Ο Κρητικός Πόλεμος

15

ΑΡΧΗ
ΤΗΣ ΔΙΗΓΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ
τῆς γενομένης ἐν τῇ ἀθλίᾳ νήσῳ Κρήτῃ
συντεθέντες καὶ διορθωθέντες παρὰ Μαρίνου τοῦ Τζάνε
τοῦ ἐπιλεγομένου Μπουνιαλῆ, τοῦ ἐκ Ριθύμνου

Διὰ τὸν πόλεμον τῶ Χανιῶν

Γράφω σας νὰ γροικήσετε, ἄρχοντες τιμημένοι,

20

τὸν πόλεμο καὶ τὴ σκλαβιά, ποὺ πάθαν οἱ καημένοι,

τῆς Κρήτης ὅλο τὸ νησί, χῶρες, χωριὰ καὶ τόποι,

ποὺ πέφτανε σὰν τὰ πουλιὰ μὲ βόλια οἱ ἀνθρῶποι.

Κ’ ἔρχομαι ἀπὸ τὰ Χανιὰ τὸν πόλεμο ν’ ἀρχίσω

καὶ νὰ τὰ πῶ καταλεπτῶς, στὸν κόσμο νὰ τ’ ἀφήσω,

25

146

νὰ τὰ διαβάζουνε συχνιὰ κι ὅλα νὰ τὰ θυμοῦνται,

ποὺ τόσοι ἐχαθήκανε, νὰ κλαῖνε, νὰ θρηνοῦνται.

Κι ἂν εἶναι κ’ ἐφτωχύνασι, κι ἄλλος πολλὰ πλουτίζει,

ἔτσ’ ἀποφάσισε ὁ Θεὸς ἁπ’ ὅλους μᾶς ὁρίζει.

Νὰ δείξω Χάντακα, Χανιά, Ρέθεμνος, νὰ κοιτάξει

νὰ κλάψει ἀπὸ τὴν καρδιὰ κι ὅλος ν’ ἀναστενάξει·

5

νὰ χύσου δάκρυα ποταμὸ πὼς αἰχμαλωτιστῆκα

ἀπὸ τὸ γένος τῶν Τουρκῶν καὶ καταρημαστῆκα.

Λοιπὸν τώρα γροικήσετε τὸ τέλος πῶς ἐγίνη,

πῶς ἐρημάστη τὸ νησὶ κ’ ἔτυχε σκλαβοσύνη·

πῶς ἤτονε ἡ ἀφορμὴ ὁ Τοῦρκος ν’ ἀρματώσει

10

νά ’ρθει σ’ τσῆ Κρήτης τὸ νησὶ τὸν πόλεμο νὰ δώσει.

20

Ἤτονε τσ’ εἰκοσιεφτὰ μηνὸς τοῦ Ἰουλίου,

<ὁ>ποὺ γκρεμίσαν τὸ τειχιὸ τ’ Ἁγίου Δημητρίου.

Ρωμαῖοι, Φράγκοι κι ἄρχοντες ἐστέκα ν’ ἀνιμένου

τὸ τέλος πού ’χε νὰ γενεῖ, κ’ οἱ Τοῦρκοι ν’ ἀνεβαίνου.

25

Πλῆθος πολὺ ἐμπαίνασι μέσ’ ἀποὺ τὴ χαλάστρα,

καὶ σαϊτιὲς καὶ λουμπαρδιὲς ἐπέφταν ὡσὰν τ’ ἄστρα.

Ταμπόκια νὰ κτυπούσινε, νιάκαρα νὰ λαλοῦσι,

τοὺς Τούρκους ν’ ἀναγκάζουνε ἀπάνω ν’ ἀνεβοῦσι.

Ὢ ἥλιε λαμπρότατε, τώρα ἂς σκοτεινιαστοῦσι

167

5

οἱ λάμψες σου, νὰ μηδὲ δοῦ φόνους ποὺ θὰ γενοῦσι·

καὶ, θάνατε σκληρότατε, φύγε κ’ ἐσύ, κρουβήσου

καὶ μὴ φανεῖ στοὺς Χριστιανοὺς σήμερο ἡ μπόρεσή σου.

Γύρου τριγύρου τῶν τειχιῶν ἤτονε μαζωμένοι

οἱ Τοῦρκοι, ν’ ἀνεβαίνουνε ἦτον ἑτοιμασμένοι.

Μὰ πάλι ἀπὸ τὸ πέλαγος τὰ κάτεργα ἐβροντοῦσα

36

λουμπάρδες, γιὰ νὰ φοβηθοῦ, μ’ ἄλλο δὲν ἐμποροῦσα,

οὔτε κ’ ἐπηαίνανε σιμά, κανένα, νὰ βοηθήσει,

γιατ’ ἤκρουγε τὸ ρεβελὶ κ’ ἤθελε τὸ βουλήσει.

Μὰ τότες ἐφανήκανε ποιοί ’τον οἱ καβαλιέροι,

Ρωμαῖοι ἄξοι τοῦ σπαθιοῦ, παπαδοκαλογέροι.

15

Καὶ μέσα γιὰ νὰ μπαίνουσι πασάδες ἀνεβαῖνα,

κ’ οἱ Χριστιανοὶ ἀμολέρνασι μπάλες καὶ τοὺς ἐπαῖρνα.

Βρύσες νὰ τρέχουν αἵματα ’πὸ μιὰ μεριὰ κι ἀπ’ ἄλλη,

’πὸ μέσα νὰ μαλώνουσι, <νὰ> μπαίνου ἀκόμη κι ἄλλοι,

κ’ ἐκόφτασινε τοὺς φτωχοὺς Ρωμαίους εἰς τὲς στράτες

21

κ’ ἡ χώρα μπόμπες ἔριχνε ἀπ’ ὅλες της <τσὶ> μπάντες.

Ἀπάνω κάτω ἔβλεπες ἄντρες ἀποθαμένους

κ’ ἐκείτουνταν ἐδῶ κ’ ἐκεῖ, στὸν κάμπο ξαπλωμένους.

Τὸ Χάρον ἐκοιτάζανε στὴ μέση νὰ πετᾶται,

νὰ κόφτει Τούρκους καὶ Ρωμιούς, Φράγκους νὰ μὴ λυπᾶται·

ψυχὲς νὰ βγάνει ἀπὸ κορμιά, αἷμα πολὺ νὰ χύνει,

25

κ’ ἡ ὄργητά του ἡ κακὴ ν’ ἅφτει σὰν τὸ καμίνι.

Ἐπέτα μὲ διχῶς φτερὰ κ’ ἐκράτειε τὸ δρεπάνι,

ἔξω καὶ μέσα νὰ κολᾶ, κακὸ πολὺ νὰ κάνει·

ἀστάχια ἐθέριζε ξερὰ κι ἄλλα ξεσταχιασμένα,

168

κι ἄλλά ’κοφτε πλησότατα, μόνο ξεφυτρωμένα·

τοῦτοί ’τον ἄντρες τοῦ σπαθιοῦ καὶ γέροντες ὁμάδι,

νέοι, γυναῖκες καὶ παιδιὰ καὶ τσ’ ἔπαιρνε στὸν Ἅδη.

178/
47

Διήγησις εἰς τὲς ἀρχὲς τοῦ Ρεθέμνου

5

Στὸ Ρέθεμνος ὅπού ’μουνε μοῦ φάνηκε πὼς εἶδα

γυναίκα ὡσὰ νά ’τονε ἡ ἴδια μας πατρίδα

καὶ τουφεκιὲς ἀσκόλαστες ἄκουα νὰ λαλοῦσι

ἀπόξω οἱ Τοῦρκοι στὰ τειχιά, νὰ τηνὲ πολεμοῦσι·

10

καὶ λουμπαρδιὲς ἀπὸ μακρὰ στὸ κάστρο νὰ πετοῦσι,

καὶ σκάλες γιὰ νὰ βάνουσιν ἀπάνω ν’ ἀνεβοῦσι.

Κ’ ἐκείνη νὰ σκοτώνεται καὶ νὰ μοιρολογᾶται,

κ’ εἰς τὰ παιδιὰ π’ ἀνάθρεψε γιὰ νὰ παραπονᾶται·

κ’ ἔλεγε: «Νὰ βουλίζανε κ’ εἰς τ’ ἄκταφα νὰ πᾶσι

15

τὰ σπίτια, καὶ τὸ πέλαγος ἐμένα <νὰ> σκεπάσει.

Ἀλλ’ ὤ, καὶ πῶς τὸ κάτεχε μέσα ἡ καρδιά μου μένα,

πὼς θὲ νὰ μὲ ξεσκίσουσι λιοντάρια θυμωμένα.

Ἔτσι ἀπ’ ἀρχῆς ἐγίνηκα, ὀγιὰ νὰ πολεμοῦμαι,

καὶ νὰ μὲ παίρνουσι συχνά, πάντα, καὶ νὰ χαλοῦμαι.

20

Ποτέ μου δὲν τὸ λόγιαζα, οὐδὲ ποτὲ τὸ θάρρου

νά ’μαι μὲ τόσους Χριστιανοὺς κ’ οἱ Τοῦρκοι νὰ μὲ πάρου!

Ξανάστροφα μοῦ φαίνεται πὼς εἶναι γυρισμένος

ὁ ὑψορόφος οὐρανὸς κ’ εἶναι σκοτεινιασμένος,

ὁποὺ τὴ χώρα μου θωρῶ κ’ οἱ Χριστιανοὶ χαθῆκα

25

κ’ ἐμὲ εἰς πάθη ἀμέτρητα καὶ βάσανα μ’ ἀφῆκα».

Κ’ ἐγὼ σὰν τὴν ἐγνώρισα (κλαίοντας τοῦ τα ἐλάλει),

σιμώνω καὶ τὴν ἐρωτῶ, γιατί ’χε τόση ζάλη,

καὶ ποιά ἀφορμὴ τὴν ἔκαμε περίσσα καὶ λυπᾶται

καὶ κλαίει περαζόμενα βάσανα καὶ θυμᾶται.

179/

48

5

«Μέρα καὶ νύκτα», λέγει μου, «ἔπρεπε νὰ χουγιάζω,

στὰ σκοτεινὰ νὰ κρούβγομαι κι ὅλη ν’ ἀναστενάζω.

Κι ὅσοι στὸ δίσκον», ἔλεγε, «τοῦ κόσμου προπατοῦσι,

ὅλοι γιὰ μένα ἂς κλάψουσι κι ὅλοι ἂς μὲ λυπηθοῦσι,

τὸ πῶς ἐκαταστάθηκα καὶ βάσανα μ’ εὑρῆκα·

10

γιαταῦτος ἡ βαριόμοιρη ἔχω καημὸ καὶ πρίκα.

Ἐκεῖνοι ὁποὺ μ’ ἐκτίσασι μ’ ἔχου θεμελιωμένη

πάντα σὲ τοῦτο νά ’ρχομαι καὶ νά ’μαι χαλασμένη.

