·
- κι είχα ένα σεβντά! ή κι έχω ένα σεβντά! ή κι είχαμε ένα σεβντά! ή κι έχουμε ένα σεβντά! βλ. λ. σεβντάς·
- κι είχα έναν γκαϊλέ! ή κι έχω έναν γκαϊλέ! ή κι είχαμε έναν γκαϊλέ! ή κι έχουμε έναν γκαϊλέ! βλ. λ. γκαϊλές·
- κι είχα έναν καημό! ή κι έχω έναν καημό! ή κι είχαμε έναν καημό! ή κι έχουμε έναν καημό! βλ. λ. καημός·
- κι είχα έναν νταλκά! ή κι έχω έναν νταλκά! ή κι είχαμε έναν νταλκά! ή κι έχουμε έναν νταλκά! βλ. λ. νταλκάς·
- κλέβω έναν ύπνο, βλ. λ. ύπνος·
- κοιμάται με το ένα μάτι ανοιχτό, βλ. λ. μάτι·
- κοίταξέ με μ’ ένα μάτι, να σε δω με δυο, βλ. λ.μάτι·
- κούρσα για ένα άλογο, βλ. λ. κούρσα·
- κρέμασε τα μούτρα του έναν πήχη, βλ. λ. μούτρο·
- κρύβω έναν άσο στο μανίκι μου, βλ. λ. άσος·
- λένε ένα σωρό (για κάποιον), βλ. λ. σωρός·
- λίγο ο ένας, λίγο ο άλλος, βλ. λ. λίγος·   
- μ’ ένα δεύτερο μάτι, βλ. λ. μάτι·
- μ’ ένα λόγο, βλ. λ. λόγος·
- μ’ ένα πόνο, βλ. λ. πόνος·
- μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια, βλ. λ. σμπάρο·
- μ’ ένα στόμα, βλ. λ. στόμα·
- μ’ ένα φύσημα τ’ αέρα, βλ. λ. αέρας·
- μ’ έναν αέρα διαφορά, βλ. λ. αέρας·
- μ’ έναν όρο, βλ. λ. όρος·
- μ’ έριξε έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- με το ’να και με τ’ άλλο, α. με διάφορα κόλπα, τερτίπια, νάζια, καμώματα, με διάφορα σκέρτσα: «με το ’να και με τ’ άλλο τον κατάφερε να της αγοράσει τη γούνα που ήθελε». β. με διάφορες ευκαιρίες, με διάφορες ευκαιριακές δουλειές: «από μικρός ήταν στην πιάτσα και με το ’να και με τ’ άλλο τον είδαμε μια μέρα μεγαλέμπορο». γ. με διάφορες άστοχες ενέργειες ή ατυχίες: «κάποτε είχε μεγάλη περιουσία, αλλά με το ’να και με τ’ άλλο έμεινε χωρίς φράγκο»·
- με το ένα, αμέσως, ταχύτατα: «μόλις της ζήτησε δαχτυλίδι, με το ένα πήγε και της το αγόρασε». (Λαϊκό τραγούδι: τώρα με το ένα ρε θα σου πάρω καναπέ, χάρη θέλω από σένα, αμάν, αμάν, ωχ, πες πουλάκι μου το ναι)·
- με το ένα, με το άλλο, α. κάνοντας διαφορετικά πράγματα, διαφορετικές εργασίες: «στην αρχή ήταν πλανόδιος μανάβης, αλλά με το ένα, με το άλλο, πρόκοψε στη ζωή του και δημιούργησε αλυσίδα από σούπερ μάρκετ». β. κάνοντας συνεχείς προσπάθειες, ιδίως προς νουθεσία κάποιου: «στην αρχή δεν έπαιρνε από λόγια, αλλά με το ένα, με το άλλο, μπόρεσα και τον απομάκρυνα απ’ τις παλιοπαρέες του»·
- με το ένα, με το δύο, με το τρία! παράγγελμα για συγχρονισμό δυο ή μιας ομάδας ανθρώπων να ενεργήσουν ταυτόχρονα, ιδίως στην προσπάθειά τους να σηκώσουν ή να τραβήξουν κάποιο βαρύ αντικείμενο, προσπάθεια που γίνεται μόλις ειπωθεί το τρία. Το με το ένα, με το δύο, προετοιμάζει την ομάδα για το τελικό με το τρία· βλ. και φρ. αλά ούνα, αλά ντούε, αλά τρε, λ. αλά·
- με το φίλο φίλο κάνεις και μ’ ένα φίλο τονε χάνεις, βλ. λ. φίλος·
- με τον έναν ή (με) τον άλλον τρόπο, βλ. λ. τρόπος·
- μετράω στα δάχτυλα του ενός χεριού, βλ. λ. δάχτυλο·
- μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού ή μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού, βλ. λ. δάχτυλο·
- μέχρι να κουνήσει το ένα του πόδι, βρομάει τ’ άλλο, βλ. λ. πόδι·
- μέχρι να πεις ένα, βλ. φρ. ώσπου να πεις ένα·
- μέχρι να σηκώσει το ένα του πόδι, αραχνιάζει τ’ άλλο ή μέχρι να σηκώσει το ένα του πόδι, βρομάει τ’ άλλο ή μέχρι να σηκώσει το ένα του πόδι, του τρώει ο λύκος τ’ άλλο, βλ. λ. πόδι·
- μέχρις ενός, μέχρι και τον τελευταίο: «προκειμένου να μη παραδοθούν, σκοτώθηκαν μέχρις ενός»·
- μέχρις ενός βαθμού, βλ. λ. βαθμός·
- μέχρις ενός ορίου, βλ. λ. όριο·
- μέχρις ενός σημείου, βλ. λ. σημείο·
- μια ο ένας, μια ο άλλος, βλ. λ. μια·
- μια φορά κι έναν καιρό, βλ. λ. φορά·
- μόνο ένας γάιδαρος έχει αφτιά, βλ. λ. αφτί·
- μου βγήκε έν’ αγγούρι, βλ. λ. αγγούρι·
- μου πάει έξι κι ένα, βλ. έξι κι ένα·
- μου ’πεσε ένα τυχερό, βλ. λ. τυχερό·
- μου πέταξε ένα κοκαλάκι, βλ. λ. κοκαλάκι·
- μου πέταξε ένα κομμάτι ψωμί, βλ. λ. κομμάτι·
- μου το ’πε ένα πουλάκι, βλ. λ. πουλάκι·
- μου ’φυγ’ ένα βάρος, βλ. λ. βάρος·
- να μην προλάβω να κάνω ένα βήμα, βλ. λ. βήμα·
- να χάψουμ’ έναν ποντικόν! βλ. λ. ποντικός·
- νούμερο ένα, βλ. λ. νούμερο·
- ξεκλέβω έναν υπνάκο, βλ. λ. υπνάκος·
- ξεκλέβω έναν ύπνο, βλ. λ. ύπνος·
- ξηγιέμαι ένα μανίκι, βλ. λ. μανίκι·
- ξηγιέμαι ένα φισέκι, βλ. λ. φισέκι·
- ξηγιέμαι ένα φιστίκι, βλ. λ. φιστίκι·
- ξηγιέμαι ένα φοινίκι, βλ. λ. φοινίκι·
- ο βλάκας μπορεί να σου κάνει μεγαλύτερο κακό από έναν κακό, βλ. λ. βλάκας·
- ο ένας κι ο άλλος, α. άνθρωποι της σειράς, ανάξιοι λόγου, αφερέγγυοι, που κανείς δεν μπορεί να τους εμπιστευτεί, να πάρει στα σοβαρά αυτά που λένε ή αυτά που υπόσχονται: «ήταν μαζεμένοι ο ένας κι ο άλλος, σε μια εταιρεία της συμφοράς κι είχαν την εντύπωση πως θα ’βρισκαν χρηματοδότη, αλλά πού τέτοιο πράγμα!». β. ο καθένας, ο οποιοσδήποτε, άνθρωποι τυχαίοι: «κάθεται κι ακούει τον έναν και τον άλλον και παρασύρεται». γ. διάφοροι μη επώνυμοι άνθρωποι: «δε στενοχωριέμαι καθόλου για το τι λέει ο ένας κι ο άλλος»·
- ο ένας λόγος έφερε τον άλλον, βλ. λ. λόγος· 
- ο ένας με τον άλλον, α. αυτά τα δυο άτομα για τα οποία γίνεται λόγος, μεταξύ τους: «συνεννοήθηκαν ο ένας με τον άλλον και μου ’φαγαν τη δουλειά». β. από άτομο σε άτομο διαδοχικά: «δεν ήθελε πολύ, γιατί ο ένας με τον άλλον μαθεύτηκε το μυστικό του σ’ όλη τη γειτονιά»
- ο ένας, ο άλλος, περιλαμβάνονται σε αυτή τη φρ. διάφοροι άντρες που συνοδεύουν, χωρίς να κατονομάζονται, αυτούς που έχουμε ήδη αναφέρει με τα ονόματά τους: «ήταν ο Γιάννης, ο Νίκος, ο Γιώργος, ο ένας, ο άλλος»·
- ο ένας πάνω στον άλλον, α. δηλώνει μεγάλο συνωστισμό, ιδίως σε μεταφορικό μέσο: «μέσα στο λεωφορείο, ήμασταν ο ένας πάνω στον άλλον». β. απανωτά, διαδοχικά και χωρίς παύση: «έρχονταν ο ένας πάνω στον άλλον και δεν προλάβαινα να τους εξυπηρετήσω»·
- ο ένας στη Δύση κι ο άλλος στην Ανατολή, λέγεται σε περιπτώσεις που δυο άνθρωποι είναι απομακρυσμένοι όχι μόνο τοπικά, αλλά και ως στάση ζωής, ως κοσμοθεωρία: «έμειναν κούκοι στη ζωή τους, γιατί τα δυο παιδιά τους βρίσκονται ο ένας στη Δύση κι ο άλλος στην Ανατολή || μαζί μιλάμε και χώρια καταλαβαινόμαστε, ο ένας στη Δύση κι ο άλλος στην Ανατολή, σου λέω»·
- ο ένας της βρομούσε (κι) ο άλλος της μύριζε, βλ. λ. μυρίζω·
- ο ένας της βρομούσε (κι) άλλος της ξίνιζε, βλ. λ. ξινίζω·
- ο ένας το μακρύ του κι ο άλλος το κοντό του, βλ. λ. κοντός·
- ο ένας του βρομάει (κι) ο άλλος του μυρίζει, βλ. λ. μυρίζω·
- ο ένας του βρομάει (κι) ο άλλος του ξινίζει, βλ. λ. ξινίζω·
- ο πάσα ένας, ο καθένας, ο τυχαίος: «δεν μπορεί να ’ρχεται ο πάσα ένας και να μου ζητάει βοήθεια»·
- ο υπ’ αριθμόν ένα, βλ. λ. αριθμός·
- ο υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνος, βλ. λ. κίνδυνος·
- όλα έχουν ένα τέλος, βλ. λ. τέλος·
- όλοι σ’ ένα καζάνι βράζουμε, βλ. λ. καζάνι·
- όλοι σ’ ένα καζάνι βράζουνε, βλ. λ. καζάνι·
- όσο κι αν αδυνατίσει το βουβάλι, πάλι για ένα βόδι κάνει, βλ. λ. βουβάλι·
- όσο ο ένας τόσο κι ο άλλος, βλ. λ. τόσος·
- όποιος πηδάει πολλά παλούκια, μπαίνει κι ένα στον κώλο του, βλ. λ. παλούκι·
- όταν τρώμε ένα μήλο, το τρώμε απ’ όλες τις μεριές, βλ. λ. μήλο·
- όταν χτυπιούνται δυο σταμνιά, ένα απ’ τα δυο θε να σπάσει, βλ. λ. σταμνί·
- ούτ’ ένα πράσινο φύλλο, βλ. λ. φύλλο·
- παιδιά ενός κατώτερου Θεού, βλ. λ. παιδί·
- παίζεται ένα δράμα, βλ. λ. δράμα·
- παίρνω ένα καλό μάθημα, βλ. λ. μάθημα·
- παίρνω ένα μάθημα, βλ. λ. μάθημα·
- παίρνω ένα μπίστο, βλ. λ. μπίστο·
- παίρνω ένα πανί (κάτι), βλ. λ. πανί·
- παίρνω ένα σικτίρ πιλάφ, βλ. λ. σικτίρ πιλάφ·
- παίρνω έναν υπνάκο, βλ. λ. υπνάκος·
- πάρ’ ένα αρχίδι, βλ. λ. αρχίδι·
- πάρ’ ένα ξύλο και δώσ’ το(νε!), βλ. λ. ξύλο·
- πάρ’ ένα παπάρι, βλ. λ. παπάρι·
- παράσταση για έναν ρόλο, βλ. λ. ρόλος·
- πας για ένα, α. προς το παρόν είσαι καλύτερος από μένα και το παραδέχομαι. Λέγεται συνήθως κατά το παιχνίδι του ταβλιού και σημαίνει: κέρδισες ένα παιχνίδι και εγώ κανένα ή έχεις ένα παιχνίδι περισσότερο από μένα. β. σου χρωστώ ένα: «δώσε μου ένα χιλιάρικο και πας για ένα». γ. υπολείπεται να σου δώσω ακόμα ένα: «σου πήρα δέκα χιλιάρικα, πάρε πίσω τα εννιά και πας για ένα»·
- πάσα ο ένας, πάσα ο άλλος! βλ. λ. πάσα·
- πάτησε ένα τρεχιό, βλ. λ. τρεχιό·
- πάω ένα βήμα μπρος, δυο πίσω, βλ. λ. βήμα·
- περνώ ένα πανί (κάτι), βλ. λ. πανί·
- πες έναν καλό λόγο! βλ. λ. λόγος·
- πες ο ένας, πες ο άλλος, βλ. λ. είπα·
- πετιέμαι απ’ το ένα θέμα στ’ άλλο, βλ. λ. θέμα·
- πετώ ένα υπονοούμενο, βλ. λ. υπονοούμενο·
- πετώ έναν λόγο, βλ. λ. λόγος·
- πηδώ απ’ το ένα θέμα στ’ άλλο, βλ. λ. θέμα·
- πήρα έν’ αρχίδι, βλ. λ. αρχίδι·
- πήρα ένα τσιμπούκι, βλ. λ. τσιμπούκι·
- πήρα έναν ύπνο! βλ. λ. ύπνος·
- πήρα έναν φόβο! βλ. λ. φόβος·
- πιάνω ένα θέμα, βλ. λ. θέμα·
- πιάνω έναν χαβά, βλ. λ. χαβάς·
- πίνει ένα βαρέλι στην καθισιά, βαρέλι·
- πίνουμε ένα ποτήρι, βλ. λ. ποτήρι·
- πλάκα ο ένας, πλάκα ο άλλος, βλ. λ. πλάκα·
- πνέει (ένας) άνεμος…, βλ. λ. άνεμος·
- πότε ο ένας της βρομούσε κι (και πότε) ο άλλος της μύριζε, βλ. λ. μυρίζω·
- πότε ο ένας της βρομούσε κι (και πότε) ο άλλος της ξίνιζε, βλ. λ. ξινίζω·
- πότε ο ένας του βρομάει κι (και πότε) ο άλλος του μυρίζει, βλ. λ. μυρίζω·
- πότε ο ένας του βρομάει κι (και πότε) ο άλλος του ξινίζει, βλ. λ. ξινίζω·
- πότε το ένα της βρομάει και (και πότε) τ’ άλλο της μυρίζει, βλ. λ. μυρίζω·
- πότε το ένα της βρομάει και (και πότε) τ’ άλλο της ξινίζει, βλ. λ. ξινίζω·
- πότε το ένα του βρομάει και (και πότε) τ’ άλλο του μυρίζει, βλ. λ. μυρίζω·
- πότε το ένα του βρομάει και (και πότε) τ’ άλλο του ξινίζει, βλ. λ. ξινίζω·
- πώς βαστιέμαι, ένας Θεός το ξέρει! βλ. λ. Θεός·
- πώς βαστώ, ένας Θεός το ξέρει! βλ. λ. Θεός·
- πώς κρατιέμαι, ένας Θεός το ξέρει! βλ. λ. Θεός·
- πώς κρατώ, ένας Θεός το ξέρει! βλ. λ. Θεός·
- ρίχνω ένα βλέμμα, βλ. λ. βλέμμα·
- ρίχνω ένα βλέφαρο, βλ. λ. βλέφαρο·
- ρίχνω ένα μανίκι, βλ. λ. μανίκι·
- ρίχνω ένα σουτ, βλ. λ. σουτ·
- ρίχνω ένα τηλέφωνο, βλ. λ. τηλέφωνο·
- ρίχνω ένα φισέκι, βλ. λ. φισέκι·
- ρίχνω ένα φιστίκι, βλ. λ. φιστίκι·
- ρίχνω ένα φοινίκι, βλ. λ. φοινίκι·
- ρίχνω έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- ρίχνω έναν πρωινό, βλ. λ. πρωινός·
- ρίχνω έναν υπνάκο, βλ. λ. υπνάκος·
- ρίχνω έναν ύπνο, βλ. λ. ύπνος·
- σ’ όλα τα πράγματα υπάρχει ένα όριο, βλ. λ.πρά(γ)μα·
- σαν ένας άνθρωπος, βλ. λ. άνθρωπος·
- σκάω ένα χαμόγελο, βλ. λ. χαμόγελο·
- στέλνω ένα φιλί, βλ. λ. φιλί·
- στο παρά ένα, λίγο πριν γίνει κάτι οριστικά και αμετάκλητα, την τελευταία στιγμή: «βρήκα κίνηση στο δρόμο κι έφτασα στο παρά ένα, λίγο πριν κλείσουν οι πόρτες || έπεσα πάνω σε μια διαδήλωση και πρόλαβα το αεροπλάνο στο παρά ένα»·
- στρώνω ένα καρέ, βλ. λ. καρέ·
- τα βάζω όλα σ’ ένα καζάνι, βλ. λ. καζάνι·
- τα βάζω όλα σ’ ένα σακί, βλ. λ. σακί·
- τα βάζω όλα σ’ ένα τσουβάλι, βλ. λ. τσουβάλι·
- τα ’παμε ένα χέρι (χεράκι), βλ. λ. χέρι·
- τα ρίχνω (όλα) έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- τα ρίχνω (όλα) έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσο·
- τα φέρνω έξι κι ένα, βλ. λ. έξι κι ένα·
- της δίνω ένα σάνφιστικ, βλ. λ. σάνφιστικ·
- της δίνω ένα σικτίρ πιλάφ, βλ. λ. σικτίρ πιλάφ·
- της έριξα ένα πήδημα, βλ. λ. πήδημα·
- της έριξα έναν κρύο (ενν. πούτσο, ψώλο), βλ. λ. κρύος·
- της πάτησα έναν κρύο (ενν. πούτσο, ψώλο), βλ. λ. κρύος·
- της πατώ έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- της περνώ ένα χέρι, βλ. λ. χέρι·
- της ρίχνω έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- της τράβηξα ένα πήδημα, βλ. λ. πήδημα·
- της τράβηξα έναν κρύο (ενν. πούτσο, ψώλο), βλ. λ. κρύος·
- τι σου είναι ο άνθρωπος! Ένα τίποτα, βλ. λ. άνθρωπος·
- το ’κανα ένα μάτσο σίδερα, βλ. λ. σίδερο·
- το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο, βλ. λ. χέρι·
- το ένα του βρομάει (και) τ’ άλλο σου μυρίζει, βλ. λ. μυρίζω·
- το ένα του βρομάει (και) τ’ άλλο του ξινίζει, βλ. λ. ξινίζω·
- το ένα του μάτι βλέπει στην ανατολή και τ’ άλλο στη δύση, βλ. λ. μάτι·
- το ένα φέρνει τ’ άλλο, λέγεται για διαδοχική εξέλιξη γεγονότων ή καταστάσεων: «δεν ξέρουμε ακόμα πώς θα εξελιχθεί η οικονομική κρίση, γιατί το ένα φέρνει τ’ άλλο και δεν έχει κατασταλάξει τίποτα || στην αρχή αντάλλαξαν δυο σκληρές κουβέντες κι ύστερα από λίγο το ένα έφερε τ’ άλλο και πιάστηκαν στα χέρια». (Λαϊκό τραγούδι: το ένα φέρνει τ’ άλλο κι αφού σ’ αγάπησα απ’ το δικό μου δρόμο για σε ξεστράτισα)·
- το ένα, το άλλο, δηλώνει διαφορετικά πράγματα, που συνοδεύουν εκείνα που ήδη έχουμε κατονομάσει: «κάτω στο υπόγειο έχω τα εργαλεία της κηπουρικής, διάφορα ανταλλακτικά του αυτοκινήτου, παλιά έπιπλα, το ένα, το άλλο || δεν κάθεται ποτέ ήσυχος και πάντα θέλει το ένα, το άλλο». (Τραγούδι: έλεγα πως θα περάσεις, είναι πέρασμα μεγάλο, από δω περνούνε όλοι και για τόνα και για τάλλο)·
- το κάνω έναν μεζέ, βλ. λ. μεζές·
- το ’να και τ’ άλλο, α. διάφορα αντικείμενα χωρίς ιδιαίτερη αξία: «μαζεύει το ’να και τ’ άλλο και δεν έχει πια μέρος για να τα βάλει». β. διάφορες υποθέσεις συνήθως όχι σημαντικές: «μπερδεύεται με το ’να και τ’ άλλο κι αποσπάται απ’ τη δουλειά του»·
- το ’να πάνω στ’ άλλο, α. διαδοχικά, απανωτά, μαζεμένα: «τα κακά μου ’ρχονται το ’να πάνω στ’ άλλο και δεν ξέρω τι να κάνω». β. (για πράγματα) στοιβαγμένα: «τα κασόνια ήταν στη γωνία το ’να πάνω στ’ άλλο με τάξη»·
- το ’να τσαρούχι και τ’ άλλο παπούτσι, βλ. λ. παπούτσι·
- το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο (και τα δυο το πρόσωπο), βλ. λ. χέρι·
- τον βάζω σ’ έναν λογαριασμό, βλ. λ. λογαριασμός·
- τον έκανε ένα ερείπιο, βλ. λ. ερείπιο·
- τον έκανε ένα με τη γη, βλ. λ. γη·
- τον έκανε ένα με το χώμα, βλ. λ. χώμα·
- τον έκανε έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- τον έχω στο ένα πόδι, βλ. λ. πόδι·
- τον κάνω ένα με τη γη, βλ. λ. γη·
- τον κάνω ένα με το χώμα, βλ. λ. χώμα·
- τον κάνω έναν μεζέ, βλ. λ. μεζές·
- τον πέταξε έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- τον ρίχνω έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- τον ρίχνω έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- τον φέρνω σ’ ένα λογαριασμό, βλ. λ. λογαριασμός·
- τόσο ο ένας όσο κι ο άλλος, βλ. λ. τόσος·
- του άστραψα ένα ζίλι, βλ. λ. ζίλι·
- του άστραψα ένα μπάτσο, βλ. λ. μπάτσα·
- του άστραψα ένα σκαμπίλι, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- του άστραψα ένα φούσκο, βλ. λ. φούσκος·
- του άστραψα ένα χαστούκι, βλ. λ. χαστούκι·
- του βάζω (του κάνω, του πατώ, του τραβώ) ένα κλύσμα (με γιαούρτι, με μουρουνόλαδο, με πετρέλαιο, με ρετσινόλαδο, με τζατζίκι), βλ. λ. κλύσμα·
- του βγάζω τα δόντια ένα ένα, βλ. λ. δόντι·
- του βγάζω τα νύχια ένα ένα, βλ. λ. νύχι·
- του δίνω ένα (έναν) τράκο, βλ. λ. τράκος·
- του δίνω ένα βρομόξυλο, βλ. λ. βρομόξυλο·
- του δίνω ένα μάθημα ή του δίνω ένα καλό μάθημα, βλ. λ. μάθημα·
- του δίνω ένα σικτίρ πιλάφ, βλ. λ. σικτίρ πιλάφ·
- του δίνω ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ. χέρι·
- του ’δωσα ένα ζίλι, βλ. λ. ζίλι·
- του ’δωσα ένα μπάτσο, βλ. λ. μπάτσο·
- του ’δωσα ένα σκαμπίλι, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- του ’δωσα ένα τσάφκο, βλ. λ. τσάφκο·
- του ’δωσα ένα φούσκο, βλ. λ. φούσκος·
- του ’δωσα ένα χαστούκι, βλ. λ. χαστούκι·
- του κάθισα ένα ζίλι, βλ. λ. ζίλι·
- του κάθισα ένα μπάτσο, βλ. λ. μπάτσα·
- του κάθισα ένα σκαμπίλι, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- του κάθισα ένα φούσκο, βλ. λ. φούσκο·
- του κάθισα ένα χαστούκι, βλ. λ. χαστούκι·
- του κάνω ένα πέρασμα, βλ. λ. πέρασμα·
- του ’κοψα ένα ζίλι, βλ. λ. ζίλι·
- του ’κοψα ένα μπάτσο, βλ. λ. μπάτσο·
- του ’κοψα ένα σκαμπίλι, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- του ’κοψα ένα φούσκο, βλ. λ. φούσκος·
- του ’κοψα ένα χαστούκι, βλ. λ. χαστούκι·
- του πατώ ένα βρισίδι, βλ. λ. βρισίδι·
- του πατώ ένα βρομόξυλο, βλ. λ. βρομόξυλο·
- του πατώ ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ. χέρι·
- του πατώ ένα χεσίδι, βλ. λ. χεσίδι·
- του πατώ ένα χέσιμο, βλ. λ. χέσιμο·
- του πατώ έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- του περνώ ένα βρισίδι, βλ. λ. βρισίδι·
- του περνώ ένα μπερντάχι, βλ. λ. μπερντάχι·
- του περνώ ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ.χέρι·
- του ’ριξα ένα ζίλι, βλ. λ. ζίλι·
- του ’ριξα ένα μπάτσο, βλ. λ. μπάτσα·
- του ’ριξα ένα σκαμπίλι, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- του ’ριξα ένα φούσκο, βλ. λ. φούσκος·
- του ’ριξα ένα χαστούκι, βλ. λ. χαστούκι·
- του ρίχνω ένα βρισίδι, βλ. λ. βρισίδι·
- του ρίχνω ένα βρομόξυλο, βλ. λ. βρομόξυλο·
- του ρίχνω ένα λούσιμο, βλ. λ. λούσιμο·
- του ρίχνω ένα μπερντάχι, βλ. λ. μπερντάχι·
- του ρίχνω ένα μπουκέτο, βλ. λ. μπουκέτο·
- του ρίχνω ένα φάσκελο, βλ. λ. φάσκελο·
- του ρίχνω ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ. χέρι·
- του ρίχνω ένα χεσίδι, βλ. λ. χεσίδι·
- του ρίχνω ένα χέσιμο, βλ. λ. χέσιμο·
- του ρίχνω έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- του ’σκασα ένα ζίλι, βλ. λ. ζίλι·
- του ’σκασα ένα μπάτσο, βλ. λ. μπάτσο·
- του ’σκασα ένα σκαμπίλι, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- του ’σκασα ένα φούσκο, βλ. λ. φούσκος·
- του ’σκασα ένα χαστούκι, βλ. λ. χαστούκι·
- του (της) σκάω ένα φιλί, βλ. λ. φιλί·
- του στρώνω ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ. χέρι·  
- του τα βγάζεις ένα ένα με την πένσα ή του τα παίρνεις ένα ένα με την πένσα (ενν. τα λόγια), βλ. λ. πένσα·
- του τα βγάζεις ένα ένα με την τανάλια ή του τα παίρνεις ένα ένα με την τανάλια (ενν. τα λόγια), βλ. λ. τανάλια·
- του τα βγάζεις ένα ένα με το τιρμπουσόν ή του τα παίρνεις ένα ένα με το τιρμπουσόν (ενν. τα λόγια), βλ. λ. τιρμπουσόν·
- του τα βγάζεις ένα ένα με το τσιγκέλι ή του τα παίρνεις ένα ένα με το τσιγκέλι (ενν. τα λόγια), βλ. λ. τσιγκέλι·
- του τα βγάζεις ένα ένα με την τσιμπίδα ή του τα παίρνεις ένα ένα με την τσιμπίδα (ενν. τα λόγια), βλ. λ. τσιμπίδα·
- του τα ’πα ένα χέρι (χεράκι), βλ. λ. χέρι·
- του τα ’ψάλλα ένα χέρι (χεράκι), βλ. λ. χέρι·
- του τραβώ ένα βρισίδι, βλ. λ. βρισίδι·
- του τραβώ ένα βρομόξυλο, βλ. λ. βρομόξυλο·
- του τράβηξα ένα ζίλι, βλ. λ. ζίλι·
- του τράβηξα ένα μπάτσο, βλ. λ. μπάτσα·
- του τράβηξα ένα σκαμπίλι, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- του τράβηξα ένα φούσκο, βλ. λ. φούσκος·
- του τράβηξα ένα χαστούκι, βλ. λ. χαστούκι·
- του τραβώ ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ. χέρι·
- του τραβώ ένα χεσίδι, βλ. λ. χεσίδι·
- του τραβώ ένα χέσιμο, βλ. λ. χέσιμο·
- του τραβώ έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- του χρειάζεται ένα χέρι ξύλο, βλ. λ. χέρι·
- τους βάζω όλους σ’ ένα καζάνι, βλ. λ. καζάνι·
- τους βάζω όλους σ’ ένα σακί, βλ. λ. σακί·
- τους βάζω όλους σ’ ένα τσουβάλι, βλ. λ. τσουβάλι·
- τους βάζω σ’ ένα καζάνι, βλ. λ. καζάνι·
- τους βάζω σ’ ένα σακί, βλ. λ. σακί·
- τους βάζω σ’ ένα τσουβάλι, βλ. λ. τσουβάλι·
- τους ρίχνω όλους έναν παρά, βλ. λ. παράς·
- τους ρίχνω όλους έναν πούτσο, βλ. λ. πούτσος·
- τραβώ ένα ζόρι! βλ. λ. ζόρι·
- τραβώ ένα μανίκι, βλ. λ. μανίκι·
- τραβώ ένα φισέκι, βλ. λ. φισέκι·
- τραβώ ένα φιστίκι, βλ. λ. φιστίκι·
- τραβώ ένα φοινίκι, βλ. λ. φοινίκι·
- τραβώ έναν υπνάκο, βλ. λ. υπνάκος·
- τραβώ έναν ύπνο, βλ. λ. ύπνος·
- τρώει εν’ αρνί στην καθισιά, βλ. λ. αρνί·
- τρώει ένα βόδι στην καθισιά, βλ. λ. βόδι·
- τρώω ένα βιράρισμα, βλ. λ. βιράρισμα·
- τρώω ένα βρομόξυλο, βλ. λ. βρομόξυλο·
- τρώω ένα χέρι (χεράκι) ξύλο, βλ. λ. ξύλο.