Ποιός νὰ μὴν κλάψει ἀκούοντας τὴ μάχη μου τὴν τόση

καὶ πλήσιους ἀναστεναμοὺς γιὰ μένα νὰ μὴ δώσει;».

15

Γιαῦτος τὴν παρακάλεσα τὰ χείλη της νὰ ποῦσι

πῶς στέκει μὲ τσ’ Ἀγαρηνοὺς ὁποὺ τηνὲ κρατοῦσι.

Καὶ τὴν ἐξαναρώτησα ποιοί ’ναι στὴ συντροφιά τση,

καὶ τάχα μένου Χριστιανοὶ στὰ σπίτια τὰ δικά τση;

Κ’ εἶπε μου: «Ὅταν λάχομε μαζί, θὰ σοῦ μιλήσω

20

τοὺς πόνους μου τοὺς ἄμετρους, νὰ σὲ παρηγορήσω».

Κ’ ἐσίμωσε στὸ πλάϊ μου κ’ ἐστάθη μετὰ μένα

στὰ σπίτια τση τὰ θλιβερά, τὰ κατακρεμισμένα.

Καὶ ταπεινὰ μοῦ σύντυχε: «Κοίταξε, τὸ παιδί μου·

τούτή ’ναι», μοῦ ’πε, «τάχατες ἡ χώρα ἡ δική μου;

25

Γιατί μ’ ἀπαρνηθήκετε καὶ σκλάβα <τως> μ’ ἐπιάσα

οἱ Τοῦρκοι, κι ἀνελύπητα βλέπεις καὶ μ’ ἐχαλάσα!».

Μ’ ἔδωκε καὶ τὸ χέρι της κ’ ἐγὼ ἄρχισα νὰ κλαίγω

καὶ πρὸς ἐκείνη νὰ μιλῶ καὶ ταπεινὰ νὰ λέγω:

«Νά ’χα φτερὰ νὰ πέτουνα, νὰ φύγω ἀπ’ ὀμπρός σου,

180/

49

5

νὰ μὴ θωρῶ, πατρίδα μου, τὸν πλήσιο χαλασμό σου».

Κ’ εἶπε μου: «Γροίκα νὰ σοῦ πῶ τὰ πάθη μου ἡ καημένη·

πολλὲς βολὲς μ’ ἐπήρασι κ’ ἔμεινα ρημασμένη».

<ΠΟΙΗΤΗΣ>

Ἴντα κατάρα σοῦ γροικῶ, δίχως καλὸ κανένα,

πὼς πάντα σ’ ἐχαλούσανε κ’ ἔτσι σ’ ἐκαταστένα;

                                    < ΠΑΤΡΙΔΑ>

Φοινίτσα εἰσὲ σφράγιση σοῦ ’λεγα κ’ εἶχα μόνο,

κι ὅλοι τὴν ἐκοιτάζασι, γιαῦτος τὴ φανερώνω.

Καὶ μοῦ ’δωκεν εἰσὲ καιροὺς νά ’χω καημὸ καὶ πόνο,

10

νὰ καίγομαι καὶ νὰ χαλῶ, νὰ ξανακαινουργιώνω.

<ΠΟΙΗΤΗΣ>

Πατρίδα μου, ἴντά ’παθες εἰς τὴ ζωή μου μένα,

καὶ στέκομαι γιὰ λόγου σου, Ρέθεμνος, πικραμένα;

<ΠΑΤΡΙΔΑ>

«Ρέθεμνος μὴ μὲ κράζεις πλιό, μὰ κράζε λυπημένη

χώρα μου τουρκοκίνητη καὶ φονοσκλαβωμένη».

15

Κ’ ἔκλαιγε κ’ ἐλυπάτονε γιὰ τοὺς Χστιανοὺς ποὺ χάσε,

κ’ ἔλεγε πὼς θανατικὸ καὶ πόλεμος τὴν πιάσε.

Κ’ ἐκείνους ὁποὺ στόλιζε καὶ μὲ τιμή ’χε θρέψει

πρῶτοι τὴν ἀρνηθήκασι κ’ ἠθέλασι μισέψει,

κ’ ἔφυγαν ἀπὸ λόγου τση κ’ ἐπιβουλιὰν ἐδεῖξα,

20

κι ἄκουσε κι ἀποθάνασι κ’ εἰς τὸ γιαλὸ τσ’ ἐρίξα.

«Στὴ γῆ τὴν τετραπέρατην ἤμου μελετισμένη,

γιατὶ μὲ πλήσιες ἀρετὲς ἤμουνα στολισμένη.

Κι ἀπείτις ἐσκλαβώθηκα κ’ οἱ Τοῦρκοι μ’ ἐπατῆσα,

σ’ ὅλο τὸν κόσμο βλάστησαν τὰ δέντρη μου κι ἀνθῆσα·

25

μὰ ’γὼ τιμὲς δὲ συντηρῶ γιατ’ εἶμαι χωρισμένη,

καὶ δὲν κοιτάζω Χριστιανούς, σὰν ἤμου μαθημένη.

Μὰ γροίκησέ μου νὰ σοῦ πῶ, μὲ θάρρος νὰ σοῦ δείξω·

γιὰ τὰ παιδιὰ ποὺ ζούσινε θὰ σὲ ξαναρωτήξω».

<ΠΟΙΗΤΗΣ>

Ζοῦσι πολλοὶ κ’ εὑρίσκουνται σ’ τόπους ὅπού ’ναι χρεία,

181/

50

5

καὶ μὲ τοὺς Τούρκους μάχουνται σὰν ἄγρια θηρία.

Πλούσιοι, παπάδες καὶ φτωχοὶ εἶναι καλὰ καὶ ζοῦσι,

κι ἂν τρῶσι κι ἂν εὐφραίνουνται, ἐσένα πιθυμοῦσι.

<ΠΑΤΡΙΔΑ>

Τάχα νὰ ζοῦν οἱ ἱερεῖς ὅλοι ποὺ μ’ ἀγαποῦσα,

ἐκεῖνοι ποὺ μ’ ἐστόλιζαν κι ὅλοι ποὺ μ’ ἐτιμοῦσα;

<ΠΟΙΗΤΗΣ>

Στὴ Ζάκυνθο στέκουν πολλοὶ κι ὁλοῦθε προπατοῦσι,

σ’ Κεφαλλονία καὶ Κορφούς, κι ὅλοι σ’ ἀναζητοῦσι.

<ΠΑΤΡΙΔΑ>

Γιὰ τὲς γυναῖκες σὲ ρωτῶ τὲς μυριοτιμημένες,

10

πῶς πᾶσι μὲ τσ’ Ἀγαρηνοὺς ὁπ’ εἶναι σκλαβωμένες;

<ΠΟΙΗΤΗΣ>

Ὕπανδρες, νέες, καλογρές, ὅλες ἐπῆγαν ἴσα,

πολλὲς ἐσκλαβωθήκασι κι ἄλλες ἐμαγαρίσα·

κι ἄξιες κ’ εὐγενικότατες καὶ ξακουστές σου κόρες

δουλεύουσιν ἀνέγνωρες, σκλάβες σὲ ξένες χῶρες.

15

<ΠΑΤΡΙΔΑ>

Καὶ τὰ παιδιὰ π’ ἀφήκασι οἱ μάνες κι ἀρνηθῆκα,

τάχα τί νὰ τὰ κάμανε οἱ Τοῦρκοι σὰν τὰ βρῆκα;

<ΠΟΙΗΤΗΣ>

Ἤκουσα πὼς τὰ πιάσασι, σ’ τσ’ ἀγκάλες τως τὰ βάνα,

κι ἀπὸ τὴν πείνα κλαίασι μιὰ νύκτα κι ἀποθάνα.

<ΠΑΤΡΙΔΑ>

Ὤφου, τ’ αὐτιά μου τί ἀγροικοῦν, ὤ λόγια πικραμένα,

20

καὶ γιάντα νὰ τ’ ἀφήσουνε ἐτότε μετὰ μένα;

Ἂν εἶσαι ἀπὸ τὸ Ρέθεμνος, κι ἂν εἶμ’ ἐγὼ δική σου,

τὴ μάχη μου καταλεπτῶς σήμερο μοῦ δηγήσου.

<ΠΟΙΗΤΗΣ>

Κι ὀγιὰ πολλὴ βεβαίωση πὼς σ’ ἀγαπῶ περίσσια,

τὸν πόλεμο θὰ δηγηθῶ καὶ τὰ κακὰ τὰ πλήσια

ὁποὺ στὴν Κρήτην ἤρθασι καὶ τὰ Χανιὰ παρθῆκα

κ’ οἱ Ρεθεμνιῶτες μ’ ἄδικο θάνατο τελειωθῆκα.

64

10

Θρῆνος τῶν Ρεθεμνιώτων

Τειχιὰ τῆς χώρας, πέσετε, κ’ οἱ ἀναστεναγμοί μας

μίνα νὰ δώσου στὴν καρδιὰ νὰ σβήσουν τὴ ζωή μας.

Κρήτης, ποτάμια κίνησε, κλαῖγε κ’ ἐσὺ καὶ θρήνου,

πατρίδα κακοτύχιστη καὶ χώρα τοῦ Ρεθύμνου,

15

νὰ μᾶς πονέσουν τά ’μορφα ὄρη τὰ χιονισμένα,

καὶ τὰ λαγκάδια καὶ δεντρὰ νὰ κλαῖσι μετὰ μένα.

Κλάψε καὶ δάρσου, Ρέθεμνος, στὴν παραπόνεσή σου,

πατρίδα, πὼς τὰ τέκνα σου μισεύγου νὰ σ’ ἀφήσου.

Πρόβατα, βόες, κλαῖτε μας, κτήνη, θεριὰ τοῦ δάσου,

20

καὶ λυπηθῆτε με, πουλιὰ καὶ ψάρια τῆς θαλάσσου!

Ποτάμια, ὅλα κλάψετε, λίμνες, ποτίσετέ μας,

φαρμάκι, βρύσες, τρέχετε καὶ φαρμακώσετέ μας,

π’ ἄρχισαν νὰ πὰ πηαίνουσι, μὰ οἱ ἄντρες θὰ σταλάρου·

καὶ τότες μόνο κοίταζες θάνατο μονοτάρου,

196

5

πῶς ἀποχαιρετούντανε καὶ τα’ ἄντρες νὰ φιλοῦσι·

καὶ πλιὰ δὲν τσὶ κοιτάζουσι, γιατὶ θὰ σκοτωθοῦσι.

Ἐγροίκας ἀναστεναγμοὺς κ’ ἐβιάζουντα νὰ βροῦσι

βάρκες, νὰ φύγουν οἱ φτωχὲς νὰ πὰ ξενιτευτοῦσι.

Τώρα μισεύγου τὰ παιδιά, Ρέθεμνος, καὶ σ’ ἀφήνου,

τὰ σπίτια μένουν εὔκαιρα κι ἄμε μέσα καὶ θρήνου.

Λιγάκια ροῦχα στὰ σακκιὰ ἐβάνασι κ’ ἐκλαῖγα

τόσα περίσσια ἀλύπητα καὶ μοιρολόγια λέγα:

«Ἀνάθεμα στὴ μοίρα μας κι ἂς ἤθελε μᾶς θάψει

ἐδῶ, γὴ νά ’πεφτε φωτιὰ τώρα νὰ μασὲ κάψει.

Τάχα, Θεέ μου, νὰ βρεθεῖ ποθὲς νερὸ νὰ πιοῦμε;

Ρέθεμνος, τώρα φεύγομε καὶ πλιὰ δὲ σὲ θωροῦμε.

Δός μας, Θεέ μου, ὑπομονή, Χριστὲ καὶ ποιητά μας,

σ’ τόσο κακὸ ποὺ βλέπομε στὰ σπίτια τὰ δικά μας.

15

Ρέθεμνος, ποὺ κρατούσουνε ἄξιο καὶ τιμημένο,

γιατ’ εἶχες εὔμορφο νερὸ κ’ ἤσουν καὶ στολισμένο

μὲ δόξες καὶ μὲ ἀρετὲς καὶ μὲ πολλὴν ἀνδρεία,

ἔθρεφες πάντα, Ρέθεμνος, ὅλα σου τὰ παιδία.

Ὁ Χάντακας σ’ εἶχε κυρὰ <εἰς> τὴν πολλὴ σοφία

20

καὶ τ’ ὄνομά σου ἀκούετο μέσα στὴν Κυδωνία».

Τοῦτα τὰ λόγια λέγασι καὶ τ’ ῾ὢχ ὀιμένα’ μόνο,

κ’ ἐτρέχασι τὰ μάτια τως, μετρήσετε τὸν πόνο!

Καὶ συντροφιὲς ἐσμίγασι κι ὅλο μοιρολογοῦντα,

κ’ οἱ μπάλες ἐσφυρίζασι κ’ ἐκεῖνες ἐφοβοῦντα.

25

Οἱ ἄντρες τσὶ γυναῖκες τως ἐπαίρνασι κ’ ἐμπαῖνα

σ’ τσὶ βάρκες, κ’ ἐναυλῶνα τσι καὶ μετ’ αὐτὲς ἐπηαῖνα.

Στὰ περιγιάλια ἐκάθουνταν πολλὲς κ’ ἐκαρτεροῦσα

τὲς βάρκες, νὰ σιμώσουσι καὶ τσὶ παρακαλοῦσα·

σκοῦδα, τσεκίνια δίδασι κ’ ἐλέγαν: «Πάρετέ μας

197

5

σ’ τὲς βάρκες σας, κ’ εἰς τὰ Φρασκιὰ ἀμέτε, ρίξετέ μας».

Κ’ ἐμπαίνασινε βιαστικὰ κ’ ἤτανε πρικαμένες,

κίτρινες κι ἀνεγνώριστες ἦτον, κι ἀρρωστημένες.

Κ’ οἱ ἄντρες τως, νὰ τὲς θωροῦν, στιὰν εἶχαν στὴν καρδιά τως,

ζιμιὸ κ’ ἐκεῖνοι ἐπηαίνασι νά ’ναι στὴ συντροφιά τως.

Μέσα σ’ τσὶ βάρκες ἤτονε κι ἄρχισαν νὰ μισεύγου

κ’ ἔτρεμαν κ’ ἐμουγκούντανε κι ὅλες μαζὶ νὰ κλαίγου.

Ὅλα τὰ πράματά τωνε ὁπού ’χαν ἀπομείνει

66

10

οἱ κατεργάροι ἐβγαίνασι κ’ ἐπαῖρναν τα, κ’ ἐκεῖνοι

στὴ στράταν ἀρρωστούσανε κ’ ἔλεγαν νὰ τσὶ βγάνου

στὴ γῆ καὶ στὴν ἀκρογιαλιά, κ’ ἔπειτ’ ἂς ἀποθάνου.

Κ’ εἰς τὰ Φρασκιὰ τσ’ ἐπήγασι, βγαίνου, τὸν τόπο πιάσα,

κ’ ἔπιασι πλήσιο τὸ νερὸ πολλότατοι κ’ ἐσκάσα·

15

κι ἄλλοι στὸ Κάστρο πήγασι, βάνου τσι σ’ τσ’ ἀρσανάδες,

κι ἀγκαλιαστὰ ἀποθάνασι τέκνα μὲ τσὶ μανάδες.

Γυμνοὶ ἤτονε καὶ ἄταφοι κ’ ἐκείτουντα στὸ δρόμο

κ’ οἱ μύγες τσ’ ἐσκεπάζασιν ἀπὸ τὸν τόσο βρῶμο.

Στὴν Κρήτη, ὁποὺ ἤτονε Χστιανοὶ, δὲν ηὗρα ἐλεημοσύνη,

ὄχι, μὰ τσὶ γογγύζασι μὲ πλήσια κακοσύνη.

Σωπαίνω σ’ ὅ,τι ἐπάθασι κι ὣς ἐδεπὰ τ’ ἀφήνω,

κι οὐδένα δὲν κακολογῶ οὐδὲ καὶ κατακρίνω.

5

Ἀρχὴ τοῦ πολέμου τοῦ Κάστρου

10

Ποιά χέρα γρηγορότρεχη, μὲ δίχως νὰ σκοντάψει,

νὰ δηγηθεῖ τὰ βάσανα τοῦ Χάντακος, νὰ γράψει,

ἢ ποιῶν φρονίμων λογισμὸς ἢ ποιητὲς μεγάλοι,

ἢ φιλοσόφων μάθησις, <ὀ>γιὰ ν’ ἀναθιβάλει

μάχην εἴκοσι δυὸ χρονῶν καὶ τὲς ματοχυσίες,

15

τὸ χαλασμὸν ὁπού ’καμε μέσα στὲς ἐκκλησίες;

Ὁπού ’τον τόσες ἐκκλησιὲς στὴν Κρήτη στολισμένες,

στὲς χῶρες, κι ὄξω στὰ χωριά, ἔμορφα στορισμένες,

κ’ ἐχάλασε κι ἀφάνισε καὶ πλιὸ δὲ λειτουργοῦνται,

οὔτε παπάδες φαίνονται, οὔτε καὶ μελετοῦνται,

20

μὰ φόβον ἔχουν ἄμετρο, μὴν πᾶν νὰ τσ’ ἀφανίσου

νὰ κάψουν τὰ κονίσματα κ’ ἐκείνους καταλύσου!

Παιδιὰ κι ἂ θὰ βαφτίσουσι, τυχαίνει νὰ γραφτοῦσι,

κι ἂ θέλου νὰ στεφανωθοῦ, κι ἂ λάχει νὰ θαφτοῦσι,

θέλημα θέλου νά ’χουσι, ριάλια νὰ μετροῦσι,

25

νὰ κλίνουν τὰ κεφάλια τους, νὰ τοὺς παρακαλοῦσι.

Κ’ οἱ Τοῦρκοι δίδου θέλημα, γὴ πάλι τοὺς γυρίζου,

κι οὐδένα πράμα κάνουσι, οὐδὲ παιδιὰ βαφτίζου.

Ὢ παιδωμὴ τῶ Χριστιανῶ, ζωὴ τυραννισμένη·

ἦτον πολλὰ καλύτερα νά ’τον ἀποθαμένοι!

232/

104

Νὰ φάσινε δὲν ἠμποροῦν, οὐδὲ μποροῦ νὰ πιοῦσι,

καὶ τὰ μικρὰ παιδάκια τους διὰ παντὸς πεινοῦσι.

Κρασὶ δὲν τοὺς ἀφήνουσι, ψωμὶ δὲ γεματίζου,

ἂν εἶν’ καὶ τίποτ’ ἔχουσι χωσμένο, δὲν τὸ ρίζου.

Ἂν κάμου πίταν οἱ φτωχές, χωστὰ θὲ νὰ τὴν ψήσου·

10

ἔχουσι φόβο, ὡσὰν ψηστεῖ, μήπως δὲν τὴ δειπνήσου.

Ὅπου κι ἂν κάμουν ἐργατιές, καὶ [οἱ] Τοῦρκοι νὰ περνοῦσι,

ψωμὶ δὲν τοὺς ἀφήνουσιν οὐδὲ κρασὶ νὰ πιοῦσι.

Κι ἀντὶς χαράτσι, τὰ παιδιὰ παίρνουσι καὶ πουλοῦν τα,

κι ἀλλοῦ ποθὲς δὲν ἔτυχεν, οὔτ’ ἐγινῆκαν τοῦτα.

15

Γιαταῦτος κ’ οἱ Χριστιανοὶ τοὺς στίχους σὰ διαβάσου,

τῶν Κρητικῶν τὰ βάσανα τυχαίνει νὰ λογιάσου:

ἕνα νησὶ περίφημο πῶς ἐκαταπατήθη,

κ’ ἐσκοτωθῆκαν ἄμετροι καὶ πόσον αἷμα χύθη,

ὁπού ’χεν ὅλο τὸ νησὶ χιλιάδες ἑξακόσες

20

ἀνθρώπους, κ’ ἐστολίζαν το μὲ τέχνες ἄξιες τόσες.

Ποῦ τόσον αἷμα χύθηκε (κι ἀκόμη πλήσιο χύνου)

ὡσὰν τῆς Κρήτης τὸ νησί, κι ὅλους οἱ Τοῦρκοι κρίνου;

Πλιάτερα σὰν τοὺς Κρητικούς, τόσους καιρούς, ποιοί κάμα

πόλεμο μὲ τσ’ Ἀγαρηνοὺς ποὺ σμίγασιν ἀντάμα;

25

Ἂν εἶχαν ἔλθει τακτικά, νὰ μπαίνει ἕνας μ’ ἕνα,

ἐφαίνονταν τὰ δυνατὰ χέρια καὶ τ’ ἀνδρειωμένα.

Εἰς ἕνα δέκα πέφτανε· πῶς ἤθελαν νὰ δείξου

τὴ δύναμιν ὁπού ’χανε, ἔξω πολλοὶ νὰ σμίξου;

Ἂν μαζωχτοῦν οἱ Κρητικοὶ ὅλοι, δὲν εἶναι, κρίνω,

233/

105

5

δέκα χιλιάδες ζωντανοὶ ’ποὺ τὸν καιρὸν ἐκεῖνο,

γιατὶ ἐσκοτωθήκανε, γιατὶ ἐσκλαβωθῆκα,

στὲς χῶρες οἱ κακότυχοι ἐδιαμοιραστῆκα·

κι ἂν σμίξου, δὲν γνωρίζουνται, μόνον ὁποὺ ρωτοῦσι:

«Ἀπὸ ποιό τόπο, ξένε μου, εἶσαι;», μὰ δὲν μποροῦσι

ἄλλο νὰ συντυχαίνουσι, μ’ «ἀπὸ τὴν Κρήτη», λέσι

κι ὁ εἰς τὸ χέρι τ’ ἀλλουνοῦ πιάνουσινε καὶ κλαῖσι.