- υπό έναν όρο, βλ. λ. όρος·
- υποχωρώ ένα βήμα, βλ. λ. βήμα·
- υψώνεται ένας τοίχος ανάμεσά τους, βλ. λ. τοίχος·
- φέρνω σ’ ένα λογαριασμό, βλ. λ. λογαριασμός·
- φυσάει (ένας) άνεμος… ή φύσηξ’ (ένας) άνεμος…, βλ. λ. άνεμος·
- χάρισέ μου ένα βλέμμα, βλ. λ. βλέμμα·
- χάρισέ μου ένα φιλί (φιλάκι), βλ. λ. φιλί·
- χάρισέ μου ένα χαμόγελο, βλ. λ. χαμόγελο·
- χάρισέ μου μια ματιά, βλ. λ. ματιά·
- χίλιοι φίλοι τίποτα, όταν εχθρός είναι ένας, βλ. λ.εχθρός·
- ως ένα βαθμό, βλ. λ. βαθμός·
- ως ένα όριο, βλ. λ. όριο·
- ως ένα σημείο, βλ. λ. σημείο·
- ώσπου να κάνω ένα τσιγάρο, βλ. λ. τσιγάρο·
- ώσπου να κουνήσει το ένα του πόδι, βρομάει τ’ άλλο, βλ. λ. πόδι·
- ώσπου να πεις ένα, πάρα πολύ γρήγορα, αστραπιαία: «πήγε στο σπίτι του να πάρει λεφτά κι ώσπου να πεις ένα, ήταν πάλι πίσω». Συνών. ώσπου να πεις άλφα / ώσπου να πεις αμήν / ώσπου να πεις κρεμμύδι / ώσπου να πεις κύμινο / ώσπου να πεις τρία·
- ώσπου να σηκώσει το ένα του πόδι, αραχνιάζει τ’ άλλο ή ώσπου να σηκώσει το ένα του πόδι, βρομάει τ’ άλλο ή ώσπου να σηκώσει το ένα του πόδι, του τρώει ο λύκος τ’ άλλο, βλ. λ. πόδι.

έννοια¹, η κ. έγνοια, η ουσ. [<αρχ. ἔννοια], η έννοια. 1. η σκέψη, η φροντίδα, το ενδιαφέρον. (Τραγούδι: κουκλίτσα μου κερένια, παλιά γλυκιά μου έννοια). 2. ο μπελάς, η σκοτούρα, η ανησυχία: «έχω πολλές έννοιες στο κεφάλι μου»· βλ. και λ. έγνοια·
- είσαι στην έννοια μου ή σ’ έχω έννοια ή σ’ έχω στην έννοια μου, μεριμνώ, φροντίζω για σένα, σε έχω στη σκέψη μου, σε σκέφτομαι, ενδιαφέρομαι για σένα: «δε θα ξεχάσω να κάνω αυτό που σου υποσχέθηκα, γιατί σ’ έχω πάντα στην έννοια μου»·
- έννοια σου! απειλητικό ή καθησυχαστικό επιφώνημα για μελλοντική μας ενέργεια: «τώρα κάνεις ό,τι θέλεις, αλλά έννοια σου, γιατί πίσω έχει η αχλάδα την ουρά! || μην ξεχάσεις να πεις κάποιον καλό λόγο για μένα. -Έννοια σου!». (Λαϊκό τραγούδι: έννοια σου και δε θα μου γλιτώσεις, όλα τα σπασμένα εσύ θα τα πληρώσεις)·
- έννοια σου και θα καλοπεράσεις! να το έχεις καλά μέσ’ στο μυαλό σου, πως θα έρθει ο καιρός που θα σε τιμωρήσω σκληρά, που θα σε καταταλαιπωρήσω·
- έννοια σου και θα λογαριαστούμε! ή έννοια σου και θα τα πούμε! (απειλητικά) να μην ξεχνάς πως θα έρθει ο καιρός που θα λύσουμε τις διαφορές μας, πως θα αναμετρηθούμε δυναμικά·
- έννοια σου και θα μου το πληρώσεις! σου υπενθυμίζω πως θα έρθει κάποτε ο καιρός που θα σου ανταποδώσω τα ίσα, που θα σε εκδικηθώ·
- χόρευε κυρά και σειού, μα έχε κι έννοια του σπιτιού, βλ. λ. κυρά.

έτσι, επίρρ. [<μσν. ἔτσι <αρχ. οὑτωσί]. 1. με αυτόν τον τρόπο. (Λαϊκό τραγούδι: χτύπησε τα πόδια σου πάνω στον ασίκικο χορό, έτσι μου αρέσεις έτσι σ’ αγαπώ). 2. χωρίς λόγο: «γιατί του πέταξες την πέτρα του ανθρώπου; -Έτσι». 3α. το αρσ. και θηλ. ως άκλ. ουσ. ο έτσι, η έτσι, με της κτητ. αντων. μου, σου, του, της, μας, σας, τους, των, ο εραστής, ο ερωμένος, ο γκόμενος, η ερωμένη, η γκόμενα: «την είδα αγκαλιά με τον έτσι της || τον είδα με την έτσι του να κάνει βόλτα στην παραλία || πήραν τις έτσι τους και πήγαν στη θάλασσα». β. (γενικά) ο τάδε, η τάδε: «ποιος ήταν ο έτσι που σε ζητούσε;». γ. λέγεται και αντί ονόματος, όταν δε γνωρίζουμε ή όταν δε θέλουμε να πούμε το όνομα κάποιου: «ήρθε ο έτσι και σε ζητούσε». Συνήθως, αν βρίσκεται το άτομο αυτό στην ομήγυρη, το δείχνουμε στον ενδιαφερόμενο με ένα διακριτικό νεύμα του κεφαλιού και, αν λείπει, κάνουμε κάποια ιδιαίτερη χειρονομία για να καταλάβει ο άλλος περί τίνος πρόκειται. Αν δηλ. έχει μεγάλα αφτιά, πιέζουμε από πίσω τ’ αφτιά μας για να πάρουν μεγαλύτερο μέγεθος, αν έχει μεγάλη μύτη σέρνουμε τα δάχτυλα της παλάμης μας σε όλο το μήκος της μύτης μας προχωρώντας ακόμη πιο πολύ προς τα έξω, αν έχει γαμψή μύτη φέρνουμε το δείκτη μας σε γαμψή στάση επάνω από τη μύτη μας κ.λπ. 4. σε ερωτηματικό τύπο έτσι; επαναλαμβάνεται χωρίς λόγο συχνά πυκνά σε μια συνομιλία: «ο φίλος σου ήρθε από κείνο το δρόμο, έτσι; Εγώ ερχόμουν από τον άλλον, έτσι; Ποιος σου είπε ότι ερχόμασταν μαζί; Αν ερχόμασταν μαζί, θα μας έβλεπε όλος ο κόσμος, έτσι;». (Ακολουθούν 89 φρ.)·    
- βγαίνει έτσι δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- για κάνε έτσι το κεφάλι σου! βλ. λ. κεφάλι·
- για το έτσι μου, για την ιδιοτροπία μου ή για το πείσμα μου: «αν θα τον κυνηγήσω, θα τον κυνηγήσω μόνο και μόνο για το έτσι μου»·
- γιατί είσαι έτσι; τι έχεις, τι σε απασχολεί, τι σε προβληματίζει·
- γιατί έτσι; δηλώνει απορία: «θα χωρίσω με τη γυναίκα μου. -Γιατί έτσι; Εσείς φαινόσασταν τόσο ευτυχισμένοι!»·
- γίνεται έτσι δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- δε θα περάσει έτσι ή δε θα τ’ αφήσω να περάσει έτσι, απειλητική έκφραση με την οποία διαβεβαιώνουμε κάποιον που μας έβλαψε ή που ενήργησε με δόλο σε βάρος μας πως εν καιρώ θα ενεργήσουμε κατάλληλα για να τον εκδικηθούμε ή για να τον τιμωρήσουμε: «η πουστιά που μου ’κανες δε θα περάσει έτσι»·
- δεν είναι έτσι, έκφραση αμφισβήτησης για τον τρόπο με τον οποίο αναφέρει κάποιος σε κάποιον ή κάποιους ένα γεγονός: «έχεις δικαίωμα να πεις τη γνώμη σου, αλλά δεν είναι έτσι»·
- δεν είναι έτσι τα πράγματα, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- δεν έπρεπε ο Θεός να μου τα κονομήσει έτσι, βλ. λ. Θεός·
- δίνω έτσι ή δίνω στο έτσι, δίνω δωρεάν, δωρίζω, χαρίζω: «όταν του περισσεύει κάτι, το δίνει έτσι || μ’ αρέσει να δίνω στο έτσι ό,τι μου περισσεύει»·
- έμεινα έτσι! έμεινα εμβρόντητος, κατάπληκτος: «είναι τόσο ωραία γυναίκα που, μόλις την είδα, έμεινα έτσι! || μόλις τον είδα να σηκώνει το χέρι του για να χτυπήσει τον πατέρα του, έμεινα έτσι!»·
- ένα έτσι να κάνω… ή μια έτσι να κάνω…, βλ. λ. κάνω·
- έστω κι αν είναι έτσι, παραδοχή των λεγόμενων κάποιου, ακόμη και αν δεν τα πιστεύουμε ή δεν τα υιοθετούμε αλλά μόνο και μόνο για να εκφράσουμε και τη δική μας άποψη: «έστω κι αν είναι έτσι όπως μου τα λες, πάλι δε θα μπορέσουμε να φέρουμε σε πέρας τη δουλειά». (Λαϊκό τραγούδι: έστω κι αν είναι έτσι, έξω κι αν έχω πέσει, εσύ που μου ’λεγες πως μ’ αγαπάς τώρα πού πας, τώρα πού πας)· 
- έτσι αλλιώς, βλ. φρ. έτσι κι αλλιώς·
- έτσι, αλλιώς κι αλλιώτικα, όχι πολύ καλά, όχι σύμφωνα με το αναμενόμενο: «πώς τα πας με την καινούρια σου δουλειά; -Έτσι, αλλιώς κι αλλιώτικα». Πολλές φορές, χωρίς λόγο αλλά περισσότερο για τη ρίμα, η φρ. έκλεινε με το και Πασαλιμανιώτικα ή τη λ. αυτή την έλεγε αμέσως μετά ο συνομιλητής, μόλις ο άλλος έλεγε τη λ. αλλιώτικα ·
- έτσι γουστάρω ή έτσι μου γουστάρει, βλ. λ. γουστάρω·
- έτσι δεν είναι; ή δεν είναι έτσι; α. έκφραση με την οποία θέλουμε να μας επιβεβαιώσει ο συνομιλητής μας αν θα ενεργήσει σύμφωνα με αυτό που τον ρωτήσαμε προηγουμένως: «θα ’ρθεις κι εσύ στην εκδρομή μας, έτσι δεν είναι;». β. έκφραση με την οποία θέλει ο συνομιλητής μας επιβεβαίωση σε αυτά που μόλις μας είπε: «θα ’ρθεις κι εσύ μαζί μας, δεν είναι έτσι;». γ. έκφραση με την οποία θέλουμε να μας επιβεβαιώσει ο συνομιλητής μας πως σωστά ενεργήσαμε με τον τρόπο που του αναφέραμε προηγουμένως: «κι επειδή μ’ έβριζε συνέχεια χωρίς λόγο, τον πλάκωσα στο ξύλο, έτσι δεν είναι;»·
- έτσι ε! συμπερασματική έκφραση από τα λεγόμενα ή τη στάση του συνομιλητή μας, που δηλώνει αγανάκτηση, λύπη, παράπονο ή και επιθετική διάθεση: «εσύ μπορεί να με βοήθησες στο παρελθόν, εγώ όμως δε θέλω να σε βοηθήσω. -Έτσι ε!». (Λαϊκό τραγούδι: έτσι ε, έτσι ε, τώρα να δεις τι θα σου κάνω)·
- έτσι είναι η ζωή, βλ. λ. ζωή·
- έτσι έχει η υπόθεση, βλ. λ. υπόθεση·
- έτσι έχει το ζήτημα, βλ. λ. ζήτημα·
- έτσι έχει το θέμα, βλ. λ. θέμα·
- έτσι έχει το πράγμα ή έτσι έχουν τα πράγματα, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- έτσι ή αλλιώς, σε κάθε περίπτωση, σε κάθε περίσταση, με οποιαδήποτε μέθοδο ή τακτική, με οποιοδήποτε μέσο: «μη στενοχωριέσαι, γιατί έτσι ή αλλιώς θα τακτοποιηθεί η υπόθεσή σου»·
- έτσι θα πάρουμε την Πόλη; βλ. λ. Πόλη·
- έτσι θέλω, βλ. λ. φρ. έτσι γουστάρω. (Λαϊκό τραγούδι: πιστεύω είχε στη ζωή γούστο μου κι έτσι θέλω,και οι ρεμπέτες οι παλιοί του βγάζαν το καπέλο)·
- έτσι και..., α. στην περίπτωση που ..., αν τυχόν…, όταν…: «έτσι κι  αποφασίσει να κάνει κάτι, δεν τον σταματάει τίποτα || έτσι και σε δει, σ’ αρχίζει αμέσως στην πάρλα». (Λαϊκό τραγούδι: έτσι και σε δει η νοικοκυρά μου και ρωτήσει τι θες στην κάμαρά μου, πες της καθαρά πως είσαι η κυρά μου). β. δηλώνει και απειλή: «έτσι και σε πιάσω, θα σε σπάσω στο ξύλο»·
- έτσι και κάνεις ότι… ή έτσι και κάνεις πως…, με την παραμικρή σου αντίδραση, με την παραμικρή σου ενέργεια: «έτσι και κάνεις ότι βήχεις την ώρα που μιλάει, μαύρο φίδι που σ’ έφαγε || έτσι και κάνεις πως αργείς λίγο το πρωί, σε διώχνει αμέσως απ’ τη δουλειά του»·
- έτσι και κάνω ότι… ή έτσι και κάνω πως…, από τη στιγμή που εκδηλώνομαι, που προβαίνω σε κάποια ενέργεια: «έτσι και κάνω ότι φεύγω, όλοι μ’ ακολουθούν || έτσι και κάνω πως αγριεύω, όλοι κάθονται στ’ αβγά τους»·
- έτσι και σπάσει ο διάβολος το πόδι του (το ποδάρι του), βλ. λ. διάβολος·
- έτσι κάνετε (εσείς) στο χωριό σας; βλ. λ. χωριό·
- έτσι κι αλλιώς, σε κάθε περίπτωση, πάντως, οπωσδήποτε: «μη στενοχωριέσαι, γιατί έτσι κι αλλιώς αυτό που πρέπει να γίνει θα γίνει || αφού έτσι κι αλλιώς θα ’ρθει, γιατί λοιπόν στενοχωριέσαι;». (Λαϊκό τραγούδι: θέλω να ’ρθω μα φοβάμαι, φοβάμαι, έτσι κι αλλιώς πάλι μόνος μου θα ’μαι)·
- έτσι κι έτσι, ούτε καλά ούτε άσχημα, μέτρια. Τις πιο πολλές φορές, δίνεται ως απάντηση στην ερώτηση ενδιαφέροντος κάποιου πώς είσαι ή πώς πας ή πώς τα πας ή πώς πάνε οι δουλειές ή πώς πάνε τα πράγματα. Συνών. μέτζο μέτζο·
- έτσι κι έτσι θα... (αναφέρεται αμέσως ο λόγος που επαναλαμβάνεται) αφού: «έτσι κι έτσι θα πας που θα πας στο σπίτι, φέρε μου κι εκείνο το βιβλίο που μου χρειάζεται»·
- έτσι λες; αυτή είναι γνώμη σου(;): «να δεις που θα ’ρθει και θα σου ζητήσει συγνώμη. -Έτσι λες;»·
- έτσι λες ε! βλ. φρ. έτσι λες(;)·
- έτσι μου βγαίνει, συμπεριφέρομαι με ένα συγκεκριμένο τρόπο αυθόρμητα: «δεν ξέρω γιατί αντιδρώ απότομα, όταν ακούω κουβέντα για πολιτικά, αλλά έτσι μου βγαίνει»·
- έτσι μου κάπνισε, ενήργησα όπως ενήργησα ή είπα ό,τι είπα, χωρίς κανένα συγκεκριμένο λόγο, αλλά από παρόρμηση ή από επιπολαιότητα: «τι μου ζητάς τώρα να σου πω γιατί έκανα αυτό που έκανα. Έτσι μου κάπνισε»·
- έτσι μου κατέβηκε, βλ. συνηθέστ. έτσι μου κάπνισε·
- έτσι μου ’ρθε, βλ. φρ. έτσι μου κάπνισε·
- έτσι μου ’ρχεται να..., νιώθω τη διάθεση να προβώ σε κάποια παρορμητική ενέργεια, αρνητική ή θετική, που θα είναι ή οδυνηρή για κάποιον ή που θα τον ξαφνιάσει: «έτσι μου ’ρχεται να τον σπάσω στο ξύλο || έτσι μου ’ρχεται να πάρω το τρένο και να πάω να τη βρω || έτσι μου ’ρχεται να την αρχίσω στα φιλιά»·
- έτσι μου σηκώθηκε, βλ. φρ. έτσι μου κάπνισε·
- έτσι μου τη βίδωσε, βλ. φρ. έτσι μου κάπνισε·
- έτσι μου την έδωσε, βλ. φρ. έτσι μου κάπνισε·
- έτσι μου φαίνεται, βλ. λ. φαίνομαι·
- έτσι μου φαίνεται να…, βλ. λ. φαίνομαι·
- έτσι μπράβο! βλ. λ. μπράβο·
- έτσι να κάνει η σούφρα σου, βλ. λ. σούφρα·
- έτσι να κάνει ο κώλος σου, βλ. λ. κώλος·
- έτσι να κάνω το δαχτυλάκι μου, βλ. λ. δαχτυλάκι·
- έτσι να κάνω το δάχτυλό μου, βλ. λ. δάχτυλο·
- έτσι νομίζεις; βλ. λ. νομίζω·
- έτσι ντε! βλ. λ. ντε·
- έτσι που…, αφού, επειδή, με τον τρόπο που…: «έτσι που μου μιλάς, καταλαβαίνω πως δε θέλεις να ξανακάνουμε παρέα || έτσι που τρέχεις, θα σκοτωθούμε»·
- έτσι που είναι ο καιρός, χέσε και πέσε, βλ. λ. καιρός·
- έτσι που λες, καταληκτική φρ. μιας διήγησης, μιας εξιστόρησης συμβάντος ή συμβάντων, με την έννοια ακριβώς αυτό συνέβη, ακριβώς αυτά συνέβησαν· βλ. και φρ. που λες, λ. λέω·
- έτσι που πας ή έτσι που το πας, με τον τρόπο που ενεργείς, με τη στάση που κρατάς, ιδίως απέναντί μου: «έτσι που το πάς, δεν τις γλιτώνεις τις φάπες σου». (Λαϊκό τραγούδι: έτσι που πας, θες να με βάλεις σε μπελά, έχει κι η τόση περηφάνια τα όριά της και μην κορδώνεσαι, πως σ’ αγαπώ τρελά, γιατί η αχλάδα έχει πίσω την ουρά της //  έτσι που το πας θα μας πεις σε λίγο και πως μας αγαπάς)·
- έτσι σ’ έμαθαν να λες; βλ. φρ. έτσι σου είπαν να λες(;)·
- έτσι σε θέλω, έκφραση επιδοκιμασίας σε άτομο που είπε ή έκανε κάτι: «έτσι σε θέλω, μη φοβάσαι κανέναν, όταν πρόκειται για το δίκιο σου»·
- έτσι σου είπαν να λες; έκφραση έντονης αμφισβήτησης ή διαμαρτυρίας στα λεγόμενα κάποιου που είναι εντελώς αντίθετα προς τα συμφέροντά μας ή από αυτό που πιστεύουμε: «μόλις τελειώσετε τη δουλειά, θα ’ρθείτε να πληρωθείτε μετά από ένα μήνα. -Έτσι σου είπαν να λες;»· 
- έτσι σου φαίνεται! βλ. λ. φαίνομαι·
- έτσι σου φάνηκε, βλ. λ. φαίνομαι·
- έτσι την είδα τη δουλειά ή έτσι την έχω δει τη δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- έτσι την έκοψα τη δουλειά ή έτσι την έχω κόψει τη δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- έτσι το ’χετ’ εδώ; ή έτσι το ’χετ’ εσείς; ή έτσι το ’χετ’ εσείς εδώ; ειρωνική έκφραση σε κάποιον ή κάποιους, που δε μας συμπεριφέρονται καθώς πρέπει ή που ενεργούν απροκάλυπτα σε βάρος μας, χωρίς να νοιάζονται για τυχόν συνέπειες: «έτσι το ’χετ’ εσείς εδώ; Προσκαλείτε κάποιον στο σπίτι σας και μετά από λίγο κάνετε πως νυστάζετε για να τον αναγκάσετε να φύγει; || έτσι το ’χετ’ εδώ;  Παίρνετε πρώτα τα λεφτά του κόσμου και δεν τους στέλνετε στη συνέχεια αυτά που σας παρήγγειλαν;»·   
- έτσι το ’χουμ’ εδώ ή έτσι το ’χουμ’ εμείς ή έτσι το ’χουμ’ εμείς εδώ, με αυτόν τον τρόπο συνηθίζουμε να συμπεριφερόμαστε, είναι μέρος από τα ήθη και τα έθιμα του τόπου μας: «όταν δούμε κάποιον περαστικό που έχει την ανάγκη μας, τον φιλοξενούμε στο σπίτι μας, γιατί έτσι το ’χουμ’ εμείς εδώ». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- έτσι τον βρίσκω τον καιρό, έτσι τον αρμενίζω, βλ. λ. καιρός·