Ἄλλοι εἶναι ἀπὸ τὸ Ρέθυμνος καὶ ἄλλοι ἀπὸ τὴν Κρήτη,

10

κι ἄλλοι εἶναι ἀπὸ τὰ Χανιά, ἀπὸ μεγάλο σπίτι,

κι ἀρχόντισσες εὐγενικὲς εἰς διακονιὰ γυρίζου,

κ’ οἱ δοῦλοι τους δὲν τοὺς θωροῦν, οὔτε τοὺς ἐγνωρίζου:

τῆς Κρήτης τότε κλώσματα ἡ τύχη δίκαια φτιάνει,

ἄλλους νὰ ρίχτει χαμηλὰ κι ἄλλους ψηλὰ νὰ βάνει!

10

Τὸ Κάστρο τσῆ Κρήτης

«Χάντακας τώρα κράζομαι καὶ Κρήτης τιμημένη,

γιατ’ εἶμαι ἀποὺ τσ’ Ἀγαρηνοὺς πλῆσα πολεμημένη,

ὁποὺ μοῦ δῶκαν πόλεμο καὶ τὰ τειχιὰ μοῦ ρίξα

15

τοῦ Μαρτινέγκο, τοῦ Γεζοῦ, μὰ οἱ πόρτες δὲν ἀνοῖξα.

Κι ἀπάνω ἀνεβήκασι γιὰ νὰ μὲ κυριέψου,

κι ὅλη νὰ μὲ σκλαβώσουσι καὶ νὰ μηδὲ μισέψου·

κι ἀδυνατὰ χουγιάζασι ὀγιὰ νὰ φοβηθοῦνε,

νὰ μπούσινε στὰ κάτεργα γὴ νὰ παραδοθοῦνε,

κι ὅλους νὰ τοὺς φονεύσουσι, ἔτσι λογιάζαν τότες,

νὰ μασὲ καταλύσουνε σὰν καὶ τοὺς Ρεθεμνιῶτες.

Μὰ οἱ στρατηγοί μου ἐτρέξανε καὶ κάτω τοὺς κρεμίσα

μὲ πόλεμον ἀμέτρητο, κ’ αἷμα πολὺν ἐχύσα.

Μ’ ἀπείτις μοῦ μακρύνανε, θὰ κτίσω τὰ τειχιά μου,

κ’ εἰς Δύση κ’ εἰς Ἀνατολὴ θὲ ν’ ἀκουστεῖ ἡ χαρά μου.

Στῶ σολνταδῶ μου τὴν καρδιὰ τόσα περίσσα ἐμπαίνει

χαρά, καὶ πλιὰ παρὰ ποτὲ εἶναι ἀναγαλλιασμένοι.

Κάτεργα δὲ συγχαίρεστε εἰς τὴ χαρά μου ἐμένα,

175

10

καὶ λουμπαρδιὲς νὰ ρίξετε περίσσες ἕνα ἕνα,

στὴ λύτρωση τῶν Χριστιανῶν, τὴ σημερνὴν ἡμέρα;

Καὶ φαίνεταί μου σ’ τσ’ ὀρανοὺς πετῶ κ’ εἰς τὸν ἀέρα.

Χαίρεστε, ἄρχοντες, φτωχοί, γυναῖκες μου χαρῆτε,

χαίρεστε τσ’ ἀναγάλλιασες ὁποὺ σ’ ἐμὲ θωρεῖτε.

15

Τὴν τόσην ἄμετρη χαρά, κρίνω, δὲν ἔχου ἐκεῖνοι,

σκλάβος ἀποὺ τὴν Μπαρμπαριὰ λεύτερος ν’ ἀπομείνει,

οὔτε τὸ ψάρι στὸ γιαλὸ τόση χαρὰ μεγάλη

δὲ γνώθει, μήτε τὸ πουλὶ σὲ μιὰ μερὰ κ’ εἰς ἄλλη

δὲν πέτεται μὲ πλιάτερη χαρὰ οὔτε καλοσύνη,

20

ὅταν θωρεῖ τὸν κυνηγὸ πὼς θέλει ἀπομακρύνει·

μήτε κ’ οἱ ναῦτες, ὅταν δοῦ τοὺς κλέφτες τῆς θαλάσσου

πὼς δὲ μπορὰ τοὺς φτάξουσι, πὼς δὲ μπορὰ τοὺς πιάσου.

Ὅταν ’πολύκουν τὸ ἀρνί, σὰ φύγει, γὴ πουλάκι

ὅταν γλυτώσει ἀπὸ κακὸ κι ἀδυνατὸ γεράκι,

μηδ’ ἕνας ὁποὺ πνίγεται κι ἄλλος τονὲ γλυτώσει

ἐκ τὸ θυμὸ τῆς θάλασσας, χαρὰ δὲν παίρνει τόση

σὰν τούτη τὴν ἀμέτρητη λύτρωση τὴ δική μου

καὶ τὴν ἀμέτρητη χαρὰν ὁπού ’ρθε στὸ κορμί μου.

10

Το Κάστρο λέει

«Ὣς δέκα χρόνοι πάσινε ποὺ μ’ ἔχου σφαλισμένη,

κι ὁλημερνὶς μὲ πολεμοῦ Τοῦρκοι καταραμένοι.

15

Μιὰ μάχη δὲν ἀκούστηκε ὡσὰν τὴν ἐδική μου

καὶ πόσες πλῆσες λουμπαρδιὲς ἐπῆρε τὸ κορμί μου!

Γιατὶ σὲ μόσχο μ’ ἔχουνε ἀπάνω καθισμένη

κι ὁ Ἅγιος Μάρκος μὲ κρατεῖ κ’ ἔχει με ἀγκαλιασμένη·

καὶ βρίσκεται στὲς πόρτες μου καὶ βλέπει τὴν αὐλή μου,

20

νὰ μηδέν ἔμπουν οἱ ἐχθροὶ νὰ πάρου τὴν τιμή μου.

Κι ὁλημερνὶς μὲ πολεμοῦ κι ὁληνυκτὶς μὲ δέρνου,

μὰ οἱ ἄρχοντες τῆς Βενετιᾶς ἔρχουνται καὶ μὲ γιαίνου.

Καλὰ κι ἂν θ’ ἀποθαίνουσι, πάσινε τιμημένα,

καὶ χύνουσι τὸ αἷμα τως γιὰ ὄνομά μου ἐμένα.

25

Κόφτεται ἡ πέτρα μὲ σκοινί, τὸ σίδερο σηπιέται,

καὶ χαρακώνει τὸ νερό, κι ἄνθρωπος καταλυέται·

ζῶα, πουλιὰ σκοτώνουνται, τὰ ψάρια κυνηγοῦσι,

λιοντάρια κι ἄγρια θεριὰ μὲ τέχνες τὰ νικοῦσι.

Μά, τέχνες, τί νὰ δηγηθῶ σ’ ὅ,τί ’χει τὸ κορμί μου,

355

5

σ’ ὅ,τί ’χουν οἱ σολντάδοι μου, ἀκόμη κ’ οἱ ἐχθροί μου;

Τὰ δέντρη ξεριζώνουσι, τοὺς τόπους μου πουλοῦσι,

κ’ οἱ Τοῦρκοι στὰ περβόλια μου μένου καὶ κατοικοῦσι·

καὶ τὴ μεγάλη τως χαρὰ ὁπού ’χουσι παρμένα,

πὼς τῶν ἀρχόντων τὰ χωριὰ ἔχουσι κερδεμένα!

Τὴ θάλασσα πολλὲς βολὲς ἄνεμος τὴν ταράσσει

μὲ βρουχισμούς, μὲ κύματα, κ’ εἰς ὥρα λίγη ἀλλάσσει·

227

10

κ’ ἐγὼ ’χω πλῆσες λουμπαρδιές, καθημερνὸ πολέμους,

βροχὴ τσὶ μπάλες, σαϊτιὲς καὶ θάνατο τσ’ ἀνέμους.

Καὶ ἡ φωτιὰ εἰσὲ καιρούς, σὲ τόπους, νὰ κεντήσει,

ν’ ἅφτει, νὰ καίει, καὶ νερὸ λίγο νὰ τηνὲ σβήσει·

μὰ μιὰ φωτιὰ στοῦ λόγου μου ἔχω καὶ τριγυρίζει,

15

καὶ τῶν Τουρκῶν τοὺς λογισμοὺς τινὰς δὲν τοὺς γυρίζει.

Κι ἀέρας μὲ τὰ νέφαλα ἀστράφτου καὶ βροντοῦσι,

μὰ τὴ βροχὴ σὰ ρίξουνε, λυούσινε καὶ σκορποῦσι·

κ’ οἱ Χριστιανοὶ ἀνάπαυση δὲν ἔχου νύκτα μέρα,

γιατί κρατοῦσι τ’ ἄρματα ἀδυνατὰ στὴ χέρα.

20

Τὸν ἄνθρωπο καμιὰ φορά, κόσμε, τονὲ μπερδένεις

στὰ βρόχια σου, καὶ μὲ σπαθὶ δίστομο τονὲ δέρνεις·

στὸ ἴδιο τοῦτο βρίσκουνται, στὰ βάσανα κοιμοῦνται,

στοῦ λόγου σου τσὶ μπέρδεσες πλήσια, καὶ πολεμοῦνται·

καὶ δίδεις του πολλὲς τιμὲς καὶ βασιλιὸ τὸν κάνεις,

μὰ παίρνεις τὸ χαράτσι σου πλήσιο καὶ δὲν τὸ χάνεις.

Καὶ τώρα γιάντα ἐβάλθηκες νέα νὰ μοῦ χαρίσεις,

καὶ νὰ μοῦ δώσεις παιδωμὲς καὶ νὰ μὲ βασανίσεις; ».

432

5

Τὸ Μεγάλο Κάστρο

«Ὢ οὐρανέ, πῶς δύνεσαι τὸν κόσμο νὰ κοιτάζεις

σὲ τόσα πλήσια βάσανα, καὶ δὲν ἀναστενάζεις,

ὁπού ’ρχονται καθημερνὸ καὶ βρίσκουσιν ἐμένα;

Τάχατες ἀποὺ τὸ Θεὸ εἶναι ἀποφασισμένα,

νὰ σκύψω μὲ τὴν κεφαλή, γιὰ νὰ τοῦ φκαριστήσω,

10

κι ἂν ἔλθου κι ἄλλα βάσανα, νὰ μὴν ἀδημονήσω;

Ζημιὲς ἀκόμη τρέχουνε στοὺς Χριστιανοὺς ἀπάνω,

καὶ τώρα σὲ κοντολογιὰ τοῦτα τὰ λόγια βάνω,

πὼς Ἀλμερίγος ἔλεγε πὼς ἔχει νὰ νικήσει

κ’ ἐβγήκανε προθυμεροὶ τὸν Τοῦρκο νὰ κτυπήσει,

301

15

ἀμὴ γιὰ περηφάνεια ἐγύρισε κ’ ἐχάθη

κ’ ἐπέσαν οἱ ὀλπίδες του στ’ ὠκεανοῦ τὰ βάθη.

Τώρα γνωρίζω, βέβαια ξάφτου τὰ κρίματά μου,

κι ὅλα μὲ πολεμούσινε καὶ κόφτουν τὰ παιδιά μου·

ὁποὺ σὲ λίγο ἔστεκε νὰ μπεῖ καὶ νὰ νικήσει,

20

νὰ φύγει κ’ εἰς τ’ Ἀγαρηνοῦ τὰ χέρια νὰ τσ’ ἀφήσει.

Μ’ ἂν πάψουνε τὰ κρίματα, θωρῶ τὴ λευτεριά μου,

μ’ ἂν εἶναι καὶ πληθύνουνε, θὰ ρίξου τὰ τειχιά μου

νὰ μπούσινε στὴ χώρα μου σκάφτοντας, νὰ μὲ πιάσου,

κ’ ἐκεῖνοι ὁποὺ μὲ βλέπουνε θέλουσι νὰ μὲ χάσου.

25

Ὣς πότε, τύχη ἄπονη, ἐμένα νὰ γυρεύγεις

καὶ νὰ μοῦ δίδεις χαλασμοὺς κι ὅλο νὰ μὲ παιδεύγεις;

Ὣς πότε, τύχη, βούλεσαι, ὣς πότε, τύχη νά ’χεις

νὰ δίδεις τέλος τουτηνῆς τσ’ ἀσβολωμένης μάχης;

Νὰ βλέπουνε τὰ μάτια μου νά ’ναι ἀνακατωμένα

433

5

τὰ δυὸ φουσάτα νὰ κολοῦ, εὑρίσκουνται κλαημένα.

Εἰς τοὺς Φραντσέζους ὣς ἐπὰ ἔστεκεν ἡ χαρά μου

νά ’λθου νὰ πολεμήσουνε ὀγιὰ βοήθειά μου.

Ὢ κακομοίρα μου καρδιά, ἴντα φωτιὰ σ’ ἐπιάσε

καὶ δὲ μπορεῖς νὰ γιατρευτεῖς, μὰ ὁλημερνὶς χαλᾶσαι;

Μὲ τόση μάνητα Τουρκῶν, τόσο λαὸ νὰ βάλει,

νὰ τύχουνε στὰ χέρια τως, νὰ φύγουν οἱ μεγάλοι!

Γιατί μὲ δίχως μέτρηση, ὁπού ’πρεπε νὰ γνώσει,

ἐπῆγε τοὺς σολντάδους του τοῦ Τοῦρκο νὰ τοὺς δώσει;».

25

Ὅταν ἐπῆγε ὁ μαρκέζες Βίλας

Ὅλ’ ἡ ἀρμάδα κίνησε μὲ τὸ μαρκέζε Βίλα,

448

5

κ’ ἔσερνε μετὰ λόγου του Τεντέσκον Βερτεμίλα,

στὴ Σούδα γιὰ νὰ πάσινε, κι ἀπεὶς ἐσηκωθῆκα,

ἀνέμοι ἐφυσήξανε κ’ ἤλεγαν κ’ ἐχαθῆκα.

Καὶ παρευθὺς ἡ θάλασσα τὴν πρώτη καλοσύνη

καὶ τὴν πολλὴν ἀνάπαψη σὲ μιὰ μεριὰν ἀφήνει.

Κι ἂν εἴδετε κιαμιὰ φορὰ στὴ μανισμένη μάχη

10

πὼς φίλοι δὲν γνωρίζουνται, μὰ σφάζετ’ ὅποιος λάχει,

τέτοιας λογῆς κ’ ἡ θάλασσα εἰς τὴ φορὰν ἐκείνη

ἤχασε πάσα διάκριση καὶ πάσα καλοσύνη.

Ἀφέντη δὲν ἐγνώριζεν, οὔτε κανέναν ἄλλο,

μὰ φούσκωνε μὲ μανισμὸ τόσο πολλὰ μεγάλο,

15

ὁπού ’κανε τὰ κύματα ὡσὰν βουνιά, κι ἀφρίζα,

κι ὧρες ἐκοκκινίζανε κι ὧρες ἀπομαυρίζα.

Οἱ οὐρανοὶ ἐθολώθησαν κ’ ἡ θάλασσα βρουχᾶτο

καὶ τὴν ἀρμάδα ἤθελε νὰ ρίξει ἄνω κάτω.

Ἄστραφτεν ἡ ἀνατολὴ κ’ ἡ δύσις ἐμουγκᾶτο

316

20

κ’ ἐδιπλοσφύριζε ὁ βορράς, κι ὁ νότος ἀπονᾶτο.

Ὅλα τὰ κάλλη τ’ οὐρανοῦ πάραυτας ἐχαθῆκα

καὶ μὲ μαγνιὰ σοῦ φαίνετο μαύρη κ’ ἐσκεπαστῆκα·

τὰ νέφη τρέχαν σὰν θεριά, μαῦρα, σκοτεινιασμένα,

κ’ οἱ θάλασσες στὰ κάτεργα πληθαίνοντας ἐμπαῖνα.

25

Κ’ ἐκινδυνεύσανε πολλά, κ’ ἐστάθη νὰ πνιγοῦσι,

στὴ Σούδα δὲν ἐμπόρεσαν ἐτότες γιὰ νὰ μποῦσι.

Μ’ ἀπείτις ἐγαλήνευσε κι ὁ ἄνεμος μερώνει

στὴ Σούδα νὰ γυρίσουνε, ἔριξε πολὺ χιόνι,

τόσο περίσσο, πού ’φραξε τὲς στράτες καὶ γεμώνου,

κ’ εἰς τὴν Κολάτα πάσινε, γιὰ νὰ τοὺς ξεφορτώνου.

Καὶ βγάνουσινε τὸ λαὸ καὶ τοὺς σολντάδους πᾶσι

σὲ τέτοιο κρύος καὶ χιονιὰ κ’ ἐστάθη νὰ τοὺς χάσει.

10

Τὸ Κάστρο λέει

«Ποιές βρύσες μὲ κρυὰ νερά, ποιοί κάμποι μὲ χορτάρια,

ποιά δάση πυκνοφύτευτα, ποιά ζῶα ἢ λιοντάρια,

15

ν’ ἀκούσουνε τὰ βάσανα ὁπού ’χω παθωμένα,

νὰ μὴν ἀναστενάξουνε καὶ νὰ θλιβοῦ γιὰ μένα,

ὁπού ’ρθε σ’ τσ’ ἑξηνταοκτὼ κοντὰ κ’ ἐσίμωσέ μου

σὲ δυὸ μερὲς τσῆ χώρας μου καὶ κατακρέμνισέ μου

τὰ τείχη μου τὰ δυνατὰ καὶ βρίσκομαι ἀνοιμένη,

20

μὰ ἔχει ντήρηση πολλὴ καὶ μέσα δὲν ἐμπαίνει!

Ἔμπα στὴ χώρα μου λοιπόν, ἔμπα καὶ μὴ ντηρᾶσαι,

ἔμπα καὶ τοὺς σολντάδους μου τοὺς πλήσους μὴ φοβᾶσαι·

ἄπονε, δίχως λύπηση βιζίρη, δὲ γνωρίζεις

ἄδικα νὰ μὲ πολεμᾶς κι ὅλη νὰ μ’ ἀφανίζεις;

25

Καὶ δὲν ἐβαρεθήκετε χάμαι νὰ κατοικᾶτε,

στὰ χώματα νὰ κείτεστε, γιὰ νὰ μὲ πολεμᾶτε;

Πληγὲς βαστῶ στοῦ λόγου μου πολλὲς μὲ τὴν πικρότη

κι ὀφέτος μοῦ ξανάρθανε πλιάτερα ἀπὸ τὴν πρώτη

σὲ βόλια π’ ἀμολέρνουσι μεγάλα, ὀγδοήντα

497

361

5

σὲ κάθα ὥρα κ’ ἔρχουντα καὶ τὴν πολλὴ σαΐτα.

Βροχὴ τὲς πέτρες ρίχνει μου, τσὶ μπάλες σὰ χαλάζι,

ἀστροπελέκια λουμπαρδιὲς καὶ νὰ μηδὲ σκολάζει.

Ἀφάνισέ μου τσ’ ἐκκλησιές, τοὺς πύργους εἶχε ρίξει

κι ὡσὰν σιφούνι ἔτρεχε νὰ μὲ καταρουφήξει.

Τοὺς ἄρχοντες ἐσκότωσε καὶ φόβον εἶχαν πάρει,

10

καὶ τοὺς σολντάδους τοὺς καλοὺς ὁπού ’χανε τὴ χάρη.

Ἄνθρωπος δὲν ἐπήγαινε σὲ σπίτι νὰ κοιμᾶται,

οὔτε ποθὲς νὰ προπατεῖ καὶ νὰ μηδὲ φοβᾶται.

Ὅλη θλιμμένη βρίσκομαι, γιατ’ εἶμαι στολισμένη

κορμιὰ νεκρὰ Χριστιανῶν καὶ καταματωμένη.

15

Ἦλθα σὲ τέρμενα κοντά, σολντάδους εἶχα λίγους·

ἐκεῖ ἁποὺ τὰ γκρεμνίσανε, ἐκεῖ ’χασινε χίλιους

κ’ ἐτρέξασιν εἰς τὰ τειχιὰ τὰ κατακρεμισμένα,

κ’ ἐκεῖν’ οἱ λίγοι ἐδώκανε δύναμη πλήσια μένα.

Κάτεργα ἐξαρμάτωσε κ’ ἔξω λαὸν ἐφέρα

20

κ’ ἐγίνη μέγα σκοτωμὸς ἐκείνη τὴν ἡμέρα·

κορμιὰ ἐθώρειες ξαπλωτά, κομμάτια καμωμένα,

κεφάλια, χέρια καὶ μεριὰ κ’ ἤτονε χωρισμένα·

ἄθαφτους τοὺς ἀφήνασι, γιατὶ δὲν εἶχαν τόπο

καὶ λύπηση δὲν ἤτονε στὰ κάλλη τῶν ἀνθρώπω.

25

Ὅσοι κι ἂ μὲ κατέχασι, πλέον δὲ μὲ γνωρίζου,

καὶ δέρνουσι τὰ στήθη τως γιὰ μένα καὶ δακρύζου.