- έτσι φαίνεται, βλ. λ. φαίνομαι·
- ζευγαρώνει ο Θεός δυο κακούς, κι έτσι χαλάει μαζί δυο σπίτια, βλ. λ. σπίτι·
- κι έτσι, αλλιώς κι αλλιώτικα, έκφραση με την οποία εννοούμε όλα όσα προηγουμένως έχουμε εξιστορήσει με λεπτομέρειες και χωρίς φόβο για την εξελικτική πορεία μιας υπόθεσης: «μας τα ’πε όλα απ’ την αρχή με το νυ και με το σίγμα, κι έτσι, αλλιώς κι αλλιώτικα, μπορέσαμε κι εμείς να βγάλουμε μια άκρη». Πολλές φορές, χωρίς λόγο, αλλά περισσότερο για τη ρίμα, η φρ. κλείνει με το και Πασαλιμανιώτικα ή τη λ. αυτή την έλεγε αμέσως μετά ο συνομιλητής, μόλις ο άλλος έλεγε τη λ. αλλιώτικα·
- λες να ’ν’ έτσι; μήπως αληθεύει(;): «εγώ πιστεύω πως είναι αθώος. -Λες να ’ν’ έτσι, κι άδικα κατηγορήσαμε τον άνθρωπο;». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το ρε·
- με το έτσι θέλω, αυθαίρετα, αναγκαστικά, ετσιθελικά: «με το έτσι θέλω δεν κάνεις τίποτα || αυτές οι δουλειές δε γίνονται με το έτσι θέλω, αλλά χρειάζεται πολιτική»·
- μην κάνεις έτσι, βλ. φρ. πώς κάνεις έτσι(!)·
- μια έτσι, μια αλλιώς, με συνεχείς διαφοροποιήσεις, με συνεχείς μεταβολές: «μια έτσι, μια αλλιώς, δε λέει ακόμη να σταθεροποιηθεί η υγεία του»·
- μου βγήκε στο έτσι ή  μου τη βγήκε στο έτσι, ενήργησε, μου συμπεριφέρθηκε με προκλητικό τρόπο: «κι εκεί που καθόμασταν ήσυχα και κουβεντιάζαμε με την παρέα μου, ήρθε ο δικός σου και μου τη βγήκε στο έτσι». Από την αναστάτωση που νιώθει κανείς, όταν κάποιος του συμπεριφερθεί προκλητικά, χωρίς ιδιαίτερο λόγο. Για συνών. βλ. φρ. μου βγήκε ανάποδα ή μου τη βγήκε ανάποδα ή μου τη βγήκε στο ανάποδο, λ. ανάποδος·
- μου τη βάρεσε στο έτσι, ενήργησα ή συμπεριφέρθηκα με τον συγκεκριμένο τρόπο, χωρίς κανέναν ιδιαίτερο λόγο: «κι εκεί που καθόμασταν, μου τη βάρεσε στο έτσι κι έφυγα || μόλις τον είδα, μου τη βάρεσε στο έτσι και του άστραψα ένα μπάτσο»·
- μου την έδωσε στο έτσι, βλ. φρ. μου τη βάρεσε στο έτσι·
- μπορεί να βγει έτσι δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- μπορεί να γίνει έτσι δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- όπως τον βρίσκω τον καιρό έτσι τον αρμενίζω, βλ. λ. καιρός·
- όχι κι έτσι! εκφράζει έντονη αποδοκιμασία ή δυσαρέσκεια για κάτι, που θεωρούμε πως έγινε με υπερβολικό τρόπο: «είπαμε να ’σαι αυστηρός, αλλά όχι κι έτσι!»·
- παίρνω έτσι ή παίρνω στο έτσι, παίρνω δωρεάν: «μόλις είναι να πάρει κάτι στο έτσι, μπορεί να περιμένει με τις ώρες»·
- παίρνω τα πράγματα έτσι όπως (μου) έρχονται, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- παίρνω τη ζωή έτσι όπως (μου) έρχεται, βλ. λ. ζωή·
- πώς κάνεις έτσι! βλ. λ. πώς·
- πώς (κι) έτσι και…; βλ. λ. πώς·
- στο έτσι στιλ, βλ. λ. στιλ·
- τη μια έτσι, την άλλη αλλιώς, με διάφορους τρόπους, ανάλογα με την περίσταση, ανάλογα με την περίπτωση: «τη μια έτσι, την άλλη αλλιώς καταφέρνω και ξεπερνώ τα προβλήματά μου»·
- το είπε έτσι, το είπε χωρίς να το εννοεί, αλλά, περισσότερο, χάριν αστεϊσμού: «μην παρεξηγιέσαι, αφού ξέρεις πως αυτό που είπε, το είπε έτσι κι όχι για να σε προσβάλλει»·
- το παίζει στο έτσι στιλ, βλ. λ. στιλ·
- του βγαίνω στο έτσι ή του τη βγαίνω στο έτσι, ενεργώ, συμπεριφέρομαι εναντίον του με προκλητικό: «κάθε φορά που τον βλέπω, κάτι με σπρώχνει από μέσα μου και του τη βγαίνω στο έτσι». Για συνών. βλ. φρ. του βγαίνω ανάποδα ή του τη βγαίνω ανάποδα ή του τη βγαίνω στο ανάποδο, λ. ανάποδος·
- ώστε έτσι ε! βλ. λ. ώστε.

θέλω, ρ. [<αρχ. θέλω], θέλω. 1. απαιτώ, αξιώνω: «θέλω να γίνει μόνο μ’ αυτό τον τρόπο». 2. έχω την επιθυμία, ψάχνω: «θέλω να φύγω || θέλω ένα ποτήρι νερό || θέλω τον τάδε». 3. επιδιώκω: «θέλω το καλό σου». 4. δέχομαι: «δε τον θέλω εδώ μέσα || δε θέλει ν’ ακούσει ούτε λέξη || τον μόνο που θέλει είναι ο τάδε». 5. επιτρέπω: «αν θέλει το αφεντικό μου να μου δώσει άδεια, καλώς, αλλιώς δε δικαιούμαι». 6. έχω ανάγκη: «θέλω ακόμη πολλά χρήματα για να τελειώσω την οικοδομή || θέλει το μεσημεριανό του ύπνο για να σταθεί στα πόδια του τ’ απόγευμα». 7. ως άκλ. ουσ. το, τα θέλω, αυτό, αυτά που θέλει, που επιθυμεί κάποιος να αποκτήσει: «ν’ αφήσεις τα ζητώ και τα θέλω και να δουλέψεις, αν θέλεις να τ’ αποκτήσεις»· βλ. και φρ. τα θέλει. (Ακολουθούν 324 φρ.)·
- άκουγέ τα όλα, κι όσα θέλεις πίστευε, πρέπει να ακούμε όλες τις εκδοχές μιας υπόθεσης αλλά πρέπει να μάθουμε να διακρίνουμε την αλήθεια, γιατί όλα όσα ακούμε δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα: «μην εκφέρεις αμέσως τη γνώμη σου και, για να είσαι σίγουρος, άκουγέ τα όλα, κι όσα θέλεις πίστευε»·
- άλλο που δε θέλω, βλ. λ. άλλος·
- άμα έχεις το μπαμπάκι, όπου θες κάνεις κονάκι, βλ. λ. μπαμπάκι·
- άμα θέλεις να βρεις σπίτι, ψάξε για γείτονα, βλ. λ. γείτονας·
- άμα θέλω να σε βρίσω, χίλιες αφορμές σου βρίσκω, βλ. λ. αφορμή·
- αν δε σε θέλουν στο χωριό, μη ζητάς το σπίτι του παπά, βλ. λ. χωριό·
- αν θέλ’ η νύφη κι ο γαμπρός, τύφλα να ’χει ο πεθερός, βλ. λ. πεθερός·
- αν θέλει ο Θεός ή Θεού θέλοντος, βλ. λ. Θεός·
- αν θες (θέλεις) κάνε κι αλλιώς, βλ. λ. αλλιώς·
- αν θες (θέλεις) να τα ’χουμε καλά, βλ. λ. καλός·
- άντρα θέλω, τώρα τον θέλω ή άντρα θέλω, τώρα τονε θέλω, βλ. λ. άντρας·
- ας γίνει ό,τι θέλει ή ας γίνει ό,τι θέλει να γίνει βλ. φρ. ό,τι θέλει ας γίνει ή ό,τι θέλει να γίνει, ας γίνει·
- ας κάνει ό,τι θέλει ή ας κάνει ό,τι θέλει να κάνει, βλ. φρ. ό,τι θέλει ας κάνει ή ό,τι θέλει να κάνει, ας κάνει·
- ας λέει ό,τι θέλει ή ας λέει ό,τι θέλει να λέει, βλ. φρ. ό,τι θέλει ας λέει·
- ας πει ό,τι θέλει ή ας πει ό,τι θέλει να πει, βλ. φρ. ό,τι θέλει ας πει·
- αυτή η δουλειά θέλει αρχίδια, βλ. λ. δουλειά·
- αυτή η δουλειά θέλει κώλο, βλ. λ. δουλειά·
- αυτό θέλει σκέψη, βλ. λ. σκέψη·
- αυτό που θέλει η γυναίκα το φοβάται κι ο Θεός, βλ. λ. γυναίκα·
- βουβάσου, αν θες να σε ταΐζουν, βλ. λ. ταΐζω·
- βρακί δεν έχει ο κώλος μας, λουλούδια θέλ’ η σκούφια μας, βλ. λ. βρακί·
- βρακί δεν έχει ο κώλος μας, λουλούδια θέλει ο πούτσος μας, βλ. λ. βρακί·
- βρήκε μουνί στην έρημο, το θέλει και ξυρισμένο, βλ. λ. μουνί·
- για δες μούρη να θέλει να ... ή για δες μούρη που θέλει να...., βλ. λ. μούρη·
- γυναίκα που γελά και τα χαρίσματά σου δέχεται, σαν θέλεις τη φιλάς, βλ. λ. γυναίκα·
- δε θέλει  ρώτημα, βλ. λ. ρώτημα·
- δε θέλει μυαλό ή δε θέλει και πολύ μυαλό, βλ. λ. μυαλό·
- δε θέλει πολύ, βλ. φρ. πολύς·
- δε θέλει ρώτημα, βλ. λ. ρώτημα·
- δε θέλει ρώτημα το πράγμα, βλ. λ. ρώτημα·
- δε θέλει φιλοσοφία, βλ. λ. φιλοσοφία·
- δε θέλει φιλοσοφία το πράγμα, βλ. λ. φιλοσοφία·
- δε θέλω αμάν, ζαμάν, βλ. λ. αμάν·
- δε θέλω ανάσα, βλ. λ. ανάσα·
- δε θέλω δεύτερη κουβέντα, βλ. λ. κουβέντα·
- δε θέλω δεύτερο λόγο, βλ. λ. λόγος·
- δε θέλω δικηγόρο ή δε θέλουμε δικηγόρο, βλ. λ. δικηγόρος·
- δε θέλω καϊμακάμη ή δε θέλουμε καϊμακάμη, βλ. λ. καϊμακάμης·
- δε θέλω κεχαγιά στ’ αρχίδια μας (μου) ή δε θέλουμε κεχαγιά στ’ αρχίδια μας, βλ. λ. κεχαγιάς·
- δε θέλω κεχαγιά στο κεφάλι μου ή δε θέλουμε κεχαγιά στο κεφάλι μας, βλ. λ. κεχαγιάς·
- δε θέλω κεχαγιά στον πούτσο μου ή δε θέλουμε κεχαγιά στον πούτσο μας, βλ. λ. κεχαγιάς·
- δε θέλω κιχ, βλ. λ. κιχ·
- δε θέλω κουβέντα, βλ. λ. κουβέντα·
- δε θέλω λέξη, βλ. λ. λέξη·
- δε θέλω λόγια, βλ. λ. λόγος·
- δε θέλω μιλιά, βλ. λ. μιλιά·
- δε θέλω ν’ ακούγεται ανάσα, βλ. λ. ανάσα·
- δε θέλω ν’ ακούσω (για κάποιον ή για κάτι), βλ. λ.ακούω·
- δε θέλω ν’ ακούσω, βλ. λ. ακούω·
- δε θέλω να ξέρω, βλ. λ. ξέρω·
- δε θέλω να σε ξέρω, βλ. λ. ξέρω·
- δε θέλω να τον δω ούτε ζωγραφιστό, βλ. λ. ζωγραφιστός·
- δε θέλω να τον δω στα μάτια μου, βλ. λ. μάτι·
- δε θέλω ντερβέναγα ή δε θέλουμε ντερβέναγα, βλ. λ. ντερβέναγας·
- δε θέλω ου! βλ. λ. ου(!)·
- δε θέλω ούτε την καλημέρα του, βλ. λ. καλημέρα·
- δε θέλω πολλά λόγια μαζί του, βλ. λ. λόγος·
- δε θέλω πολλά πολλά μαζί του, βλ. λ. πολύς·
- δε θέλω πολλές κουβέντες μαζί του, βλ. λ. κουβέντα·
- δε θέλω συζήτηση, βλ. λ. συζήτηση·
- δε θέλω τέτοια! βλ. λ. τέτοιος·
- δε θέλω τσικ, βλ. λ. τσικ·
- δε θέλω τσιμουδιά, βλ. λ. τσιμουδιά·
- δε θέλω χωροφύλακα ή δε θέλουμε χωροφύλακα, βλ. λ. χωροφύλακας·
- δε μας θέλει η μπάλα σήμερα ή δε μας θέλει σήμερα η μπάλα, βλ. λ. μπάλα·
- (δε) με θέλει (κάτι), (δεν) εξελίσσεται κάτι σύμφωνα με τις προσδοκίες μου, αποτυχαίνω συστηματικά να φέρω σε πέρας αυτό που επιδιώκω: «τόσον καιρό πολεμάω να τελειώσω αυτή τη δουλειά, αλλά φαίνεται δε με θέλει, γιατί ακόμα τυραννιέμαι». Συνών. (δε) μου βγαίνει (κάτι)·
- δεν τον θέλει η μπάλα, βλ. λ. μπάλα·
- δεν τον θέλει η τύχη, βλ. λ. τύχη·
- δεν τον θέλει το ζάρι, βλ. λ. ζάρι·
- δεν τον θέλει το φύλλο, βλ. λ. φύλλο·
- δεν τον θέλει το χαρτί, βλ. λ. χαρτί·
- εδώ σε θέλω (ενν. να σταθείς, να φανείς άξιος, παλικάρι), βλ. λ. εδώ·
- εδώ σε θέλω κάβουρα, να περπατάς στα κάρβουνα, βλ. λ. κάβουρας·
- εδώ σε θέλω μάστορα, βλ. λ. μάστορας·
- είδε τυρί στον πούτσο του και θέλει ν’ ανοίξει στρούγκα ή είδε τυρί στον πούτσο του και θέλει ν’ ανοίξει τυροπωλείο, βλ. λ. τυρί·
- είναι και να σε θέλει η μπάλα, βλ. λ. μπάλα·
- είναι και να σε θέλει η τύχη, βλ. λ. τύχη·
- είναι και να σε θέλει το ζάρι, βλ. λ. ζάρι·
- είναι και να σε θέλει το φύλλο, βλ. λ. φύλλο·
- είναι και να σε θέλει το χαρτί, βλ. λ. χαρτί·
- έλα που σε θέλω, βλ. λ. έλα·
- ένα πιάτο την ημέρα κι όπου θέλεις βάλ’ το, βλ. λ.πιάτο·
- έτσι θέλω, βλ. λ. έτσι·
- έτσι σε θέλω, βλ. λ. έτσι·
- η αξίνα θέλει κώλο και κομμάτι απ’ άλλον κώλο, βλ. λ. κώλος·
- η γκαμήλα, αν θέλει γομαράγκαθα, ας μακρύνει το λαιμό της, βλ. λ. γκαμήλα·
- η γλώσσα του θέλει κόντεμα, βλ. λ. γλώσσα·
- η γυναίκα και το άλογο θέλουν άξιο καβαλάρη, βλ. λ. καβαλάρης·
- η δουλειά δε θέλει κόπο, θέλει τρόπο, βλ. λ. δουλειά·
- η δουλειά θέλει στρωμένο κώλο, βλ. λ. δουλειά·
- η ξέγνοιαστη ψωλή θέλει μουνί ν’ αρμέξει, βλ. λ. ψωλή·
- η παντρειά και το τσουκάλι θέλουν μαστοριά μεγάλη, βλ. λ. παντρειά·
- η πουτάνα θέλει να κρυφτεί κι η χαρά δεν την αφήνει, βλ. λ. πουτάνα·
- η πραμάτεια θέλει μάτια, βλ. λ. μάτι·
- η τέχνη θέλει μάστορα κι η φάβα θέλει λάδι, βλ. λ. τέχνη·
- η φτώχεια θέλει καλοπέραση, βλ. λ. φτώχεια·
- η χάρη θέλει αντίχαρη, βλ. λ. χάρη·
- η χάρη θέλει αντίχαρη για να σου φέρει χάρη, βλ. λ. χάρη·
- η χάρη θέλει αντίχαρη και πάλι χάρη μένει, βλ. λ. χάρη·
- ήθελές τα κι έπαθές τα, βλ. φρ. τα ’θελες και τα ’παθες. (Λαϊκό τραγούδι: ήθελές τα κι έπαθές τα αρχηγέ και σάπιε γιε, σύρτε τώρα για να πάρτε απ’ του Φάληρο καφέ)·
- θα ήθελα να σημειώσω, βλ. λ. σημειώνω·
- θα ’θελες; λέγεται ειρωνικά σε άτομο που μας ανακοινώνει κάτι σύμφωνα με τις προσδοκίες του, πράγμα που είναι εντελώς απίθανο να συμβεί: «η ομάδα μου θα βγει πρωταθλήτρια. -Θα ’θελες; Εδώ κινδυνεύει να υποβιβαστεί»·  
- θα του το πούμε κι άμα θέλει ή θα του το πω κι άμα θέλει, βλ. λ. είπα·
- θέλει ακόμα δουλειά ή θέλει δουλειά ακόμα, βλ. λ. δουλειά·
- θέλει βγάλσιμο τ’ αφτί του, βλ. λ. αφτί·
- θέλει βρεγμένο το παξιμάδι, βλ. λ. παξιμάδι·
- θέλει γαμήσι, στενό παπούτσι και κατήφορο, βλ. λ.γαμήσι·
- θέλει γδάρσιμο, βλ. λ. γδάρσιμο·
- θέλει γερά κότσια (κάτι), βλ. λ. κότσι·
- θέλει γιαούρτωμα, βλ. λ. γιαούρτωμα·
- θέλει δεύτερο χέρι, (ειδικά για βάψιμο) βλ. λ. χέρι·
- θέλει έναν (λίγο) αέρα, βλ. λ. αέρας·
- θέλει ζίλια ή θέλει τα ζίλια του ή τα θέλει τα ζίλια του, βλ. λ. ζίλι·
- θέλει η κυρά μου και παίζουν τα γατιά της, βλ. λ. γατί·
- θέλει και ρέστα ή θέλει και τα ρέστα ή θέλει και ρέστα από πάνω ή θέλει και τα ρέστα από πάνω, βλ. λ. ρέστα·
- θέλει (και) ρώτημα! βλ. λ. ρώτημα·
- θέλει (και) ρώτημα το πράγμα! βλ. λ. ρώτημα·
- θέλει και τα πρόβατα σωστά και το λύκο χορτάτο, βλ. λ. πρόβατο·
- θέλει και τη δραχμή, βλ. λ. δραχμή·
- θέλει και την πίτα αφάγωτη και το σκύλο χορτάτο ή θέλει και την πίτα ολόκληρη και το σκύλο χορτάτο ή θέλει και την πίτα σωστή και το σκύλο χορτάτο, βλ. λ. πίτα·
- θέλει καιρό για να…, βλ. λ. καιρός·
- θέλει καρμανιόλα, βλ. λ. καρμανιόλα·
- θέλει καρπαζιές ή θέλει τις καρπαζιές του ή τις θέλει τις καρπαζιές του, βλ. λ. καρπαζιά·
- θέλει κλοτσιές ή θέλει τις κλοτσιές του ή τις θέλει τις κλοτσιές του, βλ. λ. κλοτσιά·
- θέλει κοκό, βλ. λ. κοκό·
- θέλει κουβέντα η υπόθεση ή η υπόθεση θέλει κουβέντα, βλ. λ. κουβέντα·
- θέλει κουβέντα το θέμα ή το θέμα θέλει κουβέντα, βλ. λ. κουβέντα·
- θέλει κουβέντα το πράμα ή το πράγμα θέλει κουβέντα, βλ. λ. κουβέντα·
- θέλει κρέμασμα, βλ. λ. κρέμασμα·
- θέλει κρέμασμα ανάποδα, βλ. λ. ανάποδος·
- θέλει κρέμασμα απ’ τ’ αρχίδια, βλ. λ. αρχίδι·
- θέλει κρέμασμα απ’ το λαιμό, βλ. λ. λαιμός·
- θέλει κώλο, βλ. λ. κώλος·
- θέλει μαγκιά, βλ. λ. μαγκιά·
- θέλει μουνί, το θέλει και στο πιάτο, βλ. λ. μουνί·
- θέλει μπάτσα ή θέλει μπάτσες ή θέλει τα μπάτσα του ή θέλει τις μπάτσες του ή τα θέλει τα μπάτσα του ή τις θέλει τις μπάτσες του, βλ. λ. μπάτσα·
- θέλει μπουγέλωμα, βλ. λ. μπουγέλωμα·
- θέλει μπουνιές ή θέλει τις μπουνιές του ή τις θέλει τις μπουνιές του, βλ. λ. μπουνιά·
- θέλει ν’ αγιάσει, αλλά δεν τον αφήνουν οι διαβόλοι, βλ. λ. διάβολος·
- θέλει να ’χει πάντα την τελευταία λέξη, βλ. λ. λέξη·
- θέλει να ’χει πάντα τον τελευταίο λόγο, βλ. λ. λόγος·
- θέλει να γίνεται πάντα το δικό του, βλ. λ. δικός·
- θέλει να του κατεβάσουν το φεγγάρι, βλ. λ. φεγγάρι·
- θέλει νεφρά ή θέλει νεφρό, βλ. λ. νεφρό·
- θέλει ντουφέκισμα, βλ. λ. ντουφέκισμα·
- θέλει παλικαριά, βλ. λ. παλικαριά·
- θέλει παρακάλια, βλ. λ. παρακάλι(ο)·
- θέλει πνίξιμο, βλ. λ. πνίξιμο·
- θέλει πολύ! ή πολύ θέλει! βλ. λ. πολύς·
- θέλει σιάξιμο η γραβάτα του, βλ. λ. σιάξιμο·
- θέλει σιάξιμο ο γιακάς του, βλ. λ. σιάξιμο·
- θέλει σκαμπίλια ή θέλει τα σκαμπίλια του ή τα θέλει τα σκαμπίλια του, βλ. λ. σκαμπίλι¹·
- θέλει σκέψη το πράγμα, βλ. λ. σκέψη·
- θέλει σκότωμα, βλ. λ. σκότωμα·
- θέλει σούβλισμα, βλ. λ. σούβλισμα·
- θέλει στρώσιμο η γλώσσα ή θέλει στρώσιμο η γλώσσα του, (για λογοτεχνικά κείμενα) βλ. λ. γλώσσα·
- θέλει συζήτηση η υπόθεση ή η υπόθεση θέλει συζήτηση, βλ. λ. συζήτηση·
- θέλει συζήτηση το θέμα ή το θέμα θέλει συζήτηση, βλ. λ. συζήτηση·
- θέλει συζήτηση το πράγμα ή το πράγμα θέλει συζήτηση, βλ. λ. συζήτηση·
- θέλει σφαλιάρες ή θέλει τις σφαλιάρες του ή τις θέλει τις σφαλιάρες του, βλ. λ. σφαλιάρα·
- θέλει σφαλιάρωμα, βλ. λ. σφαλιάρωμα·
- θέλει σφάξιμο, βλ. λ. σφάξιμο·
- θέλει τέμπο η δουλειά ή η δουλειά θέλει τέμπο, βλ. λ. δουλειά·
- θέλει τη γωνιά του, βλ. λ. γωνιά·
- θέλει το λόγο κι από πάνω, βλ. λ. λόγος·
- θέλει το φαΐ στο πιάτο, βλ. λ. φαΐ·
- θέλει τράβηγμα τ’ αφτί του, βλ. λ. αφτί·
- θέλει τσαγανό, βλ. λ. τσαγανός·
- θέλει τσακαλίκι η δουλειά ή η δουλειά θέλει τσακαλίκι, βλ. λ. δουλειά·
- θέλει φάπες ή θέλει τις φάπες του ή θέλει φάπες, βλ. λ. φάπα·
- θέλει φιλοσοφία; βλ. λ. φιλοσοφία·
- θέλει φιλοσοφία! ή θέλει (και) φιλοσοφία το πράγμα! βλ. λ. φιλοσοφία·
- θέλει χαστούκια ή θέλει τα χαστούκια του ή τα θέλει τα χαστούκια του, βλ. λ. χαστούκι·
- θέλει χτένισμα η γλώσσα ή θέλει χτένισμα η γλώσσα του, (για λογοτεχνικά κείμενα) βλ. λ. γλώσσα·
- θέλει ψυχίατρο, βλ. λ. ψυχίατρος·
- θέλει ώρα ή θέλει ώρες (κάτι), βλ. λ. ώρα·
- θέλεις δε θέλεις ή θες δε θέλεις ή θες δε θες, με το ζόρι, αναγκαστικά, ετσιθελικά: «θέλεις δε θέλεις, θα κάνεις αυτό που σου λέω || θέλεις δε θέλεις, θα πας και θα του ζητήσεις συγνώμη». (Λαϊκό τραγούδι: δε θα μπορέσουν οι γονείς μας να μας χαλάσουν τη ζωή μας, θέλουν δε θέλουν θα μας βάλουν βέρα // πάρ’ την καρδιά σου, πάρ’ την ψυχή σου, κάθε δικό σου πάρ’ το μαζί σου, μα θες δε θέλεις θα μου αφήσεις τις αναμνήσεις, τις αναμνήσεις // το κορίτσι θα το πάρω, με στεφάνι και κουμπάρο· θες δε θες, εσύ, κυρά μου, θε να γίνεις πεθερά μου)·
- θέλεις και τα λες αυτά ή σε ξεφεύγουν; έκφραση απορίας ή έκφραση και με επιθετική διάθεση προς το συνομιλητή μας που μας λέει ή μας ζητά παράλογα πράγματα: «το σωστό είναι να παρατηθείς από τη θέση του διευθυντή για να την αναλάβω εγώ. -Θέλεις και τα λες αυτά ή σε ξεφεύγουν;»·
- θέλεις σιάξιμο ή θες σιάξιμο, βλ. λ. σιάξιμο·
- θέλεις σιδέρωμα ή θες σιδέρωμα, βλ. λ. σιδέρωμα·
- θέλησε ο Εβραίος να πάει στο παζάρι κι έτυχε μέρα Σάββατο, βλ. λ. Εβραίος·
- θέλοντας και μη, αναγκαστικά, με το ζόρι, ετσιθελικά: «θα κάνεις αυτό που σου λέω θέλοντας και μη». (Λαϊκό τραγούδι: κάποτε θα ’ρθει η στιγμή να νιώσεις, θέλοντας και μη, πως είμ’ εγώ για σένα, φως μου, το χρυσάφι όλου του κόσμου)·
- θέλω αποδείξεις και ονόματα, βλ. λ. όνομα·
- θέλω γδάρσιμο, βλ. λ. γδάρσιμο·
- θέλω διευθύνσεις και ονόματα, βλ. λ. όνομα·
- θέλω καιρό για να…, βλ. λ. καιρός·
- θέλω κακά ή θέλω κακά μου ή θέλω τα κακά μου, βλ. λ. κακός·
- θέλω καρμανιόλα, βλ. λ. καρμανιόλα·
- θέλω κρέμασμα, βλ. λ. κρέμασμα·
- θέλω κρέμασμα ανάποδα, βλ. λ. ανάποδος·
- θέλω κρέμασμα απ’ τ’ αρχίδια, βλ. λ. αρχίδι·
- θέλω κρέμασμα απ’ το λαιμό, βλ. λ. λαιμός·
- θέλω μα ή θέλω μάκια, βλ. λ. μα·
- θέλω μπου, βλ. λ. μπου²·
- θέλω να γενώ καλόγερος να σώσω την ψυχή μου, μα δε μ’ αφήνει ο διάβολος που ’χω μέσ’ στο βρακί μου, βλ. λ. διάβολος·
- θέλω να μείνει μεταξύ μας (κάτι), βλ. λ. μεταξύ·
- θέλω να πιστεύω πως… ή θέλω να πιστεύω ότι…, ελπίζω πως…, ελπίζω ότι…: «θέλω να πιστεύω πως θ’ ανταποκριθεί στην πρόσκλησή μου»·
- θέλω να πω, εννοώ: «μ’ αυτά που σου λέω, θέλω να πω πως τίποτα δεν είναι απίθανο να συμβεί || ειλικρινά σου λέω, δεν μπορώ να καταλάβω τι θέλεις να πεις»·
- θέλω να σου πω δυο λόγια (λογάκια), βλ. λ. λόγος·
- θέλω να φάω και το πιάτο, βλ. λ. πιάτο·
- θέλω ντουφέκισμα, βλ. λ. ντουφέκισμα·
- θέλω ονόματα, βλ. λ. όνομα·
- θέλω πιπί ή θέλω πιπί μου, βλ. λ. πιπί·
- θέλω πνίξιμο, βλ. λ. πνίξιμο·
- θέλω σκότωμα, βλ. λ. σκότωμα·
- θέλω σούβλισμα, βλ. λ. σούβλισμα·
- θέλω σφάξιμο, βλ. λ. σφάξιμο·
- θέλω τη δόση μου, βλ. λ. δόση·
- θέλω το κακό του, βλ. λ. κακός·
- θέλω το καλό του, βλ. λ. καλός·
- θέλω το λόγο, βλ. λ. λόγος·
- θέλω τσίσια ή θέλω τσίσια μου ή θέλω τα τσίσια μου, βλ. λ. τσίσ(ι)α·
- Θεός είναι κι ό,τι θέλει κάνει, βλ. λ. Θεός·
- Θεού θέλοντος, βλ. λ. Θεός·
- Θεού θέλοντος και καιρού επιτρέποντος, βλ. λ. Θεός·
- Θεού θέλοντος, καιρού επιτρέποντος και υγείας ούσης, Θεός·
- θες να…, α. εισάγει ερώτηση που εκφράζει ανησυχία: «θες να θύμωσε που ξέχασα να τον καλέσω; || θες να φύγει χωρίς να πληρώσει;». β. εισάγει πρόταση που εκφράζει επιθυμία: «θες να μου τύχει το λαχείο;». Συνών. λες να(…) ·
- κάθε δουλειά θέλει το κολάι της, βλ. λ. δουλειά·
- κάποιου του χάριζαν γάιδαρο κι ήθελε και το σαμάρι, βλ. λ. γάιδαρος·
- κατά πώς θέλω, έτσι όπως θέλω, σύμφωνα με τον τρόπο που θέλω: «εσύ μη χώνεσαι, γιατί θα ενεργήσω κατά πώς θέλω». (Τραγούδι: κράτα το στόμα σου κλειστό, κράτα για σένα το σωστό κι άσε με μένα τον τρελό κατά πώς θέλω να γλεντώ το χάλι μου, κύριε Μιχάλη)·
- κεφάλι δίχως μέτρα θέλει χτύπημα στην πέτρα, βλ. λ.κεφάλι·
- κι ο άγιος θέλει φοβέρα, βλ. λ. φοβέρα·
- λέγε λέγε το κοπέλι κάνει τη γριά και θέλει, βλ. λ.κοπέλι·
- λέει ό,τι θέλει, βλ. λ. λέω·
- λίγο ήθελε να..., βλ. λ. λίγος·
- λίγο θέλω να..., βλ. λ. λίγος·
- μακριά απ’ τον κώλο μου κι ας μπει όπου θέλει, βλ. λ. κώλος·
- μανούλι, θες κουλούρι; βλ. λ. μανούλι·
- με θέλει (ενν. η τύχη, το ζάρι, το χαρτί), με ευνοεί: «τώρα που με θέλει, τώρα θα σηκωθώ να φύγω;»·
- με το έτσι θέλω, βλ. λ. έτσι·
- μην τα θες κι όλα δικά σου! βλ. λ. δικός·
- μήπως τι ήθελα; μήπως αυτό που ζητούσα, που ήθελα, ήταν κάτι σπουδαίο; δεν ήταν κάτι σπουδαίο αυτό που ζητούσα, που ήθελα: «μήπως τι ήθελα και μου ’βαλες τις φωνές; Να σταθώ για λίγο στο άνοιγμα της πόρτας για να μη βρέχομαι απ’ τη βροχή || μήπως τι ήθελα ο καημένος; Να αντιμετωπίσει και μένα όπως αντιμετωπίζει όλους τους άλλους»·
- μιλάμε για την κατσαρόλα και δεν ξέρουμε ακόμα τι φαγητό θέλουμε να κάνουμε, βλ. λ. κατσαρόλα·
- μονά ζυγά τα θέλει δικά του ή τα θέλει μονά ζυγά δικά του, βλ. λ. μονός·
- μοναχός σου χόρευε κι όσο θέλεις πήδα, βλ. λ. μοναχός·
- να του το πούμε κι άμα θέλει ή να του το πω κι άμα θέλει, βλ. λ. είπα·
- ο άντρας θέλει κλάσιμο και η μαγκιά λουστρίνι, βλ. λ. μαγκιά·
- ο γάμος θέλει τούμπανα και η εκκλησία ψάλτη, βλ. λ. γάμος·
- ο δικηγόρος δικηγόρεψη δε θέλει, βλ. λ. δικηγόρος·
- ο μεγάλος γάτος θέλει τρυφερά ποντίκια, βλ. λ.γάτος·
- οι λύκοι θέλουν πρόβατα, βλ. λ. λύκος·
- όποιος δε θέλει να ζυμώσει, πέντε (δέκα) μέρες κοσκινίζει, βλ. λ. μέρα·
- όποιος δε θέλει να παντρευτεί, λέει ότι η νύφη είναι του δρόμου, βλ. λ. νύφη·
- όποιος θέλει τα πολλά, χάνει και τα λίγα, βλ. λ.όποιος·
- όπως θες (θέλεις), βλ. λ. όπως·
- όπως θες (θέλεις) πάρ’ το ή πάρ’ το όπως θέλεις (θες), βλ. λ. όπως·
- όσα λες, πούτσα θες! βλ. λ. πούτσα·
- όσο θέλεις δούλευε κι όσα θέλει ο Θεός θα σου δώσει, βλ. λ. Θεός·
- όσο θέλεις πήδα, βλ. λ. πηδώ·
- όταν έχεις τέτοιους φίλους, τι τους θέλεις τους εχθρούς! βλ. λ. φίλος·
- όταν θέλει να χαλάσει ο Θεός τον μέρμηγκα, του βάζει φτερά και πετάει, βλ. λ. μυρμήγκι·
- όταν καλοθερίζουνε, γεια σου κυρ-Αριστείδη, κι όταν αλωνίζουνε, τι θέλεις βρε κασίδη, βλ. λ. κασίδης·
- ποιος στραβός δε θέλει τα μάτια του! βλ. λ. μάτι·
- ποιος στραβός δε θέλει το φως του! βλ. λ. φως·
- ποιος τυφλός δε θέλει τα μάτια του! βλ. λ. μάτι·
- ποιος τυφλός δε θέλει το φως του βλ. λ. φως·
- πόσα θες να μας τρελάνεις! βλ. λ. τρελαίνω·
- πράμα που φαίνεται, κολαούζο δε θέλει, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα, βλ. λ. χώρα·
- σαν δε θέλω, γριά, να σε φιλήσω, χίλιες αφορμές σου βρίσκω, βλ. λ. γριά·
- σαν θέλ’ η νύφη κι ο γαμπρός, τύφλα να ’χει ο πεθερός, βλ. λ. πεθερός·
- σαν θέλω, γριά, να σε φιλήσω, χίλιες αφορμές σου βρίσκω, βλ. λ. γριά·
- σε θέλω, α. σε χρειάζομαι: «πήγαινε σπίτι, γιατί σε θέλει ο πατέρας σου». β. σε ποθώ, σε λαχταρώ. (Τραγούδι: τεκέρο σημαίνει σε θέλω, τεκέρο θα πει σ’ αγαπώ, τεκέρο αμόρε τεκέρο και το καπέλο μου στραβά φορώ)· βλ. και φρ. τη θέλω και τον θέλω·
- σου θέλω, σου χρωστώ, σου οφείλω: «μετά απ’ αυτά που σου ’δωσα, σου θέλω ακόμα εκατό χιλιάρικα»·
- σπάσιμο θέλει το κεφάλι μου, βλ. λ. κεφάλι·
- στου κουφού την πόρτα όσο θέλεις βρόντα, βλ. λ.πόρτα·
- τα θέλει (ενν. το μουνί της), η γυναίκα για την οποία γίνεται λόγος, επιδιώκει να έρθει σε σεξουαλική επαφή με άντρα, τον προκαλεί ερωτικά, έχει έντονη σεξουαλική ζωή: «δε φταίω μόνο εγώ, κι αυτή τα ’θελε || όταν έχω καιρό να πάω με γυναίκα, τα ρίχνω στην τάδε που τα θέλει». (Λαϊκό τραγούδι: τα ’θελε η μάνα σου τα ’θελες κι εσύ, τα σύκα τα καρύδια και το γλυκό κρασί).Συνών. τα ζητάει / το δουλεύει·
- τα θέλει ο κώλος σου! βλ. λ. κώλος·
- τα θέλει ο οργανισμός σου! βλ. λ. οργανισμός·
- τα θέλει ο πισινός σου! βλ. λ. πισινός·
- τα θέλει όλα δικά του ή όλα δικά του τα θέλει, βλ. λ. δικός·
- τα θέλει όλα έτοιμα ή όλα έτοιμα τα θέλει, βλ. λ. έτοιμος·
- τα θέλει όλα στο πιάτο ή όλα στο πιάτο τα θέλει, βλ. λ. πιάτο·
- τα θέλει όλα στα πόδια του ή όλα στα πόδια του τα θέλει, βλ. λ. πόδι·
- τα θέλει όλα στα χέρια του ή τα θέλει όλα στο χέρι ή όλα στα χέρια του τα θέλει ή όλα στο χέρι του τα θέλει, βλ. λ. χέρι·
- τα θέλει όλα στην εντέλεια ή όλα στην εντέλεια τα θέλει, βλ. λ. εντέλεια·
- τα θέλει όλα χαζίρι ή όλα χαζίρι τα θέλει, βλ. λ. χαζίρι·
- τα θέλει το κωλαράκι σου! (κωλαράκος σου!), βλ. λ. κωλαράκι·
- τα ’θελες και τα ’παθες, επιζητούσες, επιδίωκες να πάθεις ό,τι κακό έπαθες: «αφού πήγες να τα βάλεις μ’ αυτόν το γίγαντα, τα ’θελες και τα ’παθες να πας στο νοσοκομείο!». (Τραγούδι: τα ’θελες και τα ’παθες,άπιστη καρδιά, τώρα που μ’ αγάπησες δε σε θέλω πια)·
- τα καλά του Γιάννη θέμε και τον Γιάννη δεν τον θέμε, βλ. λ. Γιάννης·
- τα καράβια θέλουν ναύτες και τ’ αμπέλια αμπελουργούς, βλ. λ. ναύτης·
- τα κάστανα θέλουν κρασί και τα καρύδια μέλι, βλ. λ. μέλι·
- τα νύχια σου μην κόψεις, αν θέλεις να προκόψεις, βλ. λ. νύχι·
- τη θέλω, (για άντρες) την ποθώ ερωτικά: «αυτή τη γυναίκα πολύ τη θέλω»·
- την εθέλω και ας είν’ και χήρα και φτωχή και κακομοίρα, ο έρωτας μας κάνει να μη βλέπουμε τα ελαττώματα του ανθρώπου που αγαπάμε: «τι με νοιάζει κι αν δεν είναι γυναίκα της τάξης μου. Εγώ την εθέλω και ας είν’ και χήρα και φτωχή και κακομοίρα, κατάλαβες;»·
- τι ήθελα; βλ. φρ. μήπως τι ήθελα(;)·
- τι ήθελα και το ’κανα; δηλώνει μετάνοια για κάτι που κάναμε: «τι ήθελα και το ’κανα εκείνο το πάρτι, και μαζεύτηκε η σάρα και η μάρα της γειτονιάς;»·
- τι ήθελα και το ’πα; δηλώνει μετάνοια για κάτι που είπαμε: «τι ήθελα και το ’πα πως τον είδα στο ουζερί, και θύμωσε η γυναίκα του;»·
- τι θέλει η αλεπού στο παζάρι; βλ. λ. αλεπού·
- τι θες άνθρωπέ μου! βλ. λ. άνθρωπος·
- τι θες καημένε κάβουρα να περπατάς στα κάρβουνα; βλ. λ. κάβουρας·
- τι θες να πεις; τι εννοείς(;): «τι θες να πεις, άλλοι ενδιαφέρονται για σένα;»·
- τι πράγμα θέλεις; βλ. λ. πρά(γ)μα·
- τι στ’ ανάθεμα θέλει; βλ. λ. ανάθεμα·
- τι στα κομμάτια θέλει; βλ. λ. κομμάτι·
- τι στην ευχή θέλει; βλ. λ. ευχή·
- τι στην οργή θέλει; βλ. λ. οργή·
- τι στο δαίμονα θέλει; βλ. λ. δαίμονας·
- τι στο διάβολο θέλει; βλ. λ. διάβολος·
- τι στο καλό ήθελα να…, βλ. λ. καλός·
- τι στο καλό θέλει; βλ. λ. καλός·
- τι στον κόρακα θέλει; βλ. λ. κόρακας·
- τι τα ’θελα τα λούσα! βλ. λ. λούσο·
- τι τα ’θελα τα μπικουτί! βλ. λ. μπικουτί·
- τι τα θες, βλ. φρ. τι τα θες, τι τα γυρεύεις. (Λαϊκό τραγούδι: το πορτοφόλι, τι τα θες,έχει μεγάλη χάρη, σε κάθε δύσκολη στιγμή σε βγάζει παλικάρι // τι τα θες, τι τα θες, πάντα έτσι είν’ η ζωή, θα γελάς, ή θα κλαις, βράδυ και πρωί)·
- τι τα θες, τι τα γυρεύεις, όπως και να σκεφτείς, όπως και να εξετάσεις μια υπόθεση ή μια κατάσταση, δεν αλλάζει, οπότε περιττεύει κάθε κουβέντα, κάθε συζήτηση, αδιαφόρησε. (Τραγούδι: τι τα θες, τι τα γυρεύεις δε μ’ αγαπάς, μέρα νύχτα με παιδεύεις, με τυραννάς)·
- τι την ήθελα τη μιζαμπλί! βλ. λ. μιζαμπλί·
- τι την ήθελα την περμανάντ! βλ. λ. περμανάντ·
- το βλάχο τον πάνε στα χαλιά κι αυτός θέλει τα τσαλιά, βλ. λ. βλάχος·
- το θέλω το τομάρι μου, βλ. λ. τομάρι·
- το θέμα θέλει συζήτηση, βλ. λ. συζήτηση·
- το καλό που σου θέλω, βλ. λ. καλός·
- το μετάξι θέλει τάξη κι άνθρωπο να το κοιτάξει, βλ. λ. μετάξι·
- το μπελά σου θες! ή το μπελά σου θέλεις! βλ. λ. μπελάς·
- το πράγμα θέλει σκέψη, βλ. λ. σκέψη·
- το πράγμα θέλει συζήτηση, βλ. λ. συζήτηση·
- τον θέλει η μπάλα ή τον θέλει κι η μπάλα, βλ. λ. μπάλα·
- τον θέλει η τύχη ή τον θέλει κι η τύχη, βλ. λ. τύχη·
- τον (την) θέλει ο φακός, βλ. λ. φακός·
- τον θέλει το ζάρι ή τον θέλει και το ζάρι, βλ. λ. ζάρι·
- τον θέλει το φύλλο ή τον θέλει και το φύλλο, βλ. λ. φύλλο·
- τον θέλει το χαρτί ή τον θέλει και το χαρτί, βλ. λ. χαρτί·
- τον θέλω, α. (για γυναίκες) τον ποθώ ερωτικά: «αυτόν τον άντρα πολύ τον θέλω». β. (στη γλώσσα της αργκό) επιδιώκω την καταστροφή του, το θάνατό του: «έμαθε πως τον θέλουν οι μπράβοι της νύχτας κι εξαφανίστηκε απ’ την πιάτσα»·
- τον κάνω ό,τι θέλω ή τον κάνω όπως θέλω, βλ. λ. κάνω·
- χωριό που φαίνεται, κολαούζο δε θέλει, βλ. λ. χωριό·
- χωρίς να το θέλω, ακούσια: «τον πάτησα χωρίς να το θέλω || τον λέρωσα χωρίς να το θέλω || τον χτύπησα χωρίς να το θέλω».