Ἐλᾶτε οἱ Ζακυθινοί, Κορφιάτες καὶ Παξῶτες

καὶ σμίξετε προθυμερὰ μὲ τοὺς Κεφαλλονιῶτες

ἀντίδικα εἰς τὸν ἐχθρὸν ὁποὺ πολλὰ μὲ κρίνει.

498

362 5

κι ἂς ἔχει δόξα τ’ ὄνομα Φραντζέσκου Μορεζίνη

κ’ εἰς τοῦ Κορνάρου Κατερῆ ποὺ σμίξασι σ’ ἐμένα

καὶ διώχνουν τοὺς Ἀγαρηνούς, στὰ μοῦ ’χουν καμωμένα.

Ἕνα θεριὸν ὁ Ἡρακλὴς ἤθελε θανατώσει

κι ἄφηκε μνήμην εἰς τὴ γῆ γιατ’ ἤθελε γλυτώσει,

κ’ ἐτοῦτοι κόφτουνε θεριὰ καὶ τὰ θεριὰ γεννοῦσι

10

θεριὰ μὲ δέκα κεφαλὲς κι ὅλες μὲ πολεμοῦσι.

Λιοντάρι χρυσοπτέρυγο, στὸν κόσμο δοξασμένο,

γύρισε πρὸς τὸν ὀχουθρὸ καὶ γίνου μανισμένο·

πέταξε καὶ ξολόθρεψε φουσάτο τοῦ Ὀτομάνο

κι ὅλους γιαμιὰ τοὺς ξέσκισε κ’ ἕνα προδότη πλάνο

15

ποὺ βγῆκε καὶ τ’ ἀρμήνεψε τέχνες κ’ ἐχάλασέ με

κ’ ἐκεῖνο πρωτοφόνεψε κ’ ἐμένα γδίκησέ με!

Ἄνδρες, γυναῖκες καὶ παιδιὰ κι ὅσοι μὲ καρτερεῖτε,

ὀγιὰ νὰ μὴ μὲ πάρουσι, συχνιὰ παρακαλεῖτε·

ὅλη ἂς μὲ ρίξουν εἰς τὴ γῆ κι ὅλη ἂς μὲ καταλύσου,

20

μονάχας οἱ Ἀγαρηνοὶ μὴ μὲ σαλαβατίσου,

μηδὲ μοῦ βγάλουν τὸ σταυρὸ καὶ βάλουν τὸ φεγγάρι,

τὸ Μαουμέτη μηδὲ δῶ ἀπάνω στὸ λιοντάρι·

μὴ μπούσινε σ’ τσὶ ροῦγες μου τ’ ἄρματα νὰ κρατοῦνε,

τοὺς Χριστιανοὺς νὰ κυνηγοῦ καὶ νὰ τωνὲ κολοῦνε.

25

Δέομαι μὲ τὰ δάκρυα, Θεέ, ἀπάκουσέ με,

κι ἀπὸ τὰ τόσα βάσανα ὁπού ’χω λύτρωσέ με

εἰς τ’ ἄδικο ποὺ μ’ εὕρηκε τόσους καιροὺς καὶ χρόνους

κ’ ἔχω πληγὲς εἰς τὴν καρδιὰ ἀμέτρητες καὶ πόνους.

Κ’ ἐσύ, ὢ ὑπερθαύμαστη κυρία Μαριάμ μου,

499

5

ξελύτρωσέ με τὴ φτωχή, Μεσοπαντίτισσά μου·

κι Ἅγιοι Δέκα Μάρτυρες, κι Ἅγιε Τίτε δικέ μου,

σμίξετ’ ἐσεῖς οἱ ἕντεκα τώρα, βοηθήσετέ μου·

μὴ μποῦνε οἱ Ἀγαρηνοὶ νὰ μὲ καταπατήσου,

νὰ βγάλουν τὲς εἰκόνες σας ὅλες νὰ τὲς τσακίσου,

καὶ νὰ τὲς βάλουσι στὴ στιὰ μέσα, γιὰ νὰ τὲς κάψου,

363

10

κ’ ἐμένα τὰ ματάκια μου γιὰ λόγου σας νὰ κλάψου.

Ὅ,τι μοῦ μέλλει θὰ γενεῖ καὶ δὲν παραπονοῦμαι,

μόνο τὴ μάχη τὴν πολλὴν ὁπού ’δα θὰ θυμοῦμαι,

γιατὶ φοβοῦμαι βέβαια, ἂν εἶν’ καὶ μὲ νικήσου,

ὅσους κι ἂν πιάσου ζωντανούς, θὲ νὰ τοὺς καταλύσου».

Τὸ Κάστρο λέει

Ὢ θάνατε ἀλύπητε, σταμάτησε κοντά σου,

15

στὸ αἷμα ὁποὺ χύνεται καὶ κλείσου στὴ φωλιά σου.

Ποτὲ δὲν ἐγανάκτησες στὴ μέση νὰ γυρίζεις

μὲ τὸ δρεπάνι τ’ ἄπονο πάντα νὰ τοὺς θερίζεις,

ζηλόφθονε, ἀδιάκριτε, ἀλύπητε, καὶ πόσες

ζωὲς στὸ θάνατο κρατεῖς κι ἀκόμα θέλεις τόσες

20

ψυχὲς Τουρκῶ, Χριστιανῶ στὸν Ἅδη νὰ σφαλίζεις,

ἀλλόφυλων, καὶ λύπηση στὸ νοῦ σου δὲ γνωρίζεις,

καὶ δὲ χορταίνεις νὰ θωρεῖς καὶ χορτασμὸ δὲν ἔχεις

στὴ χώρα τούτη τὴ φτωχή, μ’ ἀκόμη θὰ ξετρέχεις,

ὥστε ποὺ νά ’ναι μιὰ ζωὴ ἀνθρώπου, νὰ τὴ βλάψεις,

25

527

5

καὶ σὰ δὲν ἔχεις, στανικῶς σοῦ πρέπει γιὰ νὰ πάψεις!

Ξέχωρα, σ’ ὅλες τὲς ψυχές, ἔπρεπε νὰ διαλέξεις

τῶν Καστρινῶ ὅλα τὰ κορμιά, κλαίοντας νὰ τὲς βρέξεις

ρανίδα ἀπὸ τὰ μάτια σου, λίγο γιὰ νὰ πλυθοῦσι,

γιατὶ τσ’ ἐπῆρες ξαφνικά, πρίχου νὰ καρτεροῦσι

τὸ θάνατο, καὶ τάχατες νά ’τον διορθωμένοι;

10

κ’ ἐλεημοσύνη νά ’βρασι ἐτοῦτ’ οἱ φονεμένοι;

Ὣς πότε Τούρκω νὰ κολᾶς, ὣς πότε Τούρκους νά ’χει,

τσ’ ἀνθρώπους γιὰ νὰ μοῦ χαλᾶς σὲ τούτη μου τὴ μάχη;

Σκορπᾶ μὲ κύματα ὁ γιαλὸς τσ’ ἀφροὺς στὸ περιγιάλι,

ἐξάφτ’ ἡ λάβρα τσῆ φωτιᾶς μὲ δύναμη μεγάλη·

389

15

μιὰ πέτρα πέφτει ἀπὸ ψηλὰ μὲ βάρος γεμισμένη

καὶ τρέχει στὰ βαθύτερα μέρη καὶ κατεβαίνει·

δυὸ ἐχθροὶ συναπαντούσινε κι ὁ εἷς τ’ ἀλλοῦ νὰ δώσει

γυρεύγει τέλος μὲ σπαθί, νὰ τονέ θανατώσει.

Σὰν πολυαφρίσει κι ὁ γιαλὸς κι ὡσὰν πολυφουσκώσει,

20

σὲ μέρες πάλιν ἡσυχᾶ τὴ μάχη του τὴν τόση·

κι ὡσὰν ψηλώσει τσῆ φωτιᾶς ἡ φλόγα τση ἡ μεγάλη,

καὶ ξύλα δὲν τσῆ ρίξουνε, σβήνεται ἀγάλι ἀγάλι·

κ’ ἡ πέτρα, ὡσὰν κατεβεῖ, στὴ γῆ ἔρχεται καὶ σώνει,

κι ὡς ἐδεκεῖ τὸ τρέξιμο γγίζοντας τσῆ τελειώνει·

25

σὰν ἀπαντήξουν κ’ οἱ ἐχθροὶ καὶ σμίξουσιν ἀντάμι,

κ’ ἑνοὺς τ’ ἀλλοῦ νὰ μὴ μπορεῖ ποτὲ κακὸ νὰ κάμει,

τότες τὴ μάχη παύτουνε, ἢ ἄλλος κανεὶς λαχαίνει

καὶ γιὰ νὰ μηδὲ φονευτοῦν, τρέχει, στὴ μέση μπαίνει.

Ἀμὴ τοῦ Τούρκου ὁ πολὺς πόλεμος δὲ σκολάζει,

ἀμὴ σὰ δράκος βλαβερὸς ράσσει καὶ μὲ σπαράζει».

15

Tὸ Κάστρο λέει,
καὶ λέει ἀντίδικα τῶν Χριστιανών

«Ὤφου, καὶ πῶς τὸ λόγιαζα, κι ὁ νοῦς μου πῶς τὸ γροίκα

ἡ ἄργητα κι ὁ πόλεμος πὼς θὰ μοῦ φέρει πρίκα.

Κλαίοντας ὅλ’ οἱ Κρητικοὶ τότες νὰ καρτεροῦσι

20

στὴ Ντία νὰ τοὺς πάσινε, νὰ μ’ ἀποχωριστοῦσι.

Ξόδια στ’ ἀρσίλια κάνουσι οἱ πολυπρικαμένοι

γιὰ λόγου μου, καὶ θάνατος στὴ στράταν ἀνιμένει.

Ὤφου, ποιός νά ’τον ἀφορμή, ποιά τύχη ἀσβολωμένη,

γὴ ποιό τυφλὸ μελλούμενο, ποιά τέχνη τυφλωμένη,

25

καὶ σ’ ἔφερε στὰ μέρη μου γιὰ τὴν κακή μου μοίρα,

ποιοί ἀνέμοι σοῦ βοηθήσανε, ποιά κύματα σ’ ἐσύρα,

ποιό ἄστρο στράτα σοῦ ’δειξε, ποιός ἄτυχος πλανήτης

καί σ’ ἔβγαλε γιὰ λόγου μου εἰς τὸ νησὶ τῆς Κρήτης;

Κ’ ἦρθες καὶ μ’ ἐπολέμησες, καὶ θέλεις τὸ δηγᾶσαι,

554

5

μὰ πὼς μ’ ἐπῆρες μὲ σπαθὶ ποτέ σου μὴν καυχᾶσαι.

Τὰ κρίματα ἐσυντρέξανε, ἀμ’ ὄχι ἡ δύναμή σου,

μὰ πάλι δὲ μ’ ἐνίκησες τώρα μὲ τὸ σπαθί σου.