Θεός, ο, ουσ. [<αρχ. θεός], ο Θεός. 1. κάθε πρόσωπο που λατρεύουμε ή που σεβόμαστε υπερβολικά: «έχει τον πατέρα του σαν Θεό». (Τραγούδι: ποιος σε πήρε και μου ’φυγες, αγαπούλα μου, φως μου, δε σκεφτόσουν πως ήσουνα μόνο εσύ ο Θεός μου). 2. αυτός που γνωρίζει τα πάντα, ο παντογνώστης: «ποιος είσαι, ρε παιδάκι μου, Θεός είσαι που ξέρεις πώς έγιναν τα πράγματα έτσι;». 3. θαυμαστικός χαρακτηρισμός του Κ. Καραμανλή από τους πολιτικούς φίλους του και ειρωνικός από τους πολιτικούς αντιπάλους του: «όλοι περιμένουν με αγωνία τι θα δηλώσει ο Θεός για την πολιτική κατάσταση». 4. αυτός που είναι πολύ ικανός σε αυτό με το οποίο ασχολείται: «ο Ν. Γκάλης υπήρξε ο Θεός του μπάσκετ», εξ ου και οι θαυμαστικές ιαχές των οπαδών της ομάδας του Άρη Θεσσαλονίκης, όπου έπαιζε παλιότερα ο Γκάλης: είσαι Θεός, είσαι Θεός, είσαι Θεός μοναδικός. Υποκορ. Θεούλης, ο και Θεουλάκης, ο· βλ. και λ. θεός. (Ακολουθούν 257 φρ.)·
- αδικία απ’ το Θεό, βλ. λ. αδικία·
- άι στην ευχή του Θεού! βλ. λ. ευχή·
- άκρη Θεού, βλ. λ. άκρη·
- άλλα μετράει ο άνθρωπος κι άλλα ο Θεός ορίζει, άλλα θέλουν, επιθυμούν οι άνθρωποι και άλλα ο Θεός αποφασίζει: «είχα αποφασίσει να πάω με την οικογένειά μου διακοπές, όμως αρρώστησε η γυναίκα μου, γιατί, βλέπεις, άλλα μετράει ο άνθρωπος κι άλλα ο Θεός ορίζει». Πρβλ. ἄλλαι μὲν βουλαὶ ἀνθρώπων, ἄλλα δὲ Θεὸς κελεύει·  
- αν θέλει ο Θεός, βλ. φρ. Θεού θέλοντος·
- αν μιλάς στο Θεό, προσεύχεσαι, αν σου μιλάει ο Θεός, έχεις σχιζοφρένεια, ο άνθρωπος θεωρεί φυσικό να απορρίπτει ό,τι δεν μπορεί να κατανοήσει·
- Ανάσταση Θεέ μου! (Θεούλη μου!), βλ. λ. Ανάσταση·
- ανθρωπάκι του Θεού, βλ. λ. ανθρωπάκι·
- άνθρωπος του Θεού, βλ. λ. άνθρωπος·
- άνοιξε ο Θεός τα ουράνια, βλ. λ. ουράνια·
- άντε στην ευχή του Θεού! βλ. λ. ευχή·
- απ’ τη νύχτα του Θεού, από τα άγρια μεσάνυχτα: «σηκώθηκε απ’ τη νύχτα του Θεού να πάει στη δουλειά του»·
- απ’ το Θεό να το ’βρεις! α. ευχή σε κάποιον να του ανταποδώσει ο Θεός το καλό που μας έκανε. «απ’ το Θεό να το ’βρεις, παιδάκι μου, για το καλό που μου ’κανες!» β. πιο συχνά ως κατάρα σε κάποιον να τιμωρηθεί από το Θεό για το κακό που μας έκανε. (Δημοτικό τραγούδι: ο πόλεμος αρχίνησε στο τέλος του Οχτώβρη κι ο κερατάς ο Μουσουλή (= Μουσολίνης) απ’ το Θεό να το ’βρει)·
- απ’ το στόμα σου και στου Θεού τ’ αφτί! λέγεται ευχετικά, όταν μας λέει κάποιος κάτι που μας συμφέρει, μας εξυπηρετεί ή μας ικανοποιεί, να το ακούσει ο Θεός για να το πραγματοποιήσει: «ε ρε και να σου τύχαινε, λέει, το λαχείο! -Απ’ το στόμα σου και στου Θεού τ’ αφτί!». Είναι και φορές που λέγεται και με παικτική διάθεση στον τύπο απ’ το στόμα σου και στου Θεού το ους(!)·
- από Θεού, βλ. συνηθέστ. εκ Θεού·
- αρνάκι του Θεού, βλ. λ. αρνάκι·
- αρνί που βλέπει ο Θεός, ο λύκος δεν το τρώει, βλ. λ. αρνί·
- ας μην (το) δώσει ο Θεός, έκφραση με την οποία απευχόμαστε να συμβεί το κακό για το οποίο γίνεται λόγος: «ας μην το δώσει ο Θεός να πάθεις κι εσύ το κακό που έπαθα εγώ». (Λαϊκό τραγούδι: είναι σαράκι φοβερό το πάθος το δικό μου κι ας μην το δώσει ο Θεός ούτε και στον εχθρό μου)·
- ας τον κρίνει ο Θεός, έκφραση με την οποία αφήνουμε κάποιον στην κρίση του Θεού επειδή αδυνατούμε να τον κρίνουμε ή αδυνατούμε να κατανοήσουμε το μέγεθος της αμαρτίας του: «αφού χτυπάει τους γέρους γονείς του, ας τον κρίνει ο Θεός». (Λαϊκό τραγούδι: με ντρόπιασε στους φίλους μου, πήγε να με πεθάνει· ας τηνε κρίνει ο Θεός, γι’ αυτά που μου ’χει κάνει)·
- αυτό που θέλει η γυναίκα το φοβάται κι ο Θεός, βλ. λ. γυναίκα·
- βαδίζω στο δρόμο του Θεού ή βαδίζω το δρόμο του Θεού, βλ. λ. δρόμος·
- βγαίνω απ’ το δρόμο του Θεού, βλ. λ. δρόμος·
- βρίσκομαι στο έλεος του Θεού, βλ. λ. έλεος·
- γαμώ το Θεό μου! έκφραση εκνευρισμένου ή αγανακτισμένου ατόμου: «όλα τα λάθη, γαμώ το Θεό μου, εγώ θα τα κάνω!». Συνήθως η φρ. κλείνει πάλι με το γαμώ. Για συνών. βλ. φρ. γαμώ τα καντήλια μου! λ. γαμώ·
- γαμώ το Θεό σου! ή σου γαμώ το Θεό! α. επιθετική έκφραση εναντίον κάποιου που είναι ενοχλητικός, που μας δημιουργεί προβλήματα: «πάψε, γαμώ το Θεό σου, αυτή την γκρίνια!». β. εκστομίζεται και ως βρισιά. Η φρ. πιο αραιά από ότι η αμέσως παραπάνω κλείνει πάλι με το γαμώ. Για συνών. βλ. φρ. γαμώ τα καντήλια σου! ή σου γαμώ τα καντήλια! λ. γαμώ·
- γι’ αύριο έχει ο Θεός, βλ. λ. αύριο·
- για (τ’) όνομα του Θεού! α. παρακλητική έκφραση σε κάποιον για εύνοια ή εξυπηρέτηση: «για όνομα του Θεού, κάνε κάτι να βοηθήσουμε το παιδί!». β. παρακλητική έκφραση για την αποτροπή κάποιου κακού ή δυσκολίας: «για όνομα του Θεού, μη μας συμβεί κανένα ατύχημα, γιατί στην ερημιά που βρισκόμαστε, χαθήκαμε». γ. έκφραση αγανάκτησης ή δυσαρέσκειας για κάτι κακό ή ενοχλητικό που επαναλαμβάνεται από κάποιον: «για τ’ όνομα του Θεού, κόψε επιτέλους αυτό το πιοτό, γιατί θα σε καταστρέψει! || για όνομα του Θεού, μην έχεις κάθε μεσημέρι το ραδιοφωνάκι σου στη διαπασών, γιατί θέλουμε να κοιμηθούμε!». δ. έκφραση έκπληξης ή αμφισβήτησης για κάτι που βλέπουμε ή που μας λένε: «για όνομα του Θεού, είναι σόι πράγματα να μαλώνουν τ’ αδέρφια! || για όνομα του Θεού, γίνονται σήμερα αυτά που λες!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το μα και κλείνει με το και της Παναγίας·
- για την ορφανή, την ξένη, έχει ο Θεός ψωλή κρυμμένη, βλ. συνηθέστ. το γκαβό πουλί το δίνει ο Θεός φωλιά και ζει, λ. πουλί·
- για της ορφανής τον κώλο έχει ο Θεός μεγάλο ψώλο, βλ. συνηθέστ. το γκαβό πουλί το δίνει ο Θεός φωλιά και ζει·
- για το Θεό! βλ. φρ. προς Θεού(!)·
- δε βλέπω Θεού πρόσωπο, α. αντιμετωπίζω συνεχώς στη ζωή μου μεγάλες δυσκολίες και μεγάλα προβλήματα, δεν έχω προκοπή: «απ’ τη μέρα που γεννήθηκε, δε βλέπει Θεού πρόσωπο». β. είμαι πολύ άτυχος: «σε μένα θα τύχει το λαχείο που δε βλέπω Θεού πρόσωπο!». γ. ζω σε σκοτεινό, σε υπόγειο χώρο, όπου δε φτάνει ο ήλιος: «μένει σ’ ένα υπόγειο διαμερισματάκι και δε βλέπει Θεού πρόσωπο»· βλ. και φρ. δεν υπάρχει Θεού πρόσωπο·
- δε με σώζει ούτε (ο) Θεός ή δε με σώνει κι ο Θεός, δεν υπάρχει από πουθενά σωτηρία, η καταδίκη μου είναι τελεσίδικη: «απ’ τη στιγμή που έμπλεξα με τα ναρκωτικά, δε με σώζει ούτε Θεός || έχω τόσα πολλά χρέη, που δε με σώζει ούτε ο Θεός». (Λαϊκό τραγούδι: όπως έχω καταντήσει δε με σώνει κι ο Θεός·έχω γίνει μέσ’ στον κόσμο, αχ, ένας ζωντανός νεκρός)·
- δε φοβάται (ούτε) Θεό, δε σέβεται το Θεό και, κατ’ επέκταση, είναι εντελώς αδίστακτος: «μπορεί για εκατό ευρώ να σε κλείσει φυλακή, γιατί δε φοβάται ούτε Θεό αυτός ο άνθρωπος». (Λαϊκό τραγούδι: αναστενάζω δε γροικάς, κλαίω δε με λυπάσαι, δεν είσαι μάνας γέννημα ούτε Θεό φοβάσαι)·
- δε χάνει κανέναν ο Θεός ή κανέναν δε χάνει ο Θεός ή ο Θεός δε χάνει κανέναν, έκφραση αισιοδοξίας και συμπαράστασης σε δυστυχισμένο άτομο, που του υπενθυμίζουμε τη μεγαλοσύνη και το αμέριστο ενδιαφέρον του Θεού προς τον άνθρωπο: «βέβαια, σου ’τυχαν πολλές ατυχίες μαζί, αλλά κάνε κουράγιο, γιατί δε χάνει κανέναν ο Θεός». (Λαϊκό τραγούδι: ας λένε πως δε χάνει κανέναν ο Θεός,μ’ αδίκησε ο κόσμος, με ξέχασε κι αυτός)·
- δεν έπρεπε ο Θεός να μου τα κονομήσει έτσι, έκφραση παράπονου από κάποιον, που έχει περιπέσει σε μεγάλη δυσκολία, σε αδιέξοδο·
- δεν έχει Θεό ή δεν έχει το Θεό του, α. το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, είναι αχαρακτήριστο, αλλοπρόσαλλο, αναξιόπιστο: «μπροστά σ’ όλους τους επισήμους σκάλιζε με το δάχτυλο τη μύτη του. -Δεν έχει το Θεό του!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το ε. β. το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, είναι αδίστακτο: «μην ξανοίγεσαι πολύ σ’ αυτόν τον άνθρωπο, γιατί δεν έχει το Θεό του». (Λαϊκό τραγούδι: κάθε βραδάκι με γελάς, γιατί Θεό δεν έχεις·σε περιμένω για να ’ρθεις, μα συ με άλλον τρέχεις)·
- δεν μπορεί κανένας να τα βάλει με το Θεό, στερεότυπη μοιρολατρική έκφραση, όταν αντιμετωπίζουμε μεγάλες φυσικές καταστροφές ή μεγάλες ατυχίες στη ζωή μας·
- δεν ξέρω σε τι Θεό πιστεύει, δεν ξέρω πώς ακριβώς συμπεριφέρεται, δε γνωρίζω το χαρακτήρα του: «φαίνεται για καλός άνθρωπος, αλλά δεν ξέρω σε τι Θεό πιστεύει»·
- δεν υπάρχει Θεού πρόσωπο, επικρατεί απόλυτη ερημιά, δεν υπάρχει κανένας: «σ’ όλη τη διαδρομή δεν υπήρχε Θεού πρόσωπο»·
- δόξα να ’χει ο Θεός ή δόξα τω Θεώ ή δόξα σοι ο Θεός, δοξαστική επίκληση στο Θεό, όταν είμαστε ευχαριστημένοι από την πορεία των πραγμάτων στη ζωή μας ή ως απάντηση ικανοποίησης στην ερώτηση κάποιου τι γίνεσαι ή τι γίνεται ή τι κάνεις ή πώς πας ή πώς τα πας ή πώς πάνε τα κέφια ή πώς πάνε τα πράγματα. (Λαϊκό τραγούδι: πέτρα την πέτρα ολημερίς χτίζω και δε σε φτάνω, ήλιε μου πόσο είσαι πάνω και δόξα τω Θεώ).Συνών. δόξα ο γιαραμπής ή δόξα τω γιαραμπή·
- δόσιμο, του Θεού το δόσιμο· τ’ ανθρώπου τίποτα δεν είναι, μόνο αυτά που μας δίνει ο Θεός έχουν αξία, όπως υγεία, τύχη, μακροζωία κ.ά., ενώ των ανθρώπων που είναι υλικές προσφορές δεν αξίζουν τίποτα: «δε με νοιάζει για τα πλούτη σου, γιατί, δόσιμο, του Θεού το δόσιμο· τ’ ανθρώπου, τίποτα δεν είναι»·
- δουλειά κι άγιος ο Θεός, βλ. λ. δουλειά·
- δώρο Θεού, βλ. λ. δώρο·
- ε μα το Θεό! έκφραση αγανάκτησης ή δυσφορίας: «ε μα το Θεό, σταμάτα αυτές τις αγριοφωνάρες σου!». Συνών. ε μα την αλήθεια (α) / ε μα την πίστη μου! / ε μα το ναι! / ε μα τον άγιο(!)·
- ε ρε τι κάνει ο Θεός, όταν έχει κέφια! θαυμαστική έκφραση για όμορφη γυναίκα που βλέπουμε να περνάει από μπροστά μας·
 - έδωσε ο Θεός και…, ευδόκησε: «έδωσε ο Θεός κι έγινε καλά ο άνθρωπος || έδωσε ο Θεός και κατάλαβε το λάθος του»· βλ. και φρ. έκανε ο Θεός και(…)·
- είμαι Θεός, είμαι ο πρώτος και καλύτερος, ξεχωρίζω από τους υπόλοιπους ή έχω αυτή την εντύπωση: «όταν ήμουν νέος, μέσα στην παρέα μας ήμουν Θεός κι όλοι έκαναν αυτό που τους έλεγα». (Λαϊκό τραγούδι: εγώ που ήμουνα Θεός, θα φύγω τώρα σαν τρελός, θα φύγω σαν κυνηγημένος)·
- είμαι στο έλεος του Θεού, βλ. λ. έλεος·
- είναι αμαρτία απ’ το Θεό, βλ. λ. αμαρτία·
- είναι βαρεμένος απ’ το Θεό, είναι ανόητος, βλάκας ή τρελός εκ γενετής: «τι να τον βαρέσεις, δε βλέπεις που είναι βαρεμένος απ’ το Θεό!»·
- είναι ευλογία Θεού, βλ. λ. ευλογία·
- είναι, Θεέ μου, φύλαγε, α. είναι πολύ επικίνδυνος: «είναι ένας απατεώνας, ο Θεός να σε φυλάει». β. έχει ένα ελάττωμα σε μεγάλο βαθμό: «είναι ένας μπεκρής, ο Θεός να σε φυλάει». γ. η ασθένεια για την οποία γίνεται λόγος, είναι πολύ επικίνδυνη: «απ’ τη στιγμή που δεν έχει βρεθεί ακόμα το φάρμακο για το έιτζ, είναι Θεέ μου φύλαγε»·
- είναι και Θεός που βλέπει από ψηλά, λέγεται για κείνους που δρουν ή συμπεριφέρονται ανεξέλεγκτα, απάνθρωπα, και έχει την έννοια πως θα τιμωρηθούν από το Θεό (ὃς τὰ πάνθ’ ὁρᾶ): «με βρήκες αδύναμο και μ’ εκμεταλλεύεσαι, όμως θέλω να ξέρεις πως είναι και Θεός που βλέπει από ψηλά». (Λαϊκό τραγούδι: κι αν τσαλαπάτημα είμαι καθενός και μες στο βούρκο που με πέταξες κυλιέμαι, μα είναι και Θεός που βλέπει από ψηλά και με τη σκέψη πια αυτή παρηγοριέμαι)·
- είναι κρίμα απ’ το Θεό, βλ. λ. κρίμα·
- είναι ξεχασμένος απ’ το Θεό, είναι εγκαταλελειμμένος από όλους και βρίσκεται σε άθλια κατάσταση, χωρίς να ενδιαφέρεται κανείς γι’ αυτόν: «απ’ τη μέρα που χρεοκόπησε, είναι ξεχασμένος απ’ το Θεό»· βλ. και φρ. τον ξέχασε ο Θεός·
- είναι ο Θεός να σε φυλάει, βλ. φρ. είναι, Θεέ μου, φύλαγε·
- είναι στα χέρια του Θεού ή είναι στο χέρι του Θεού, βλ. λ. χέρι·
- είναι σταλμένος απ’ το Θεό, είναι ουρανοκατέβατος, απροσδόκητος, δραστικότατος για καλό ή για κακό: «στην πιο δύσκολη στιγμή της ζωής μου με βοήθησε ένας παλιόφιλος, λες κι ήταν σταλμένος απ’ το Θεό || τούτη η βροχή είναι σταλμένη απ’ το Θεό || τέτοιο κακό, να ξέρεις, είναι σταλμένο απ’ το Θεό, μήπως και βάλουμε λίγο μυαλό»·
- είναι χαρά Θεού, βλ. λ. χαρά·
- είχε Θεό, υπήρξε πολύ τυχερός, ιδίως στην περίπτωση κάποιου ατυχήματος: «τράκαρε μετωπικά με μια νταλίκα, αλλά είχε Θεό ο άνθρωπος, και τη γλίτωσε με μερικές γρατζουνιές»·
- εκ Θεού, που προέρχεται από το Θεό: «αυτή η βροχή ήταν δώρο εκ Θεού || αυτός ο σεισμός ήταν τιμωρία εκ Θεού»·
- εκ Θεού άρξασθαι, σε κάθε ενέργεια ή σε κάθε καινούρια αρχή να επιδιώκεις την ευλογία του Θεού: «αύριο κάνει αγιασμό στο καινούριο του μαγαζί, γιατί εκ Θεού άρξασθαι». Κατάλοιπο του αρχ. ἐκ Διὸς ἄρξασθε· βλ. και φρ. όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει·
- έκανε ο Θεός και…, έκφραση ανακούφισης, επιτέλους: «έκανε ο Θεός κι επέστρεψε κάποια ώρα στο σπίτι ο γιος του, κι έτσι ησύχασε ο άνθρωπος || προς τ’ απόγευμα, έκανε ο Θεός και σταμάτησε ο Βαρδάρης»· βλ. και φρ. έδωσε ο Θεός και(…)·
- εκεί που θα λέγαμε δόξα σοι ο Θεός, είπαμε βόηθα Παναγιά ή εκεί που θα λέγαμε δόξα σοι ο Θεός, είπαμε Παναγία βοήθα, λίγο πριν απαλλαγούμε από κάποια δυσκολία, από κάποια στενοχώρια και θα ανακουφιζόμασταν, εμφανίστηκε άλλη·
- ένας Θεός ξέρει ή ένας Θεός το ξέρει, λέγεται στην περίπτωση που είναι αδύνατο να γνωρίζει κανείς κάτι (εκτός από το Θεό): «ένας Θεός ξέρει τι στενοχώριες περνάει αυτός ο άνθρωπος». (Λαϊκό τραγούδι: μ’ έφαγες ως το κόκαλο, σκέψου πού μ’ έχεις φέρει και πού θα καταλήξουμε ένας Θεός το ξέρει). Συνών. Κύριος οίδε(!)·
- ένας Θεός ξέρει αν... ή ένας Θεός ξέρει πότε... ή ένας Θεός ξέρει πού... ή ένας Θεός ξέρει πώς..., δηλώνει αδυναμία για υπεύθυνη και σαφή πληροφόρηση: «ένας Θεός ξέρει αν αποφασίσει να ’ρθει || ένας Θεός ξέρει πότε θα ’ρθει || ένας Θεός ξέρει πού βρίσκεται τώρα || ένας Θεός ξέρει πώς θα ’ρθει με τέτοιον παλιόκαιρο»·
- ενώπιον Θεού και ανθρώπων, έκφραση που δηλώνει ηθική δέσμευση: «υπόσχομαι ενώπιον Θεού και ανθρώπων πως ποτέ δε θα σ’ αφήσω αβοήθητο»·
- ερημιά Θεού, βλ. λ. ερημιά·
- έφεξε ο Θεός τη μέρα, ξημέρωσε: «μόλις έφεξε ο Θεός τη μέρα, ξεκίνησαν όλοι για τη δουλειά»·
- έφτασαν στο Θεό, (για τιμές καταναλωτικών αγαπών) έχουν πολύ μεγάλη, εξωφρενική άνοδο: «αν βγεις στη λαϊκή με τριάντα ευρώ, δεν μπορείς ν’ αγοράσεις σχεδόν τίποτα, γιατί οι τιμές έφτασαν στο Θεό»·
- έχει ο Θεός! α. έκφραση αισιοδοξίας ή έκφραση με την οποία προσπαθούμε να παρηγορήσουμε κάποιον που βρίσκεται σε δύσκολη θέση, ιδίως οικονομική, με την έννοια ότι ο Θεός δεν θα τον αφήσει έτσι. (Λαϊκό τραγούδι: Παναγιώτα μου, νταγιάντα κι έχει ο Θεός). β. μοιρολατρική έκφραση για κάποια δυσκολία που μας προέκυψε και εναποθέτουμε τις ελπίδες μας στο Θεό, προσδοκώντας τη βοήθειά του: «αν συνεχιστεί αυτή η αναδουλειά θα χρεοκοπήσουμε. -Έχει ο Θεός!»·
- έχει όλα τα καλά του Θεού, βλ. φρ. έχει όλα τα καλά του κόσμου, λ. κόσμος·
- ζει κρυφά απ’ το Θεό, είναι εξαφανισμένος από την πιάτσα, ζει σε πλήρη αφάνεια: «απ’ τη μέρα που μαθεύτηκε πως ήταν καταχραστής, ζει κρυφά απ’ το Θεό || έχει σιχαθεί τόσο πολύ τους ανθρώπους, που ζει κρυφά απ’ το Θεό»·
- ζευγαρώνει ο Θεός δυο κακούς, κι έτσι χαλάει μαζί δυο σπίτια, βλ. λ. σπίτι·