Ἐπάψασιν οἱ λουμπαρδιὲς μαζὶ κ’ ἡ κακοσύνη

κ’ οἱ φόνοι οἱ ἀμέτρητοι ποὺ δίδασιν ἐκεῖνοι·

γιατὶ ὁ Θεὸς ἔτσ’ ὅρισε κ’ εἶχεν ἀποφασίσει,

414

10

πλιὸ αἷμα δῶ νὰ μὴ χυθεῖ καὶ μόνια νὰ μ’ ἀφήσει·

νὰ δώσει τέλος ὣς ἐπὰ μ’ ἀγάπη τιμημένη

στὴ χώρα τὴν ἀδυνατὴ κ’ εἰς τὴν ἀντρειωμένη,

τῆς Κρήτης τ’ ὀμορφότατο Κάστρο τὸ φημισμένο

ὁποὺ στὰ πέρατα τῆς γῆς κράζεται τιμημένο,

15

μ’ ἀποὺ τὸ σήμερο κι ὀμπρὸς Τουρκιὰ θὲ νὰ μὲ κράζου

κ’ ἐκείνους ὁποὺ πλούτιζα θέλου νὰ μ’ ἀτιμάζου.

Σκίσου, καρδιά μου, σήμερο, χίλια κομμάτια γίνου

σ’ τοῦτα λοιπὸν τὰ βάσανα τὰ τόσα ὁποὺ μὲ κρίνου.

Κ’ ἐσᾶς, παιδιὰ τοῦ Ἰσμαήλ, μέλλει νὰ σασὲ κρίνει,

20

γιατὶ τὴν Κρήτη ἐπήρετε μὲ δίχως δικιοσύνη.

Ὁ χωρισμὸς τῶν Χριστιανῶν δίκιό ’χει νὰ γυρεύγει,

ὀγιὰ νὰ πέψει ἐκδίκηση, νά ’ρθει νὰ σᾶς παιδεύγει.

Ὀμπρὸς στὸ θρόνο τοῦ Θεοῦ θὰ στέκει νὰ φωνάζει,

ἀντίμεψη στὰ ’κάμετε, πάσα ψυχὴ νὰ κράζει.

25

Θωρώντας τόσα κλάηματα τὰ κάνουν τὰ παιδιά μου,

τὰ μέλη μου νεκρώνουνται κι ἅφτου τὰ σωθικά μου.

Πλιὸ παρακάλια δὲ γροικῶ κ’ ἐσφάγηκ’ ἡ καρδιά μου

κ’ ἐμίσεψες, Παρθένα μου, Μεσοπαντίτισσά μου.

Οἱ Ἅγιοι Δέκα πάσινε καὶ πλιὸ δὲ λειτουργοῦνται,

555

5

οὐδὲ παπάδες ἄξιους ὁπού ’χα μελετοῦνται.

Ὁ Ἅγιος Τίτος θὰ γενεῖ μετζίτι καὶ σμαΐδα,

κι ἀγάπη ἐγίνη στερεὰ καὶ πλιὸ δὲν ἔχω ἐλπίδα.

Μὰ φόρισι κιαμιὰ φορὰ θέλω γυρίσει πάλι

στὰ χέρια ποὺ μ’ ὁρίζανε, νά ’χου χαρὰ μεγάλη.

Ὤφου, ἀλλαξὰ ποὺ θὰ γενεῖ, ἄλλους θὰ κάμω τώρα

415 9

ἀφέντες, φίλους καὶ δικούς, καὶ θὰ μοῦ δώσου γνώρα.

Σήμερο τὰ παλάτια μου Τοῦρκος θὰ τὰ πατήσει

καὶ τὰ τειχιὰ τῆς χώρας μου ὁπού ’ριξε θὰ κτίσει.

Οἱ σαϊτιὲς ἐπάψανε κ’ οἱ μπάλες οἱ περίσσες,

15

κ’ οἱ βροντισμοὶ τῶ σαρμπανῶ κ’ οἱ τουφεκιὲς οἱ πλῆσες.

Ἔπαρε τὲς καμπάνες μου, τὰ σκεύη φύλαξέ μου

καὶ τσ’ ἐκκλησὲς τσὶ ἄξιες ὅλες ξεστόλισέ μου.

Μάτια μου, τί κοιτάζετε; Τώρα σκοτεινιαστῆτε,

τοὺς Τούρκους ὁποὺ θὲ νὰ μποῦν ὀγιὰ νὰ μὴν τοὺς δῆτε.

Τ’ αὐτιά μου ἂς κουφαθούσινε, ὀγιὰ νὰ μὴ γροικήσου

20

τὸ στόμα τῶν Ἀγαρηνῶν νὰ μὲ σαλαβατίσου.

Ἂν ἤτονε μελλούμενο, βιζίρη, νὰ μὲ πιάσεις,

γιάντα νὰ μὴ μὲ λυπηθεῖς, ἀμὲ νὰ μὲ χαλάσεις;

Πιστεύω καὶ τὸ δίκιο μου εἰς τὸ Θεὸ ν’ ἀνέβει,

νὰ λάβει δίστομο σπαθί, στὸν κόσμο νὰ κατέβει,

25

γιὰ νὰ πλερώσει τὰ κακὰ ποὺ κάμανε σ’ ἐμένα,

νὰ πλερωθεῖ τὸ δίκιο μου εἰσὲ καιρὸ κανένα.

Ὤφου, ποῦ ’ν’ τόσος μου λαός, ποῦ ’ν’ τόσοι πλοῦσοι ἀνθρῶποι,

ποῦ ’ν’ οἱ δασκάλοι κ’ οἱ σοφοί; Δάρσου, καημένη Εὐρώπη!

Ἐπέσαν οἱ ὀλπίδες σας στὸ μαυρισμένον Ἅδη

556

5

κ’ οἱ τέχνες οἱ ἀμέτρητες ὁπού ’χαν οἱ σολντάδοι.

Μηδὲ φανεῖ στὸν οὐρανὸν ἄστρο, οὔτε μὴ φέξει,

μὰ πάλι εἰς τὴ χώρα μου αἷμα γιὰ μένα ἂς βρέξει·

οὔτε φεγγάρι, οὔτε φῶς, ἀστέρας γὴ πλανήτης,

ἀμ’ ἂς θλιβεῖ γιὰ λόγου μου κάθε λοῆς κομήτης,

σημάδι τοῦ πολέμου μου ὁπού ’δειχνε σ’ ἐμένα

εἰς τὰ μουράγια τὰ ψηλά, τὰ ξεθεμελιωμένα».

15

Τὸ Κάστρο ἀποχαιρετᾶ τοὺς ἀφέντες

«Ἀντίπερα ἐκάθισεν Ἀδὰμ τοῦ Παραδείσου,

τ’ ὅμοιο γιὰ τοὺς Κρητικούς· κλάψε, ψυχή, θρηνήσου.

Ψυχή μου, νά ’το μπορετὸ στὴ Σούδα νὰ σ’ ἐπῆγα,

ὀγιὰ νὰ δεῖς τί κάνουσι ἐκεῖνοι ὁποὺ φύγα·

ἄν ἔχουνε παρηγοριὰ γὴ κλαῖνε λυπημένα,

20

γὴ δέρνουν τὸ στομάχι τως καὶ μοῦ θυμοῦνται ἐμένα.

Ἀμέτε ὅλ’ οἱ Κρητικοὶ νὰ στέκετε στὰ ξένα,

καὶ πλιὸ νὰ μηδὲν καρτερῶ νὰ δῶ ἀπὸ σᾶς κανένα,

ἐκείνους ὁποὺ στόλιζα κ’ εἴχασι πλήσα χάρη,

καὶ τώρα μένου μετὰ μὲ ἄτυχοι γιανιτσάροι.

421

25

Μηδὲν καυχᾶστε, Κρητικοί, πὼς εἶστε ἀγαπημένοι,

μὰ τί καλὸ ἐδείξετε σ’ ἐμὲ τὴν πρικαμένη;

Τόσους καιροὺς μ’ ἐβλέπετε, γιὰ μένα ἐπολεμᾶτε

τοὺς Τούρκους, ἀμ’ ἐφύγετε καὶ πλιὸ δὲ μ’ ἀγαπᾶτε.

Θεέ μου, μὴ μ’ ἀπαρνηθεῖς εἰς τὰ πολλά μου βάρη,

562

5

καὶ δῶσε μου παρηγοριὰ νὰ βλέπω τὸ φεγγάρι.

Καὶ τὴν ὀλπίδα μού ’χασα καὶ τὴν ἀπαντοχή μου

κ’ οἱ Χριστιανοὶ μοῦ ἐφύγασι κ’ ἔμεινα μοναχή μου.

Μιὰ νύκτα, ὅ,τι ἔπαθα ἐτότες, τὰ θυμούμου,

κι ὅλη τὴ νύκτα ἐδέρνουμου κ’ ἔκλαιγα κ’ ἐθρηνούμου.

Ἔχε χαρά, Ἀγαρηνέ, ἔχε, Ἰσμαηλίτη,

10

χαίρου, βιζίρη, μὲ καρδιὰ πὼς ἔπιασες τὴν Κρήτη.

Κόκκαλα τοῦ Σελτὰρ πασᾶ, γιὰ χόρεμα ἂς σπαράσσου,

πὼς ἐνικήθη τὸ νησὶ ὅλο γιὰ ὄνομά σου,

πού ’βαλες πρῶτος τὴν ἀρχὴ εἰς τοῦ νησοῦ τὴ μάχη

καὶ τὰ Χανιὰ ἐνίκησες κι ὁ βασιλιός σου τά ’χει.

15

Καὶ, Χουσαΐνη γρὰν πασά, λιοντάρι μανισμένο,

ὁπού ’πιασες τὸ Ρέθεμνος κ’ ἔμεινε χαλασμένο,

κι ὁ Σὰν πασὰς ὁ φρόνιμος, ὁπού ’χε πλήσα χάρη,

νὰ μηδὲν εἶναι ζωντανός, χαρὰ πολλὴ νὰ πάρει!

Μὰ πέσαν τὰ κεφάλια τως πρίχου τὸ τέλος δοῦσι,

20

πρίχου τὴ χώρα πιάσουσι καὶ μὲ χαρὰ νὰ μποῦσι·

πρὶν τὲς καμπάνες σπάσουνε καὶ τσ’ ἐκκλησὲς νὰ γδύσου,

πρὶν τὰ παλάτια τά ’μορφα νὰ δοῦ νὰ ξεστολίσου.

Τώρα πληθαίνει ἡ πρίκα μου, τώρα τὰ βάσανά μου·

ὤφου, τσαλμάδες μὲ πατοῦ καὶ σποῦ τὰ κόκκαλά μου!