- η βασιλεία του Θεού, βλ. λ. βασιλεία·
- η κότα όταν πίνει νερό, κοιτάζει και το Θεό, βλ. λ. κότα·
- ήμαρτον Θεέ μου! επιφώνημα έκπληξης ή αγανάκτησης: «ήμαρτον Θεέ μου, γίνονται αυτά τα πράγματα! || ήμαρτον Θεέ μου, πόσες φορές πρέπει να στο πω για να το καταλάβεις!». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει την πρόταση με την οποία αναφερθήκαμε άσχημα σε κάποιον ή τον κατηγορήσαμε, σαν να ζητάμε τη συγγνώμη του Θεού για αυτή μας την ενέργεια: «είναι τόσο κακός, που κάθε βράδυ γυρίζει σουρωμένος και δέρνει τη γυναίκα του, ήμαρτον Θεέ μου!» και συνήθως ακολουθεί σταυροκόπημα·
- θα μας δει ο Θεός, επιτιμητική έκφραση σε άτομο που δε συμπεριφέρεται σωστά στους συνανθρώπους του ή που ζει επιδεικτικά, σπάταλα σε μια γενικά δύσκολη εποχή και έχει την έννοια πως θα τον τιμωρήσει ο Θεός: «δεν είναι σωστό, με τόση φτώχεια που υπάρχει γύρω σου να κάνεις εσύ τόσο προκλητική ζωή, θα μας δει ο Θεός». Ο πλ. και όταν ο ομιλητής απευθύνεται μόνο σε ένα άτομο·
- θα μας κάψει ο Θεός, επιτιμητική παρατήρηση που ακούγεται ιδίως από ηλικιωμένους για νεαρούς που προκαλούν δημόσια με τη συμπεριφορά τους·
- θα σε κάψει ο Θεός, επιτιμητική παρατήρηση σε κάποιον που αδικεί απροκάλυπτα κάποιον, επιτιμητική έκφραση σε κάποιον με την οποία του υπενθυμίζουμε τη θεία δίκη: «δεν είναι σωστό να φέρεσαι μ’ αυτόν τον άσχημο τρόπο στους γονείς σου, γιατί θα σε κάψει ο Θεός»·
- θα σε τιμωρήσει ο Θεός, τελικά δε θα γλιτώσεις την τιμωρία: «μπορεί να τη γλίτωσες στο δικαστήριο με τους ψευδομάρτυρες που κουβάλησες, όμως στο τέλος δε θα τη γλιτώσεις, γιατί θα σε τιμωρήσει ο Θεός». (Λαϊκό τραγούδι: μου ’χεις καταστρέψει το ζωή μου, μ’ έκανες κουρέλι εντελώς, κι αν θα τη γλιτώσεις από μένα, θα σε τιμωρήσει ο Θεός)· 
- Θεέ και Κύριε! έκφραση απορίας, έκπληξης ή αγανάκτησης, για κάτι που βλέπουμε ή ακούμε·
- Θεέ βόηθα! ή βόηθα Θεέ μου! ή Θεέ βοήθα! ή βοήθα Θεέ μου! επίκληση στο Θεό για βοήθεια: «Θεέ βόηθα να γίνει το παιδί μου καλά! || βόηθα Θεέ μου, να πετύχω στη δουλειά μου!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το αμάν. Συνών. Βαγγελίστρα βόηθα! ή βόηθα Βαγγελίστρα μου! ή Βαγγελίστρα βοήθα! ή βοήθα Βαγγελίστρα μου! / Παναγιά βόηθα! ή Παναγία βοήθα! ή βόηθα Παναγιά μου! ή βοήθα Παναγιά μου! / Χριστέ βόηθα! ή βόηθα Χριστέ μου! ή Χριστέ βοήθα! ή βοήθα Χριστέ μου(!)·
- Θεέ μου! κ. Θε μου! ή Θεέ μου Μεγαλοδύναμε! ή Θε μου Μεγαλοδύναμε! έκφραση απορίας, έκπληξης, θαυμασμού, φόβου, τρόμου ή παράκλησης: «Θεέ μου, πώς δεν κατάλαβα ότι ήταν παλιάνθρωπος! || Θεέ μου, πάλι κέρδισε το λαχείο! || Θεέ μου, τι γυναικάρα είναι αυτή! || Θεέ μου, θα σκοτωθούμε! || Θεέ μου Μεγαλοδύναμε, κάνε να γίνει καλά το παιδί μου!». (Λαϊκό τραγούδι: μα τι λέω στ’ αλήθεια, Θεέ μου, δεν μπορώ να σε χάσω ποτέ μου // κι ύστερα με πιάσαν, Θε μου,κάτι κλάματα, που με βρήκανε κουρέλι τα χαράματα // Θεέ μου Μεγαλοδύναμε που είσαι ψηλά εκεί πάνω, ρίξε μου λίγο τουμπεκί στον αργιλέ μου απάνω).Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το αμάν ή το πω πω. Συνών. Βαγγελίστρα μου! / Παναγιά μου! ή Παναγία μου! / Χριστέ μου(!)·
- Θεέ μου (Θεούλη μου), βάλε το χέρι σου! (το χεράκι σου!), παράκληση στο Θεό να επέμβει υπέρ ημών σε κάποια δύσκολη στιγμή που περνάμε ή να επέμβει γενικά για να διορθώσει κάποια κακή κατάσταση που επικρατεί. Συνήθως της φρ. προτάσσεται το αχ·
- Θεέ μου, (Θεούλη μου) κάνε να…, παρακλητική έκφραση στο Θεό για βοήθεια: «Θεέ μου, κάνε να βρει ο άντρας μου δουλειά || Θεούλη μου, κάνε να περάσει ο γιος μου στο πανεπιστήμιο»·
- Θεέ μου, Θεέ μου, που δε σ’ είδα ποτέ μου, έκφραση απηυδισμένου ατόμου από τη συνεχιζόμενη κακή πορεία των πραγμάτων στη ζωή του. Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το αχ·
- Θεέ μου, πώς βαστάς τα κεραμίδια ξεκάρφωτα! λέγεται με αγανάκτηση ή έκπληξη στο άκουσμα παράδοξων πληροφοριών, μεγάλης ανοησίας ή ασύστολης ψευδολογίας που μας λέει κάποιος, ή για παράξενα ή παράδοξα πράγματα που βλέπουμε·
- Θεέ μου σχώρα με, έκφραση με την οποία ζητάμε τη συγχώρεση του Θεού, όταν ανακοινώνουμε σε κάποιον τα ελαττώματα ή τις αδυναμίες κάποιου, ή ακόμα, όταν αναφερόμαστε στις δικές μας: «είναι μπεκρής, χαρτοπαίχτης, παιδεραστής, Θεέ μου σχώρα με». (Λαϊκό τραγούδι: κι αν στον έρωτα λυγίσω, Θεέ μου σχώρα με,κι άμα πιω κι άμα μεθύσω, παρηγόρα με).Παρατηρείται σταυροκόπημα, ενώ, πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το αχ·
- Θεέ μου φύλαγε! επίκληση στο Θεός για προστασία: «Θεέ μου φύλαγε το παιδί από κάθε κακό!». Συνών. παναγιά μου φύλαγε! ή Παναγία μου φύλαγε! / Χριστέ μου φύλαγε(!)· βλ. φρ. Θεός φυλάξοι(!)·
- Θεός είναι κι ό,τι θέλει κάνει, οι ενέργειες του Θεού ή κάποιου ισχυρού ατόμου είναι ανεξέλεγκτες, δεν μπορούμε να τις αλλάξουμε ή να τις σχολιάζουμε: «άλλους ανεβάζει κι άλλους κατεβάζει, Θεός είναι κι ό,τι θέλει κάνει || με τόσο χρήμα που διαθέτει, άνθρωπέ μου, Θεός είναι κι ό,τι θέλει κάνει»·
- Θεός να φυλάει βλ. φρ. Θεός φυλάξοι(!)·
- Θεός σχωρέσ’ τα πεθαμένα σου, ευχετική έκφραση σε κάποιον, να συγχωρεθούν όλοι όσοι έχουν πεθάνει στην οικογένειά του, αλλά να συγχωρεθεί και αυτός ο ίδιος, όταν πεθάνει. Λέγεται ιδίως από τους ζητιάνους στο δρόμο ή έξω από τις εκκλησίες και τα νεκροταφεία μετά την ελεημοσύνη που τους δίνουμε ή και πριν από αυτή, όταν μας τη ζητούν με τη στερεότυπη φρ. μια βοήθεια χριστιανοί, Θεός σχωρέσ’ τα πεθαμένα σας·
- Θεός σχωρέσ’ τα πεθαμένα του, ευχετική αναφορά σε εκλιπόντα που κάποτε μας βοήθησε ή μας εξυπηρέτησε σοβαρά, να συγχωρεθεί για ό,τι κακό μπορεί να έχει κάνει στη ζωή του: «καλά που ήταν και ο τάδε, Θεός σχωρέσ’ τα πεθαμένα του, που με βοήθησε και γλίτωσα τη φυλακή»·
- Θεός σχωρέσ’ το, (ειρωνικά για πράγματα) χάθηκε ή καταστράφηκε ή σίγουρα θα καταστραφεί: «ακόμα για κείνο τ’ αυτοκίνητο που είχα μιλάς, πάει, Θεός σχωρέσ’ το || αφού έδωσες τ’ αυτοκίνητό σου σ’ αυτόν τον ατζαμή, Θεός σχωρέσ’ το»·
- Θεός σχωρέσ’ τον, α. ευχή για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες του εκλιπόντος. β. δηλώνει πως κάποιος βρίσκεται στα τελευταία του, πως σίγουρα θα πεθάνει: «αφού έχει καθολικό καρκίνο ο άνθρωπος, Θεός σχωρέσ’ τον»·
- Θεός φυλάξοι! ευχή να μη συμβεί ποτέ σε μας αυτό το κακό για το οποίο κουβεντιάζουμε τώρα: «έπιασε φωτιά το σπίτι του τάδε κι έγινε στάχτη. -Θεός φυλάξοι! || κόλλησε μια σπάνια αρρώστια, Θεός φυλάξοι!». Συνήθως ακολουθεί σταυροκόπημα. Συνών. έξω από δω! / έξω από μας! / μακριά από δω! / μακριά από μας(!)· βλ. και φρ. Θεέ μου φύλαγε(!)·
- Θεού θέλοντος, αν θέλει ο Θεός, θα γίνει κάτι που επιθυμώ: «Θεού θέλοντος, όλα θα πάνε καλά»·βλ. και φρ. με το θέλημα του Θεού, λ. θέλημα·
- Θεού θέλοντος και καιρού επιτρέποντος, με τη βοήθεια του Θεού, αλλά και αν ευνοεί η γενική κατάσταση που επικρατεί για να γίνει κάτι που θέλω: «Θεού θέλοντος και καιρού επιτρέποντος όλα θα πάνε καλά»·
- Θεού θέλοντος, καιρού επιτρέποντος και υγείας ούσης, με τη βοήθεια του Θεού, τη γενική κατάσταση που επικρατεί, αλλά και την καλή πορεία της υγείας μου για να γίνει κάτι που θέλω: «Θεού θέλοντος, καιρού επιτρέποντος και υγείας ούσης, θα πάω φέτος να κάνω κι εγώ διακοπές στην πολυδιαφημισμένη Χαλκιδική»·   
- κάμε του φτωχού καλό, θα το βρεις απ’ το Θεό, βλ. λ. φτωχός·
- κάνε ό,τι σε φωτίσει ο Θεός, ενήργησε όπως σε καθοδηγήσει ο Θεός ή, εντέλει, όπως εσύ νομίζεις καλύτερα: «εγώ σου είπα πώς έχει η κατάσταση, από δω και πέρα κάνε ό,τι σε φωτίσει ο Θεός»·
- κανέναν δε χάνει ο Θεός ή ο Θεός δε χάνει κανέναν, για όλους μεριμνεί ο Θεός: «μη στενοχωριέσαι και όλα θα περάσουν, γιατί κανέναν δε χάνει ο Θεός»·
- … κι άγιος ο Θεός, έκφραση που δηλώνει πως κάτι καλό ή κακόεπαναλαμβάνεται κι έχει διάρκεια: «δουλειά κι άγιος ο Θεός || τεμπελιά κι άγιος ο Θεός»·
- κι ο Θεός βοηθός, ευχετική επίκληση για θεϊκή βοήθεια, ιδίως με την έναρξη κάποιας εργασίας ή προσπάθειας που είναι αμφιβόλου αποτελέσματος: «εγώ θα ξεκινήσω τη δουλειά κι ο Θεός βοηθός»· βλ. και φρ. ο Θεός βοηθός(!)·
- μα το Θεό! όρκος για να γίνουμε πιστευτοί σε αυτό που λέμε σε κάποιον: «μα το Θεό, δε σου λέω ψέματα!». (Λαϊκό τραγούδι: είναι τώρα λίγος καιρός όπου την αγαπάω και σκέφτομαι, μα το Θεό,στη μάνα της να πάω). Πολλές φορές, ο όρκος δίνεται μετά την απαίτηση του συνομιλητή μας με το ορκίσου και είναι φορές που συνοδεύεται και από σταυροκόπημα. Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το σου λέω· βλ. και φρ. να με κάψει ο Θεός(!)·
- μακριά απ’ του Θεού το βλέμμα ή μακριά απ’ το βλέμμα του Θεού, λέγεται για τόπο πολύ απομονωμένο, απομακρυσμένο, ή για άνθρωπο που ζει απομονωμένος: «εδώ που ήρθα, ζω μακριά απ’ του Θεού το βλέμμα, και να πεθάνω, κανείς δε θα το μάθει»·
- μαλάκας άνθρωπος, χαρά Θεού, βλ. λ. μαλάκας·
- μάρτυς μου ο Θεός, έκφραση για να βεβαιώσουμε κάποιον πως του λέμε αλήθεια: «μάρτυς μου ο Θεός, όλα έγιναν ακριβώς έτσι όπως στα λέω»·
- μας ξέχασε ο Θεός, λέγεται στην περίπτωση που γενικά συμβαίνουν πολλά δεινά μαζεμένα:  «απ’ τη μια οι σεισμοί, απ’ την άλλη οι πυρκαγιές, οι πλημμύρες από δω, τα δυστυχήματα από κει, μας ξέχασε ο Θεός»· βλ. και φρ. τον ξέχασε ο Θεός·
- με πήρε ο Θεός τα μυαλά, ξαφνικά συμπεριφέρθηκα ανόητα, άστοχα, απερίσκεπτα, επιπόλαια, τρελά, όπως ποτέ δε συμπεριφερόμουν: «κάποια στιγμή με πήρε ο Θεός τα μυαλά και τους έκανα άνω κάτω με τις αγριοφωνάρες μου». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το λες και·
- με στράβωσε ο Θεός, βλ. φρ. με πήρε ο Θεός τα μυαλά·
- με το ευλογητός ο Θεός ημών, με την αρχή, με το ξεκίνημα μιας δουλειάς, υπόθεσης ή κάποιας διαδικασίας: «τον πήρα για μια δουλειά που είχα κλείσει και με το ευλογητός ο Θεός ημών ήθελε να τον πληρώσω! || με το ευλογητός ο Θεός ημών της ακροαματικής διαδικασίας, φάνηκε αμέσως ποιος ήταν ο αθώος και ποιος ο ένοχος». Αναφορά στην εκκλησιαστική φρ. εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν πάντοτε νῦν καὶ ἀεὶ καὶ  εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, με την οποία αρχίζει η κάθε ακολουθία·    
- με το θέλημα του Θεού, βλ. λ. θέλημα·
- με του Θεού τη χάρη, με τη βοήθεια, με την ευσπλαχνία του Θεού: «με του Θεού τη χάρη πέρασα όλες τις δυσκολίες που μου έτυχαν στη ζωή». (Λαϊκό τραγούδι: μα με του Θεού τη χάρη, βγήκα πάλι παλικάρι)·
- μένω στο έλεος του Θεού, βλ. λ. έλεος·
- μετά φόβου Θεού, βλ. λ. φόβος·
- μέχρι κι ο Θεός τα ’βαλε μαζί μου, δε βρήκα από κανέναν και από πουθενά βοήθεια, κυνηγήθηκα από τους πάντες: «ένα διάστημα δεν είχα πού την κεφαλήν κλίνη· μέχρι κι ο Θεός τα ’βαλε μαζί μου». (Λαϊκό τραγούδι: φύσηξ’ ο βοριάς της παρηγοριάς πάνω στο κορμί μου, άλλαξ’ ο καιρός μέχρι κι ο Θεός τα ’βαλε μαζί μου). Συνήθως λέγεται με παράπονο ή με ένα αίσθημα εγκατάλειψης·
- μη για όνομα του Θεού! παρακλητική έκφραση με την οποία προσπαθούμε να παρεμποδίσουμε ή να αποτρέψουμε κάποιον να κάνει κάτι, ιδίως παράτολμο ή κακό: «θα πατήσω το πεντάλ και θα πιάσουμε διακόσια χιλιόμετρα την ώρα. -Μη για όνομα του Θεού! || θα τον κλείσω στη φυλακή τον άτιμο. -Μη για όνομα του Θεού!». Τις περισσότερες φορές, δικαιολογούμε και το λόγο για τον οποίο αποτρέπουμε το συνομιλητή μας να προβεί στην πράξη που δηλώνει: «θα πατήσω το πεντάλ και θα πιάσουμε διακόσια χιλιόμετρα την ώρα. -Μη για όνομα του Θεού, γιατί θα σκοτωθούμε! || θα τον κλείσω στη φυλακή τον άτιμο. -Μη για όνομα του Θεού, γιατί έχει μικρά παιδιά να θρέψει!»·
- μη για το Θεό! βλ. φρ. μη για όνομα του Θεού(!)·
- μια χαρά Θεού ή μια χαρά Θεού είναι…, βλ. λ. χαρά·
- μόλις βγήκε, ο Θεός έσπασε το καλούπι, βλ. λ. καλούπι·
- μου βγαίνει ο Θεός, βασανίζομαι, ταλαιπωρούμαι, τυραννιέμαι: «μου βγαίνει ο Θεός κάθε μέρα στη δουλειά». Συνών. μου βγαίνει η Παναγία / μου βγαίνει η πίστη / μου βγαίνει η ψυχή / μου βγαίνει ο κώλος / μου βγαίνει ο πάτος / μου βγαίνει ο Χριστός / μου βγαίνει το λάδι·
- μου βγαίνει ο Θεός ανάποδα, καταβασανίζομαι, καταταλαιπωρούμαι, κατατυραννιέμαι: «μου βγαίνει ο Θεός ανάποδα κάθε μέρα για να τα φέρω βόλτα». Συνών. μου βγαίνει η Παναγία ανάποδα / μου βγαίνει η πίστη ανάποδα / μου βγαίνει η ψυχή ανάποδα / μου βγαίνει η ψυχή απ’ το στόμα / μου βγαίνει ο κώλος απ’ έξω (απ’ όξω) / μου βγαίνει ο πάτος απ’ έξω (απ’ όξω) / μου βγαίνει ο Χριστός ανάποδα·
- μου ’ρχεται, μα το Θεό να… ή μα το Θεό, μου ’ρχεται να…, λέγεται στην περίπτωση που ενσυνείδητα ή υποσυνείδητα νιώθουμε έντονη και ισχυρή την τάση να κάνουμε κάτι συγκεκριμένο: «κάθε φορά που βλέπω αυτόν τον παλιάνθρωπο, μου ’ρχεται, μα το Θεό, να τον σπάσω στο ξύλο || κάθε φορά που βλέπω αυτόν το φουκαρά, μου ’ρχεται, μα το Θεό, να βάλω τα κλάματα». (Λαϊκό τραγούδι: είναι τώρα λίγος καιρός όπου την αγαπάω και μου ’ρχεται, μα το Θεό, στη μάνα της να πάω). Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το έτσι·
- να έχεις την ευλογία του Θεού, βλ. λ. ευλογία·
- να έχεις την ευχή του Θεού, βλ. λ. ευχή·
- να με κάψει ο Θεός! ή ο Θεός να με κάψει! είδος όρκου για να γίνουμε πιστευτοί σε αυτά που λέμε σε κάποιον, αναφορά στη θεϊκή τιμωρία για να τονίσουμε τις καλές μας προθέσεις: «αν δεν είναι τα πράγματα έτσι όπως στα λέω, να με κάψει ο Θεός! || αν κάνω εγώ αυτό το πράγμα, να με κάψει ο Θεός!»·
- να μη σου δώσει ο Θεός όσα μπορείς ν’ αντέξεις, λέγεται ως ευχή σε κάποιον, γιατί ο άνθρωπος σε μια δύσκολη στιγμή έχει απεριόριστη αντοχή, οπότε το υπονοούμενο είναι πως, αν του δώσει ο Θεός όσα μπορεί να αντέξει, τότε θα του δώσει πάρα πολλές δυσκολίες· 
- να μη φτάσεις να δεις Θεού πρόσωπο, είδος κατάρας με την έννοια, να μην αξιωθείς, να μην προλάβεις να καλυτερεύσεις τη ζωή σου, να αντιμετωπίζεις συνέχεια μεγάλες δυσκολίες και προβλήματα: «για το κακό που μου ’κανες, να μη φτάσεις να δεις Θεού πρόσωπο»·
- να μην (το) δώσει ο Θεός, βλ. φρ. ας μην (το) δώσει ο Θεός·
- να σε κάψει ο Θεός! ή ο Θεός να σε κάψει! είδος κατάρας που απευθύνουμε εναντίον κάποιου·
- νεράκι του Θεού, βλ. λ. νεράκι·
- ξαναβλέπω Θεού πρόσωπο, μετά από περίοδο δυσκολιών, άρχισε να βελτιώνεται η κατάσταση μου, άρχισα πάλι να ευημερώ: «μετά τη βοήθεια που δέχθηκα απ’ το φίλο μου, ξαναβλέπω Θεού πρόσωπο»·
- ξέρει ο Θεός ποιο δέντρο μαραίνει, ο Θεός δεν τιμωρεί τυχαία τους ανθρώπους: «ο κόσμος δεν μπορεί να καταλάβει, και νομίζει πως ο Θεός ρίχνει την τιμωρία και σ’ όποιον πάει, όμως δεν είναι έτσι τα πράγματα, γιατί ξέρει ο Θεός ποιο δέντρο μαραίνει»·
- ο δούλος (η δούλη) του Θεού, βλ. λ. δούλος·
- ο δρόμος του Θεού, βλ. λ. δρόμος·
- ο Θεός αγαπάει τον κλέφτη, αγαπάει όμως και το νοικοκύρη, δεν υπάρχει περίπτωση να αδικήσει κανείς κάποιον και να μην το πληρώσει αργά ή γρήγορα·
- ο Θεός άλλους ανεβάζει κι άλλους κατεβάζει, ηπιότερη έκφραση του ο Θεός άλλους έπλασε κι άλλους έκλασε (βλ. φρ.)·
- ο Θεός αλλού πλάθει κι αλλού κλάνει, βλ. συνηθέστ. ο Θεός άλλους έπλασε κι άλλους έκλασε·
- ο Θεός άλλους έπλασε κι άλλους έκλασε ή ο Θεός άλλους τους έπλασε κι άλλους τους έκλασε, χαρακτηριστική έκφραση απογοητευμένου ανθρώπου για την κακή πορεία των πραγμάτων στη ζωή του, καθώς βλέπει άλλους να πορεύονται με επιτυχία και προκοπή·
- ο Θεός αργεί, μα δε λησμονεί, ο Θεός μπορεί να αργεί πολλές φορές να επέμβει για βοήθεια ή για τιμωρία, αλλά σίγουρα κάποτε επεμβαίνει: «κάποια μέρα θα τιμωρηθείς από τη θεία δικαιοσύνη για το κακό που μου έχεις κάνει, γιατί ο Θεός αργεί, μα δε λησμονεί»·
- ο Θεός ας με συχωρέσει ή ο Θεός να με συχωρέσει, βλ. φρ. Θεέ μου σχώρα με·
- ο Θεός βοηθός! παράκληση ατόμου που έχει εμπλακεί σε δυσκολίες να επέμβει ο Θεός να το βοηθήσει· βλ. και φρ. κι ο Θεός βοηθός·
- ο Θεός είναι μεγάλος! α. παρηγορητική υπενθύμιση της μακροθυμίας του Θεού σε περίπτωση απογοήτευσης ή υπενθύμιση της σωτήριας βοήθειας του Θεού σε περίπτωση μεγάλης δυστυχίας: «κάνε λίγο υπομονή και να δεις που όλα θα περάσουν, γιατί ο Θεός είναι μεγάλος». (Λαϊκό τραγούδι: κι αν σε πήρε κάποιος άλλος, ο Θεός είναι μεγάλος). β. δηλώνει πίστη πως τα πράγματα θα διορθωθούν: «μπορεί να περνάω δύσκολες μέρες, αλά ο Θεός είναι μεγάλος κι όλα θα φτιάξουν!»·
- ο Θεός κι η ψυχή μου το ξέρουν! μόνο ο Θεός κι εγώ γνωρίζουμε τι βάσανα και τι δυσκολίες πέρασα για να πετύχω κάτι: «ο Θεός κι η ψυχή μου το ξέρουν τι πέρασα για ν’ αγοράσω αυτό το σπιτάκι! || ο Θεός κι η ψυχή μου το ξέρουν τι τράβηξα για να σπουδάσω τα παιδιά μου!»·
- ο Θεός κι η ψυχή του, έκφραση με την οποία αφήνουμε κάποιον εντελώς ελεύθερο να αποφασίσει για θέμα που μας αφορά ή και που αφορά τον ίδιο και που έχει μια διάθεση δυσπιστίας για το αν ενεργήσει σωστά, όπως πρέπει: «εγώ πάντως του ζήτησα συγνώμη. Από εκεί και πέρα ο Θεός κι η ψυχή του || εγώ, ό,τι συμβουλή ήταν να του δώσω, του την έδωσα, τώρα το τι θα κάνει, ο Θεός κι η ψυχή του»·
- ο Θεός κι ο λόγος σου! λέγεται ευχετικά, όταν μας λέει κάποιος κάτι που μας συμφέρει, μας εξυπηρετεί ή μας ικανοποιεί, να το ακούσει ο Θεός για να το πραγματοποιήσει: «δεν ξέρεις πόσο θέλω να γίνει καλά ο πατέρας σου! -Ο Θεός κι ο λόγος σου! || ε ρε και να σου τύχει το λαχείο που αγόρασες! -Ο Θεός κι ο λόγος σου!»·
- ο Θεός μαζί σου, ευχετική έκφραση σε κάποιον που αναχωρεί για κάπου ή που βρίσκεται στο ξεκίνημα μιας ενέργειάς του·
- ο Θεός μονάχα ξέρει, βλ. φρ. ένας Θεός ξέρει. (Λαϊκό τραγούδι: χαραμίστηκε η ζωή μου μες στα χέρια τα δικά σου, ο Θεός μονάχα ξέρει πόσα τράβηξα κοντά σου)·
- ο Θεός μονάχα ξέρει αν… ή ο Θεός μονάχα ξέρει πότε… ή ο Θεός μονάχα ξέρει πού… ή ο Θεός μονάχα ξέρει πώς…, βλ. φρ. ένας Θεός ξέρει αν… (Λαϊκό τραγούδι: κάποιο τρένο θα περάσει απ’ τη ζωή μας βιαστικό, τη βαλίτσα μας στο χέρι κι ο Θεός μονάχα ξέρει πού θα κάνουμε σταθμό)·
- ο Θεός ν’ αναπαύσει την ψυχή του, ευχή σε κάποιον που πέθανε·
- ο Θεός να βάλει το χέρι του! (το χεράκι του!), παράκληση κάποιου που έχει εμπλακεί σε δυσκολίες να επέμβει ο Θεός να τον βοηθήσει·
- ο Θεός να δώσει! λέγεται ευχετικά, όταν μας λέει κάποιος κάτι που μας συμφέρει, μας εξυπηρετεί ή μας ικανοποιεί, να το ακούσει ο Θεός για να το πραγματοποιήσει: «πολύ θα χαρώ, αν περάσει ο γιος σου στο πανεπιστήμιο! -Ο Θεός να δώσει»·
- ο Θεός να ευδοκήσει! βλ. φρ. ο Θεός να δώσει(!)·
- ο Θεός να κάνει το θαύμα του! βλ. φρ. ο Θεός να βάλει το χέρι του! (το χεράκι του!)·
- ο Θεός να με βγάλει ψεύτη, ευχή να μη συμβεί το κακό στο οποίο αναφέρομαι ή να μην είναι έτσι το κακό που λέω για κάποιον, μακάρι να διαψευστώ: «άκουσα πως ο τάδε έβαλε χέρι στο ταμείο, ο Θεός να με βγάλει ψεύτη || ο Θεός να με βγάλει ψεύτη, αλλά έμαθα πως η τάδε του τα φοράει του φίλου μας»·
- ο Θεός να μη μας το χρωστάει αυτό το κακό ή ο Θεός να μη μας το χρωστάει τέτοιο κακό, λέγεται στην περίπτωση που απευχόμαστε να συμβεί και σε μας το κακό για το οποίο κουβεντιάζουμε: «έμεινε ολομόναχος στη ζωή, γιατί έχασε όλη του την οικογένεια σ’ ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα. -Ο Θεός να μη μας το χρωστάει τέτοιο κακό»·
- ο Θεός να μη το δώσει, ευχή για να μη συμβεί το κακό στο οποίο αναφερόμαστε·
- ο Θεός να μου κόβει μέρες και να σου δίνει χρόνια, έκφραση με την οποία δείχνουμε την υπέρμετρη αγάπη μας σε πολυαγαπημένο μας πρόσωπο·
- ο Θεός να σ’ ευλογεί, ευχή που δίνουμε σε κάποιον να έχει την ευλογία του Θεού: «ο Θεός να σ’ ευλογεί, φίλε μου, που με βοήθησες»·
- ο Θεός να σε καλοδρομίζει, ευχή σε κάποιον που πρόκειται να ταξιδέψει·
- ο Θεός να σε πληρώσει ή ο Θεός να στο πληρώσει, ευχή ατόμου, που βοηθήσαμε, να αποζημιωθούμε από το Θεό ή κατάρα ατόμου, που του κάναμε κάποιο κακό, να τιμωρηθούμε από το Θεό·
- ο Θεός να σε φυλάει, ευχή σε κάποιον να έχει την προστασία του Θεού: «ο Θεός να σε φυλάει απ’ τους κακούς ανθρώπους». (Λαϊκό τραγούδι: Σακραμέντο και Νοτάη ο Θεός να σε φυλάει. Πέρασα κι από το Φρίσκο όλο μπελαλήδες βρίσκω)·
- ο Θεός να σε φωτίσει ή να σε φωτίσει ο Θεός ευχή σε κάποιον να τον καθοδηγήσει ο Θεός, ώστε να μπορέσει να ενεργήσει με τον ορθό, το σωστό, τον ενδεδειγμένο τρόπο, να τον βοηθήσει να πάρει τη σωστή απόφαση: «τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα, γι’ αυτό εύχομαι να σε φωτίσει ο Θεός να κάνεις το σωστό»·
- ο Θεός να σου δίνει φώτιση, ευχή που δίνουμε σε κάποιον να τον καθοδηγεί ο Θεός, ώστε να ενεργεί ορθά, σωστά, ώστε να παίρνει τις σωστές αποφάσεις: «εκεί που θα πας, παιδάκι μου, ο Θεός να σου δίνει φώτιση». Πολλές φορές, μετά το ρ. της φρ. ακολουθεί το καλή·
- ο Θεός να στα φέρει δεξιά ή ο Θεός να τα φέρει δεξιά, ευχή σε κάποιον, που βασανίζεται από κάποιο πρόβλημα, να βρεθεί ευνοϊκή λύση, να έχει αίσια κατάληξη·
- ο Θεός να στα φέρνει (πάντα) δεξιά, ευχή σε κάποιον, που μας πληροφορεί πως γενικά όλα τα πράγματα στη ζωή του πηγαίνουν ευνοϊκά, να συνεχίσουν να πηγαίνουν ευνοϊκά, ή ευχή σε κάποιον, που μας βοήθησε, να είναι ευτυχισμένος, χωρίς προβλήματα·
- ο Θεός να το κάνει…, ειρωνική έκφραση, που δηλώνει πως το πράγμα για το οποίο γίνεται λόγος, δεν έχει καμιά χρηστικότητα είτε λόγω παλαιότητας είτε λόγω ακαταλληλότητας ή, και αν την έχει, είναι μηδαμινή ή και επικίνδυνη:  «αγόρασε ένα μεταχειρισμένο αυτοκίνητο, αλλά ο Θεός να το κάνει αυτοκίνητο, γιατί φοβάσαι και να μπεις μέσα || αγόρασε ένα διαμέρισμα, αλλά ο Θεός να το κάνει διαμέρισμα, γιατί είναι στο υπόγειο μιας παλιάς οικοδομής»·
- ο Θεός να τον κάνει…, ειρωνική έκφραση, που δηλώνει πως το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος δεν έχει καμιά από τις ιδιότητες που το αποδίδουν ή, και αν τις έχει, είναι μηδαμινές: «θα πάω στο γιατρό μου για μια εξέταση. -Ο Θεός να τον κάνει γιατρό αυτόν τον κομπογιαννίτη || έδωσα την υπόθεσή μου σ’ έναν δικηγόρο, αλλά ο Θεός να τον κάνει δικηγόρο, γιατί είναι απ’ τους μεγαλύτερους χασοδίκες»·
- ο Θεός να φυλάει! βλ. φρ. Θεός φυλάξοι(!)·
- ο Θεός ο ίδιος να… ή ο ίδιος ο Θεός να…, δηλώνει εμμονή σε κάποια απόφασή μας: «ο Θεός ο ίδιος να μου το πει, εγώ δεν αποσύρω τη μήνυση που του ’κανα || ο Θεός ο ίδιος να με παρακαλέσει να μην πάω, εγώ θα πάω για να του μπω στο μάτι»·
- ο Θεός πάντα το καλό, ευχετική προσφώνηση ανάμεσα σε πότες, την ώρα που σηκώνουν το ποτήρι τους να πιουν. Συνήθως της φρ. προτάσσεται το άντε και (κι)·
- ο Θεός σκάλες ανεβάζει και σκάλες κατεβάζει, έκφραση που δηλώνει πως η τύχη είναι ευμετάβλητη και συνήθως απευθύνεται προειδοποιητικά σε κείνους που παινεύονται για την καλή τους τύχη: «μην κοκορεύεσαι για την καλή σου τύχη, γιατί ο Θεός σκάλες ανεβάζει και σκάλες κατεβάζει»· βλ. και φρ. ο Θεός άλλους ανεβάζει κι άλλους κατεβάζει·
- ο Θεός στα ψηλά βουνά ρίχνει το χιόνι, ο Θεός στέλνει τις μεγάλες στενοχώριες, τις μεγάλες συμφορές, τα μεγάλα βάρη, σε κείνους που μπορούν να τα αντέξουν: «ό,τι κακό και να σου τύχει εσένα, δε σε φοβάμαι, γιατί ο Θεός στα ψηλά βουνά ρίχνει το χιόνι»·
- ο Θεός της Ελλάδας, βλ. λ. Ελλάδα·
- ο Θεός τρέφει τα πουλιά, μα δεν τα βάζει και το φαΐ μέσ’ στη φωλιά, παράλληλα με τη φροντίδα του Θεού, πρέπει και εμείς να φροντίζουμε για τα προς το ζην: «εσύ την άραξες στο σπίτι σου και τα περιμένεις όλα απ’ το Θεό. Βέβαια, ο Θεός τρέφει τα πουλιά, μα δεν τα βάζει και το φαΐ μέσ’ στη φωλιά». Πρβλ.: σύν Ἀθηνᾷ καὶ χεῖρα κίνει·
- ο καλόγερος κοιμάται κι ο Θεός του μαγειρεύει, λέγεται για άτομο που, χωρίς να κοπιάζει διόλου, του έρχονται όλα ευνοϊκά, ή λέγεται για άτομο του οποίου για την προκοπή του ενδιαφέρεται ενεργά κάποιος άλλος: «γι’ αυτόν δεν πρέπει ν’ ανησυχείς, γιατί ο καλόγερος κοιμάται κι ο Θεός του μαγειρεύει». Συνών. αυτός κοιμάται κι η τύχη του δουλεύει·
- ο κουβαλητής θυμάται το Θεό, μόνο όταν έχει το φορτίο στον ώμο του, βλ. λ. κουβαλητής·
- ο Λόγος του Θεού, βλ. λ. λόγος·
- ο Νόμος του Θεού, βλ. λ. νόμος·
- οίκος (του) Θεού, βλ. λ. οίκος·
- όλες οι μέρες είναι του Θεού, βλ. λ. μέρα·
- όποιον αγαπά ο Θεός παιδεύει, όποιον αγαπά ο Θεός τον υποβάλλει σε δοκιμασίες: «η στενοχωριέσαι με τις δυσκολίες που σου τυχαίνουν, γιατί όποιον αγαπά ο Θεός παιδεύει». Πρβλ.:
ὂν γὰρ ἀγαπᾷ Κύριος παιδεύει, μαστιγοῖ δὲ πάντα υἱὸν ὃν παραδέχεται. (Παύλου Προς Εβραίους, ιβ΄ 6]·
- όποιος δίνει σε φτωχό, δανείζει στο Θεό, όποιος ελεεί φτωχό, ο Θεός θα του το ανταποδώσει. Η φρ. υπάρχει γραμμένη σε πολλές εκκλησίες·
- όποιος λέει την αλήθεια, έχει το Θεό βοήθεια, βλ. λ. αλήθεια·
- όπου δε δίνει ο Θεός παιδιά, δίνει ο διάβολος ανίψια, βλ. λ. ανίψι·
- όπως ορίζει ο Θεός ή όπως ορίσει ο Θεός, σύμφωνα με την επιθυμία του Θεού: «δεν μπορείς ν’ αλλάξεις τίποτα στη ζωή, γιατί όλα γίνονται όπως ορίσει ο Θεός»·
- οργή Θεού, βλ. λ. οργή·
- όσο θέλεις δούλευε κι όσα θέλει ο Θεός θα σου δώσει, παρ’ όλη την εργατικότητα του ανθρώπου αν δεν υπάρχει και η θεϊκή βούληση, τότε δε θα μπορέσει να προκόψει·
- όταν γαμείς, λεν το φτωχό, να κοιτάς και το Θεό, βλ. λ. φτωχός·
- όταν δίνει ο Θεός τ’ αλεύρι, παίρνει ο διάβολος το σακί, είναι και φορές που η ατυχία μας εμποδίζει να απολαύσουμε τα οφέλη από τις προσπάθειές μας, τα αγαθά τον κόπων μας: «καμιά φορά έρχονται έτσι τα πράγματα στη ζωή, που, όταν δίνει ο Θεός τ’ αλεύρι, παίρνει ο διάβολος το σακί»·   
- όταν θέλει να χαλάσει ο Θεός τον μέρμηγκα, του βάζει φτερά και πετάει, βλ. λ. μυρμήγκι·
- όταν ο Θεός μεθ’ ημών, ουδείς καθ’ ημών, όταν έχουμε την προστασία του Θεού, δεν πρέπει να φοβόμαστε κανένα κακό από οποιονδήποτε·
- όταν ο Θεός μοίραζε μυαλά, αυτός κοιμόταν ή όταν ο Θεός μοίραζε μυαλά, αυτός είπε όχι ευχαριστώ ή όταν ο Θεός πετούσε μυαλά, αυτός κρατούσε ομπρέλα, λέγεται ειρωνικά για άτομο που δεν έχει καθόλου μυαλό, που είναι πολύ κουτός, ανόητος, βλάκας: «μην τον συνερίζεσαι γι’ αυτά που λέει και κάνει, γιατί, όταν ο Θεός πετούσε μυαλά, αυτός κρατούσε ομπρέλα»·
- όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει, από το ότι, τα πάντα στη ζωή του ανθρώπου είναι ρευστά, απρόβλεπτα και εξαρτιόνται από τη βούληση του Θεού: «πάνε ν’ ανάψεις κανένα κεράκι τώρα που ξεκινάς καινούρια δουλειά, γιατί δεν πρέπει να σου διαφεύγει πως όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει»·    
- (ούτε) το Θεό μπάρμπα να ’χει, με κανένα τρόπο, σε καμιά περίπτωση δε θα πραγματοποιήσουμε ή δε θα αφήσουμε να πραγματοποιηθεί κάτι που τον συμφέρει ή που τον ωφελεί: «δε θα τον πάρω στη δουλειά μου, ούτε το Θεό μπάρμπα να ’χει || δε θα του δώσω την άδεια που θέλει, ούτε το Θεό μπάρμπα  να ’χει»·
- παιδιά ενός κατώτερου Θεού, βλ. λ. παιδί·
- παιδιά του Θεού, βλ. λ. παιδί·
- πήγαινε στην ευχή του Θεού! βλ. λ. ευχή·
- πήγαινε στο έλεος του Θεού! βλ. λ. έλεος·
- πήγε στο Θεό, πέθανε και σίγουρα η ψυχή του πήγε στον Παράδεισο: «ήταν πολύ καλός άνθρωπος ο σχωρεμένος και σίγουρα η ψυχή του πήγε στο Θεό». Συνηθισμένη δικαιολογία σε μικρό παιδί για το θάνατο ατόμου της οικογενείας του·
- πλάσμα του Θεού, βλ. λ. πλάσμα·
- πλούσια, Θεέ μου, τα ελέη σου! ή πλούσια τα ελέη του Θεού! αναφώνηση ευχαριστίας προς το Θεό για την αφθονία αγαθών, ιδίως τροφών που υπάρχουν σε ένα τραπέζι·
- ποιος είδε το Θεό και δεν τον φοβήθηκε! ξέσπασε με τέτοια οργή και μανία, που προξενούσε φόβο: «μόλις μας είδε να τεμπελιάζουμε, άρχισε να φωνάζει σαν μανιακός και ποιος είδε το Θεό και δεν τον φοβήθηκε!»·
- προβατάκι του Θεού, βλ. λ. προβατάκι·
- προς Θεού! παρακλητική έκφραση με την οποία προσπαθούμε να παρεμποδίσουμε ή να αποτρέψουμε κάποιον να κάνει κάτι, ιδίως κακό, ή έκφραση που επιτείνει την άρνησή μας για κάτι κακό που μας προσάπτει κάποιος: «προς Θεού, πρέπει να προσέχουμε καλά μη μας συμβεί κανένα κακό! || μα τι λες, προς Θεού, ούτε που το σκέφτηκα να σε κατηγορήσω!»·
- πρώτα ο Θεός, βλ. φρ. Θεού θέλοντος·
- πρώτη βοήθεια του Θεού, δεύτερη του γειτόνου, έκφραση με την οποία θέλουμε να υπογραμμίσουμε την αξία του καλού γείτονα: «ο καλός γείτονας είναι μεγάλη τύχη για κάποιον, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πρώτη βοήθεια του Θεού, δεύτερη του γειτόνου»·
- πώς βαστιέμαι, ένας Θεός το ξέρει! ή πώς βαστώ, ένας Θεός το ξέρει! α. έχω εξαντληθεί σωματικά ή οικονομικά: «ήταν τόσο κουραστική σήμερα η δουλειά, που πώς βαστώ, ένας Θεός το ξέρει! || έπεσε τέτοια αναδουλειά στο μαγαζί και το πώς βαστώ, ένας Θεός το ξέρει!». β. μετά βίας συγκρατώ τα νεύρα μου, μετά βίας συγκρατιέμαι να μην ενεργήσω βίαια εναντίον κάποιου: «λέει τέτοιες ανοησίες και πώς βαστιέμαι, ένας Θεός το ξέρει!». Συνήθως μετά το ρ. της φρ. ακολουθεί το μόνο ή το μονάχα, ενώ πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το άρθρο το·
- πώς κρατιέμαι, ένας Θεός το ξέρει! ή πώς κρατώ, ένας Θεός το ξέρει! βλ. φρ. πώς βαστιέμαι, ένας Θεός το ξέρει(!)·
- σε τι Θεό πιστεύεις; λέγεται σε άτομο που συμπεριφέρεται με μεγάλη σκληρότητα και δηλώνει συνήθως παράκληση να συμπεριφερθεί πιο ήπια ή με επιείκεια: «μην τον κλείσεις φυλακή για μια κωλοεπιταγή, που δεν είχε να σου πληρώσει, σε τι Θεό πιστεύεις;»·
- σημαδεμένος απ’ το Θεό, αυτός που είναι ανάπηρος, σακάτης εκ γενετής: «τον τρώει ένα σαράκι, γιατί έχει ένα παιδί σημαδεμένο απ’ το Θεό»·
- στην ευχή του Θεού, βλ. λ. ευχή·
- στο Θεό σου! βλ. φρ. για (τ’) όνομα του Θεού! (Λαϊκό τραγούδι: Έλλη, στο Θεό σου, τι έχεις στο μυαλό σου;)·
- στο φαΐ και στο γαμήσι ο Θεός δεν κάνει κρίση, κανένας δεν μπορεί να κατακρίνει κάποιον, με οποιονδήποτε τρόπο κι αν ενεργεί, για την απόκτηση ζωτικών αναγκών στη ζωή του·
- συν Θεώ, με τη βοήθεια του Θεού: «συν Θεώ όλα θα πάνε καλά»·
- τ’ αγαθά του Θεού, βλ. λ. αγαθό·
- τα ελέη του Θεού, βλ. λ. έλεος·
- τα καλά του Θεού, αφθονία υλικών αγαθών: «τα καλά του Θεού έχουμε, δε μας λείπει τίποτα»·
- τέλος και τω Θεώ δόξα, βλ. λ. τέλος·
- τέρμα Θεού, βλ. λ. τέρμα·
- τέρμα και τω Θεώ δόξα, βλ. λ. τέρμα·
- τι Θεό λατρεύει, βλ. φρ. σε τι Θεό πιστεύει·
- τι Θεό λατρεύεις; βλ. φρ. σε τι Θεό πιστεύεις(;)·
- τι κάνει ο Θεός, όταν έχει κέφια! θαυμαστικό πείραγμα σε όμορφη γυναίκα που τη βλέπουμε να περνάει από μπροστά μας. Πολλές φορές, τη φρ. προτάσσεται το πω πω ή το ε ρε·
- τι να σε βαρέσω, που ’σαι βαρεμένος απ’ το Θεό, βλ. φρ. τι να σε χτυπήσω, που ’σαι χτυπημένος απ’ το Θεό·
- τι να σε χτυπήσω, που ’σαι χτυπημένος απ’ το Θεό, υποτιμητική έκφραση σε άτομο που δεν καταδεχόμαστε ούτε να το χτυπήσουμε, γιατί η μεγάλη βλακεία του, η μεγάλη ανοησία του θεωρούμε πως είναι χτύπημα από το Θεό· 
- το γκαβό πουλί ο Θεός δυο φορές το βλέπει, βλ. λ. πουλί·
- το γκαβό πουλί το δίνει ο Θεός φωλιά και ζει, βλ. λ. πουλί·
- το Θεό, ειρωνική έκφραση ή έκφραση φιλοφροσύνης στο ευχαριστώ που μας λέει κάποιος για κάποια εξυπηρέτηση ή άλλη διευκόλυνση που του κάναμε·
- το πολύ το Κύριε ελέησον το βαριέται κι ο Θεός, βλ. φρ. το πολύ το Κύριε ελέησον το βαριέται κι ο παπάς, λ. παπάς·
- το ’χω Θεό (μου) ή το ’χω για Θεό (μου) ή το ’χω σαν Θεό (μου), το λατρεύω, το αγαπώ πάρα πολύ, ιδίως το χρήμα: «όλοι στην οικογένειά μου ήταν τσιγκούνηδες άνθρωποι κι έτσι έμαθα κι εγώ να ’χω σαν Θεό το χρήμα». (Λαϊκό τραγούδι: την έσπασες στα γρήγορα, γι’ άλλο κορόιδο τρέχεις, γιατί το χρήμα αγαπάς και για Θεό το έχεις!)·
- τον αγαπάει σαν Θεό, τον υπεραγαπά: «απ’ τη μέρα που γνωρίστηκαν τον αγαπάει σαν Θεό». (Λαϊκό τραγούδι: ποιος το ’πε πως εγώ σε ξεχνώ, εγώ για σένα λιώνω νύχτα μέρα στο κόσμο σαν Θεό σ’ αγαπώ)·
- τον βλέπει σαν Θεό, τον υπεραγαπά, τον λατρεύει: «ο άντρας της δε της χαλάει χατίρι κι αυτή τον βλέπει σαν Θεό»·
- τον βλέπει στα μάτια σαν Θεό ή τον βλέπει σαν Θεό στα μάτια, βλ. λ. μάτι·
- τον έκανα Θεό ή τον έχω κάνει Θεό, τον θερμοπαρακάλεσα: «τον έκανα Θεό να με βοηθήσει, αλλά αυτός τίποτα || τον έκανα Θεό ν’ αποσύρει τη μήνυση κι ευτυχώς που τον έπεισα». (Λαϊκό τραγούδι: σ’ έχω κάνει Θεό μια φορά να σε δω, να σου πω σ’ αγαπώ γύρνα πίσω)·
- τον ευλόγησε ο Θεός με τα δυο τα χέρια, πρόκειται για πολύ τυχερό, για πολύ ευτυχισμένο άνθρωπο: «με ό,τι καταπιαστεί, βγάζει ένα σωρό λεφτά, λες και τον ευλόγησε ο Θεός με τα δυο τα χέρια»·  
- τον έχω Θεό (μου) ή τον έχω για Θεό μου ή τον έχω σαν Θεό (μου), τον λατρεύω, τον αγαπώ πάρα πολύ: «μην πεις κουβέντα για τον πατέρα του, γιατί τον έχει Θεό του». (Λαϊκό τραγούδι: σε είχα σαν Θεό μου σε λάτρευα πολύ, μα εσύ αντί για μάννα μου έδωσες χολή)·
- τον κοιτάζω σαν Θεό, τον λατρεύω, τον αγαπώ πάρα πολύ και παράλληλα τον σέβομαι υπερβολικά: «τους γονείς του τους κοιτάζει σαν Θεό». (Λαϊκό τραγούδι: αχ, σαν Θεό μου σε κοιτώ, αχ, σε λατρεύω σ’ αγαπώ· μα εσύ αδιαφορείς, δε γυρίζεις να με δεις)·
- τον ξέχασε ο Θεός, είναι υπέργηρος: «μη ρωτάς πόσο χρονών είναι, τον ξέχασε ο Θεός»· βλ. και φρ. μας ξέχασε ο Θεός·
- τον πήρε ο Θεός, πέθανε: «είναι μήνες τώρα που τον πήρε ο Θεός». Πρβλ. Άγιε μου Γιώργη γείτονα, να μ’ έπαιρνες να γλίτωνα (Λαϊκό τραγούδι)·
- τον τιμώρησε ο Θεός, τελικά δε γλίτωσε την τιμωρία: «μπορεί να ξέφυγε απ’ τους ανθρώπους, αλλά στο τέλος τον τιμώρησε ο Θεός»·
- του βγάζω το Θεό, τον βασανίζω, τον ταλαιπωρώ, τον τυραννώ: «του ’βγαλε το Θεό μέχρι να του επιστρέψει τα δανεικά που του είχε πάρει». Συνών. του βγάζω την Παναγία / του βγάζω την πίστη / του βγάζω την ψυχή / του βγάζω το λάδι / του βγάζω το Χριστό / του βγάζω τον κώλο / του βγάζω τον πάτο·
- του βγάζω το Θεό ανάποδα, τον καταβασανίζω, τον καταταλαιπωρώ, τον κατατυραννώ: «μπορεί να του βγάζω το Θεό ανάποδα κάθε μέρα, επειδή του ανέθεσα δύσκολη δουλειά, αλλά τον πληρώνω διπλάσια». Συνών. του βγάζω την Παναγία ανάποδα / του βγάζω την πίστη ανάποδα / του βγάζω την ψυχή ανάποδα / του βγάζω την ψυχή απ’ το στόμα / του βγάζω το Χριστό ανάποδα / του βγάζω τον κώλο απ’ έξω (απ’ όξω) / του βγάζω τον πάτο απ’ έξω (απ’ όξω)·
- του γαμώ το Θεό, α. τον καταξεφτιλίζω, τον καταντροπιάζω: «τον είδε που ενοχλούσε έγκυο γυναίκα κι εκεί μπροστά στον κόσμο του γάμησε το Θεό». β. τον τιμωρώ σκληρά, τον δέρνω άγρια και, κατ’ επέκταση, τον κατανικώ: «μόλις κατάλαβε ο πατέρας του πως ήταν πάλι πιωμένος του γάμησε το Θεό || τον άρπαξε στα χέρια του και του γάμησε το Θεό». γ. εκστομίζεται και ως βρισιά.Για συνών. βλ. φρ. του γαμώ τα καντήλια, λ. γαμώ·
- του ’δωσε ο Θεός πετσάκι κι αυτός άνοιξε βυρσοδεψείο, βλ. λ. πετσάκι·
- του Θεού το χρόνια δε σώνονται, α. λέγεται για τους βιαστικούς και ανυπόμονους ανθρώπους: «σιγά, ρε άνθρωπέ μου, μη βιάζεσαι, του Θεού τα χρόνια δε σώνονται». β. λέγεται από αυτούς που δε βιάζονται, που αφήνουν για το μέλλον αυτά που μπορούν να κάνουν σήμερα, που αναβάλλουν συνεχώς: «έλα μωρέ, γιατί να βιαστώ, του Θεού τα χρόνια δε σώνονται»· 
- του τα δίνει ο Θεός με τη σέσουλα, βλ. φρ. του τα δίνει ο Θεός με το ζεμπίλι·
- του τα δίνει ο Θεός με το ζεμπίλι, λέγεται για την αφθονία υλικών αγαθών που έχει κάποιος, και που συνεχώς προστίθενται και άλλα: «πώς να μην είναι ευτυχισμένος, απ’ τη στιγμή που του τα δίνει ο Θεός με το ζεμπίλι;»·
- του τα δίνει ο Θεός με το τσουβάλι, βλ. συνηθέστ. του τα δίνει ο Θεός με το ζεμπίλι·
- του χρωστάει ο Θεός, λέγεται για άτομο που, με ό,τι καταπιάνεται, κερδίζει με ευκολία πάρα πολλά λεφτά: «μην απορείς για το χρήμα που βγάζει αυτός ο άνθρωπος, γιατί του χρωστάει ο Θεός»·
- Ύψιστε Θεέ! ή Ύψιστε Θεέ μου! βλ. λ. ύψιστος·
- υψώνω τα χέρια μου στο Θεό, βλ. λ. χέρι·
- φεύγω απ’ το δρόμο του Θεού, βλ. λ. δρόμος·
- φωνή λαού, οργή Θεού, βλ. λ. φωνή·
- χάλασε ο Θεός τον κόσμο, προκλήθηκε μεγάλη, ανυπολόγιστη καταστροφή από φυσικά κυρίως αίτια ή στοιχεία: «ήταν τόσο δυνατός ο σεισμός, που χάλασε ο Θεός τον κόσμο || έγιναν τέτοιες πλημμύρες, που χάλασε ο Θεός τον κόσμο»·
- ψωλή καυλωμένη Θεό δεν ονομάζει, βλ. λ. ψωλή.

καθαρός, -η, -ο, επίθ. [<αρχ. καθαρός (= καθαρισμένος)], καθαρός. 1. που δεν έχει νοθευτεί, που είναι αμιγής, που του έχουν αφαιρεθεί οι ξένες ουσίες ή τα άχρηστα μέρη: «το δαχτυλίδι είναι από καθαρό χρυσό || καθαρό λάδι». 2. που είναι σαφής, ξεκάθαρος, που έχει διευκρινιστεί ή που δεν έχει ανάγκη να διευκρινιστεί, ο κατηγορηματικός: «μ’ αρέσουν πάντα οι καθαρές συζητήσεις». 3. που είναι γνήσιος, τίμιος, ντόμπρος, που είναι ηθικά άψογος, ο αγνός, ο έντιμος: «να του έχεις εμπιστοσύνη, γιατί είναι καθαρός άνθρωπος || πρόσεχε μ’ αυτόν που κάνεις παρέα, γιατί δε μου φαίνεται καθαρός άνθρωπος». 4. που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση: «η ανατροπή του παίχτη μέσα στη μικρή περιοχή, ήταν καθαρό πέναλτι». 5α. το αρσ. ως ουσ. ο καθαρός, (στη γλώσσα των ναρκωτικών) αυτός που έχει αποτοξινωθεί: «έκανε ένα χρόνο στην Ιθάκη και τώρα είναι καθαρός». β. (στη γλώσσα της αργκό) αυτός που δεν έχει καθόλου χρήματα, ο απένταρος, ο άφραγκος, ιδίως αυτός που έχασε όλα τα λεφτά του σε κάποιο τυχερό παιχνίδι: «παίζαμε όλο το βράδυ πόκα και το πρωί ήμουν καθαρός». Συνών. στεγνός (3α). γ. αυτός που δεν κουβαλάει μαζί του όπλο, που είναι άοπλος: «άφησέ τον να περάσει, γιατί τον έψαξα και είναι καθαρός». δ. που δεν είναι σεσημασμένος, που δεν έχει φάκελο στην Ασφάλεια: «λέω να ’χουμε για μόστρα τον τάδε, γιατί είναι καθαρός». ε. που για αρκετό χρονικό διάστημα δεν έχει πιει κρασί ή άλλο οινοπνευματώδες ποτό: «κάνω μια θεραπεία για το στομάχι μου κι είμαι καθαρός αρκετό καιρό || έκανε αποτοξίνωση κι εδώ κι ένα χρόνο είναι καθαρός». Συνών. στεγνός (3β). 6α. το θηλ. ως ουσ. η καθαρή, α. γυναίκα που δεν έχει τα έμμηνά της, την περίοδό της, τα ρούχα της: «δεν κάναμε έρωτα το βράδυ, γιατί δεν ήταν καθαρή». β. γυναίκα που δεν έχει κάποιο αφροδίσιο νόσημα: «κόλλησε βλεννόρροια, γιατί μ’ αυτή που πήγε δεν ήταν καθαρή». γ. γυναίκα που ασχολείται πάρα πολύ με την καθαριότητα του σπιτιού της ή του σώματός της: «χαίρεσαι να πηγαίνεις στο σπίτι της, γιατί είναι πολύ καθαρή ||  χαίρεσαι να την κάνεις παρέα, γιατί είναι πολύ καθαρή και μοσχομυρίζει αρώματα». δ. (στη γλώσσα των ναρκωτικών) η ανόθευτη ηρωίνη: «σε πεθαίνει που σε πεθαίνει κάθε μέρα, αν είναι και καθαρή, πας μια ώρα αρχύτερα». 7α. το ουδ. ως ουσ. το καθαρό, το καθαρογραμμένο αντίγραφο προχειρογραμμένου πρωτότυπου: «καθαρόγραψε το συμβόλαιο και φέρε μου το καθαρό για τις υπογραφές». β. το επίσημο τετράδιο εργασιών μαθητή: «έκανα πρώτα τις ασκήσεις στο πρόχειρο και τώρα θα τις περάσω στο καθαρό». Συνών. το καλό (10γ, δ). γ. σερβίτσιο (πιάτο, μαχαιροπίρουνο, ποτήρι) που δεν χρησιμοποιήθηκε: «φέρε ένα καθαρό κι ένα μπουκάλι ακόμα κρασί». δ. (για όπλα) αυτό που δεν έχει χρησιμοποιηθεί σε κάποια παράνομη ή εγκληματική ενέργεια: «ανάμεσα στα στοιχεία που διαθέτει η αστυνομία είναι κι ένα όπλο το οποίο όμως όπως ανακοινώθηκε από τον αρμόδιο αστυνομικό είναι καθαρό». 8. το ουδ. στον πλ. ως ουσ. τα καθαρά, το καθαρό κέρδος από δοσοληψία ή άλλη εμπορική πράξη: «δε θέλω να μου πεις τι τζίρο κάνεις το μήνα, αλλά τα καθαρά που μπαίνουν στην τσέπη σου». Υποκορ. καθαρούτσικος, -η κ. -ια, -ο. Επίρρ. καθαρά. (Ακολουθούν 50 φρ.)·
- βγαίνω καθαρός, αποδεικνύεται πως δεν είμαι ένοχος, αθωώνομαι: «στη δίκη που επακολούθησε, βγήκε καθαρός»·
- για να πω την καθαρή αλήθεια ή για να πούμε την καθαρή αλήθεια, βλ. λ.αλήθεια·
- γράφω στο καθαρό, βλ. συνηθέστ. περνώ στο καθαρό·
- δεν είναι καθαρός άνθρωπος, βλ. λ. άνθρωπος·
- δεν τη βγάζω καθαρή, α. δεν καταφέρνω να περνώ άνετα τη ζωή μου: «όλοι στην παρέα μου είναι μια χαρά και μόνο εγώ δεν τη βγάζω καθαρή». β. δεν πληρώνω τις οικονομικές μου υποχρεώσεις, δεν τα βγάζω πέρα: «με την τελευταία αναδουλειά που έχει πέσει στην αγορά, δεν τη βγάζω καθαρή και είμαι εκτεθειμένος». γ. δεν αποφεύγω τις συνέπειες μιας παράνομης υπόθεσης στην οποία είμαι αναμεμειγμένος, δε γλιτώνω: «αν καταθέσει και ο τάδε στη δίκη, δεν τη βγάζω καθαρή». δ. βρίσκομαι από άποψη υγείας σε τόσο άσχημη κατάσταση, που θεωρείται βέβαιο πως θα πεθάνω: «οι γιατροί είπαν πως ο παππούς, δεν τη βγάζει καθαρή»· βλ. και φρ. τη βγάζω καθαρή·
- δεν υπάρχει αλεύρι, όσο ψιλό κι αν είναι, που να μην έχει πίτουρα, δεν υπάρχει κρασί, όσο καθαρό κι αν είναι, που να μην έχει κατακάθι, βλ. λ. υπάρχω·
- είδα τον ήλιο καθαρό, βλ. λ. ήλιος·
- είναι καθαρός και ξάστερος, είναι ειλικρινής, σαφής, ντόμπρος: «να πιστεύεις πάντα αυτά που σου λέει, γιατί είναι καθαρός και ξάστερος αυτός ο άνθρωπος»·
- είναι καθαρός ο ορίζοντας, βλ. λ. ορίζοντας·
- επιχείρηση καθαρά χέρια, βλ. λ. επιχείρηση·
- έχει καθαρή καρδιά ή έχει καρδιά καθαρή, βλ. λ. καρδιά·
- έχει καθαρή σκέψη ή έχει σκέψη καθαρή, βλ. λ. σκέψη·
- έχει καθαρό μυαλό ή έχει μυαλό καθαρό, βλ. λ. μυαλό·
- έχω καθαρά χέρια ή έχω τα χέρια μου καθαρά, βλ. λ. χέρι·
- έχω καθαρό κούτελο ή έχω το κούτελό μου καθαρό, βλ. λ. κούτελο·
- έχω καθαρό μέτωπο ή έχω το μέτωπό μου καθαρό, βλ. λ. μέτωπο·
- έχω καθαρή τη συνείδηση μου ή έχω τη συνείδησή μου καθαρή, βλ. λ.συνείδηση·
- καθαρά γράμματα, βλ. λ. γράμμα·
- καθαρά λόγια, βλ. λ. λόγια·
- καθαρά πράγματα, βλ. λ. πράγμα·
- καθαρά χέρια, βλ. λ. χέρι·
- καθαρές κουβέντες, βλ. λ. κουβέντα·
- καθαρή βρομάδα, βλ. λ. βδομάδα·
- Καθαρή (Καθαρά) Δευτέρα, βλ. λ. Δευτέρα·
- καθαρή δουλειά ή καθαρές δουλειές, βλ. λ. δουλειά·
- καθαρή σκέψη, βλ. λ. σκέψη·
- καθαρό κέρδος, βλ. λ. κέρδος·
- καθαρό κούτελο, βλ. λ. κούτελο·
- καθαρό μέτωπο, βλ. λ. μέτωπο·
- καθαρό μυαλό, βλ. λ. μυαλό·
- καθαρό νερό, βλ. λ. νερό·
- καθαρός ουρανός, βλ. λ. ουρανός·
- καθαρός ουρανός αστραπές δε φοβάται, βλ. λ. ουρανός·
- λέω την καθαρή αλήθεια, βλ. λ. αλήθεια·
- μας έπαιξαν καθαρά, α. (ιδίως για παίχτες ποδοσφαιρικού παιχνιδιού) οι αντίπαλοι παίχτες μας αντιμετώπισαν με αθλητικό πνεύμα: «δεν έχουμε παράπονο που χάσαμε, γιατί μας έπαιξαν καθαρά». β. (ιδίως για διαιτητές μπάσκετ) ήταν αμερόληπτοι: «δε δημιουργήθηκε ούτ’ ένα παρατράγουδο, γιατί οι διαιτητές μας έπαιξαν καθαρά». Αντίθ. μας έπαιξαν βρόμικα·
- μας έπαιξε καθαρά, (ιδίως για διαιτητή ποδοσφαίρου) ήταν αμερόληπτος: «δεν έχουμε παράπονο απ’ το αποτέλεσμα, γιατί ο διαιτητής μας έπαιξε καθαρά». Αντίθ. μας έπαιξε βρόμικα·
- με καθαρή σκέψη ή με σκέψη καθαρή ή με καθαρή τη σκέψη ή με τη σκέψη καθαρή, βλ. λ. σκέψη·
- με καθαρή συνείδηση ή με συνείδηση καθαρή ή με καθαρή τη συνείδηση ή με τη συνείδηση καθαρή, βλ. λ. συνείδηση·
- με καθαρό κούτελο ή με κούτελο καθαρό ή με καθαρό το κούτελο ή με το κούτελο καθαρό, βλ. λ. κούτελο·
- με καθαρό μέτωπο ή με μέτωπο καθαρό ή με καθαρό το μέτωπο ή με το μέτωπο καθαρό, βλ. λ. μέτωπο·
- με καθαρό μυαλό ή με μυαλό καθαρό ή με καθαρό το μυαλό ή με το μυαλό καθαρό, βλ. λ. μυαλό·
- μιλώ καθαρά και ξάστερα, βλ. φρ. τα λέω καθαρά και ξάστερα·
- παίζω καθαρά, χωρίς να κάνω παγαποντιές, τίμια: «δεν τον παίζουν χαρτιά, γιατί δεν παίζει καθαρά»·
- περνώ στο καθαρό, α. καθαρογράφω προχειρογραμμένο πρωτότυπο: «μόλις το περάσεις στο καθαρό, φέρε το να το υπογράψω». β. (για μαθητές) καθαρογράφω μια εργασία μου στο επίσημο τετράδιο εργασιών: «μόλις περάσω στο καθαρό τις ασκήσεις που έλυσα, θα ’ρθω να σας βρω»·
- πες το καθαρά, μίλησε χωρίς περιστροφές, χωρίς υπεκφυγές, μίλησε με ειλικρίνεια: «λένε πως ήσουν κι εσύ στην κομπίνα. Πες το καθαρά, ήσουν ή δεν ήσουν». (Λαϊκό τραγούδι: έτσι και σε δει η νοικοκυρά μου και ρωτήσει το θες στην κάμαρά μου, πες της καθαρά πως είσαι η κυρά μου)· 
- στο λέω καθαρά, α. (απειλητικά) σου το διαβεβαιώνω, σε προειδοποιώ χωρίς περιστροφές, χωρίς υπεκφυγές: «αν δεν τακτοποιήσεις τις εκκρεμότητες που έχεις μαζί μου, θα ’χουμε κακά ξεμπερδέματα, στο λέω καθαρά». β. ομολογώ κάτι με ειλικρίνεια: «στο λέω καθαρά πως θέλω να χωρίσουμε». (Λαϊκό τραγούδι: μπορεί να στενοχωρηθώ που σ’ έχω συνηθίσει, μα σου το λέω καθαρά πως είναι όλα τυχερά μέσα σ’ αυτή τη ζήση)· βλ. και φρ. το λέω καθαρά· 
- στον καθαρό αέρα, βλ. λ. αέρας·
- τα λέω καθαρά και ξάστερα, μιλώ χωρίς περιστροφές, μιλώ χωρίς υπεκφυγές, μιλώ με ειλικρίνεια, τα λέω ντόμπρα, σταράτα: «δεν αφήνω σε κανέναν καμιά αμφιβολία, γιατί πάντα τα λέω καθαρά και ξάστερα»·
- τη βγάζω καθαρή, αποφεύγω τις δυσάρεστες συνέπειες κάποιας παρατυπίας ή παρανομίας μου ή περνώ ανώδυνα κάποιον κίνδυνο που διέτρεξα: «μίλησε το δικαστή ένας φίλος βουλευτής του πατέρα μου και την έβγαλα καθαρή στη δίκη || τη στιγμή που σηκώθηκαν να με δείρουν, ήρθε ένας φίλος μου παλαιστής κι έτσι την έβγαλα καθαρή, γιατί, μόλις τον είδαν, έκατσαν στ’ αβγά τους»· βλ. και φρ. τη βγάζω κοτσάνι, λ. κοτσάνι·
- το λέω καθαρά, λέω, διαβεβαιώνω σε κάποιον κάτι χωρίς περιστροφές, χωρίς υπεκφυγές: «το λέω καθαρά πως θα σε βοηθήσω, αν παραστεί ανάγκη»· βλ. και φρ. στο λέω καθαρά.