Ὀιμένα, τί κοιτάζω ἐδῶ, ὀιμένα ἡ πρικαμένη,

δίχως παιδιὰ πῶς ἔμεινα καὶ ποιός μὲ παραμένει;

Στὸ πόρτο μου ἐμπήκασι ὅλα τὰ μπεηλίκια,

ὤφου, στοῦ λόγου μου θωρῶ ἀλλαξοβασιλίκια!

Ὤφου, ὤχ, ὀιμένα, τί κακὸ ὁπού ’βρηκεν ἐμένα

563

5

νὰ βλέπω ἄλλα πρόσωπα ἀσκημομαυρισμένα!

Κλαῖτε με, σκλάβοι, κλαῖτε με, κλαῖτε με τὴν καημένη,

κλαῖτε με ὅπου βρίσκεστε κι ὅπού ’στε ξορισμένοι,

γιατ’ ἤστεκα χαιραμένη κ’ ἤμουν ἀναπαημένη,

κ’ ἡ Βενετία μ’ ἔσκεπε ἡ ἀξιοπαινεμένη.

Ὤφου, καὶ νά ’τον μπορετὸ μαντάτο γιὰ νὰ δώσου

10

ὅπου κι ἂν εἶναι Κρητικοὶ σήμερο νὰ τὸ γνώσου,

ὤφου, νὰ κλάψουνε δριμιά, ὤφου, νὰ θρηνιστοῦσι,

ὤφου, καὶ νά ’τον μπορετὸ σήμερο νὰ μὲ δοῦσι

ὁποὺ ὁ βιζίρης μ’ ἔπιασε κ’ ἐγλυκοφίλησέ με,

ὁπού ’μουνε Χριστιανὴ κι ὅλη μαγάρισέ με!

15

Τάχα νὰ χάρηκε πολλὰ εἰς τὸν ξελοθρεμό μου,

κ’ ἐμπῆκε κ’ εἰς τὴ χώρα μου κ’ εἶδε τὸ χαλασμό μου;

Μ’ ἀπεὶς ἐμπῆκε, ὁ λαὸς τρέχου στοὺς μαγατζάδες,

κ’ ἐκεῖ σαλαβατίζανε οἱ πλῆσοι του χοτζάδες·

κι ἀπεὶς ἐπῆρε τὰ κλειδιὰ μετὰ χαρὰ μεγάλη,

20

ἔδωκε λόγο τὸ σταυρὸ ἀποδεκεῖ νὰ βγάλει·

κ’ οἱ πόρτες σὰν ἐνοίξανε καὶ μέσα δριμωθῆκα,

πλῆσες χαρὲς ἐκάμανε, μὰ πλούτη δὲν εὑρῆκα.

Ἐτρέχανε στ’ ἀρχοντικὰ νὰ βρούσινε νὰ κλέψου,

καὶ τὲς γυναῖκες πού ’ταν κεῖ νὰ ἔμπου νὰ πομπέψου,

423 25

κ’ ηὗραν τὸν τόπον εὔκαιρον ὁποὺ δὲν τὸ θαρροῦσα,

τὸ πὼς δὲν κάνουσι πουγγὶ ἐτρώγουντα κ’ ἐσκοῦσα·

τὸ πὼς γυναῖκες, κορασὲς δὲν ηὗραν νὰ φιλήσου,

ὅλη μὲ ξεπατώνουσι καὶ θὰ μὲ καταλύσου.

Ἐμένα ξένοι μοναχὰς μὲ βλέπου τὴν καημένη

564

5

κι ὅποιος μὲ δεῖ, ἀντὶς χαρὰ σὲ πρίκαν ἀπομένει.

Κ’ ἐκεῖνοι ὁποὺ μοῦ φύγανε τάχατες τί προσέχου

κ’ ἐπήγανε νὰ ξοριστοῦ κ’ ἴντα καλὸ ἀπαντέχου;

Χίλιες βολὲς εἶναι καλλιὰ ὅλοι οἱ ἀποθαμένοι,

παρὰ νὰ στέκου οἱ Κρητικοί, νά ’χου ζωὴ κριμένη·

καὶ λένε: ‘Πῶς ἐγίνηκες, Κρήτη μου ἠγαπημένη,

10

καὶ σ’ ἔπιασεν Ἀγαρηνὸς καὶ σ’ ἔχει σποδωμένη,

γιατὶ ἐμισέψαν ἀπὸ σὲ οἱ τοπικοὶ κ’ ἐφύγα,

κ’ ἐσέναν ἀρνηθήκανε κ’ εἰς τὴ Φραγκιὰν ἐπῆγα’.

Δίχως σταυρὸ μ’ ἐθάψανε καὶ δίχως ἅγιο λάδι,

καὶ κράζω καὶ τὸ Ρέθεμνος νὰ σμίξομεν ὁμάδι,

15

ὁποὺ κ’ ἐκεῖνοι ἐφύγανε, τ’ ὅμοιο κ’ οἱ δικοί μου,

κι ὁλόγδυμνον ἀφήκασι καὶ στέκει τὸ κορμί μου.

Κλάψε, οὐρανέ μου, σήμερο, γιὰ λόγου μου θρηνήσου,

κ’ ἡ Κρήτης ἡ ’κατόμπολη, γιὰ ὄνομά μου σείσου,

νὰ πέσου τὰ καμπαναρειά, τοὺς Τούρκους νὰ πλακώσου,

20

καὶ περισσότερο κακὸ στὴ χώρα μου νὰ δώσου,

στὸν κόσμο γιὰ νὰ γροικηθεῖ τ’ ἄδικο τὸ δικό μου,

νὰ κλάψουσιν οἱ Χριστιανοὶ ὅλοι τὸν ἐπαρμό μου·

τὸ πὼς μ’ ἐδῶκαν τῶν Τουρκῶ κ’ ἔμεινα σκλαβωμένη,

ἡ Κρήτης ἡ περίφημη, ἡ παντοδοξασμένη.

25

Τώρα γδυμένη μὲ κρατοῦ, σ’ τσὶ ροῦγες μου γυρίζω

καὶ συντηρῶ νὰ δῶ Ρωμιὸ κι οὐδένα δὲ γνωρίζω,

γιατὶ τὸν Τοῦρκο δὲ μπορῶ νὰ βλέπω, τὸν ἐχθρό μου,

καὶ σφάζουσί μου τὴν καρδιάν, ὅντα τοὺς βλέπω ὀμπρός μου·

καὶ δέρνομαι καὶ δέομαι κι ὅλη παραπονοῦμαι,

καὶ κλαίω, καὶ τῶ γυναικῶ τῶν ἄξιω μου θυμοῦμαι.

437

10

Ἐπίλογος

Μαρίνος Τζάνες Μπουνιαλὴς τὰ σύνθεσεν, ἐτοῦτος

ὁ Ρεθεμναῖος ὁ φτωχός, εἰσὲ μεγάλο πλοῦτος·

γιατὶ τὰ πλούτη χάνουνται καὶ μὲ καιρὸ χαλοῦνται,

καὶ ἄλλοι τ’ ἀποκτήζουνε κ’ ἐκεῖνοι λησμονοῦνται·

15

μὰ τοῦτα θὲ νὰ βρίσκουνται, παντοτινὰ νὰ μένου,

νὰ ἐπαινοῦνται πανταχοῦ κ’ εἰς δόξες ν’ ἀνεβαίνου.

Χιλίους ἑξακόσιους τσὶ ἕξι καὶ σαράντα

ἐτέλειωσε τὸ Ρέθεμνος καὶ τοῦ θυμοῦμαι πάντα,

γιατ’ ἤτονε πατρίδα μου κ’ ἔβλεπα ὅ,τι γίνη,

20

κ’ ἐτύχαινέ μου ὣς ἐδεκεῖ ὁ κόπος ν’ ἀπομείνει,

καὶ νὰ μὴ γράψω πλιότερα, μὰ τότες νὰ σκολάσω,

μὰ μπῆκα μέσα σὲ δεντρὰ ἀμέτρητα κ’ εἰς δάσο.

Σαρανταπέντε τὰ Χανιά, τὸν Ἄγουστο, ἂ δὲ σφάνω,

τὰ δώκανε, στὲς ἕνδεκα, στὸ χέρι τοῦ Ὀτομάνο.

25

Λίγά ’γραψα γιὰ τὰ Χανιά, γιατ’ ἦτον καμωμένα

ἀπό ’ναν ἄξιον ἱερὴ κ’ εἶχε τα τυπωμένα.

Στοὺς χίλιους ἑξακόσιους ἐννέα καὶ ἑξήντα,

εἰς ἕξι μῆνες λείποντας νὰ φτάξει ἑβδομήντα,

εἰς τὰς ὀκτὼ τοῦ Σεπτεβριοῦ τὸ Κάστρο τοῦ ’χαν δώσει,

580

5

τὸν φημισμένο Χάνδακα ὅπου χαθῆκαν τόσοι,

κ’ ἐφύγασ’ οἱ Χριστιανοί, τὴ χώραν ἀρνηθῆκα,

κ’ οἱ Τοῦρκοι μέσα μπήκανε κι ὁλόφκαιρη τὴ βρῆκα.

Κι ἀπεὶς ἀποφασίσανε τὴν Κρήτη νὰ τοῦ δώσου,

κ’ οἱ φόνοι κ’ οἱ ματοχυσὲς ποὺ γίνουντα νὰ σώσου,

ἐγὼ ἄρχισα τσὶ παιδωμὲς νὰ γράψω καὶ ν’ ἀφήσω,

10

καὶ τὸ Χριστὸ μὲ τὴν καρδιὰ ὅλη νὰ προσκυνήσω

πὼς μ’ ἄξωσε κ’ ἐτέλειωσα μὲ παιδωμὴ καὶ κόπο,

νὰ τὸν ἀφήσω πίσω μου στὰ χέρια τῶν ἀνθρώπω,

γιὰ νὰ μὲ μακαρίζουνε ὅλοι, σὰν τονὲ δοῦνε,

κ’ ἐκεῖνοι ν’ ἀγωνίζουνται καὶ πλῆσα νὰ ποθοῦνε

438

νὰ μάθουν περισσότερα εἰς πάσαν ἀληθεία,

εἰς ἐπιστῆμες θεϊκὲς κ’ εἰς τὴ φιλομαθία.

Καλὰ καὶ νά ’ναι ἰδιωτικοὶ κι ὄχι σωστὰ βγαλμένοι

καὶ δίχως μέτρος συλλαβῶ δασκάλω καμωμένοι,

μ’ ὅλον ἐτοῦτο, ἀφέντες μου, τὴν ὄρεξη δεχτῆτε

20

μ’ ἀγάπη θείου ἔρωτος κι ἄλλο κακὸ μὴν πῆτε·

γιατ’ ἤγραψα πολλότατους, κατὰ τὴ μπόρεσή μου,

κ’ ἐπῆρε κόπον ἄμετρο ὁ νοῦς καὶ τὸ κορμί μου·

κι ὅποιος τοὺς πιάσει νὰ τοὺς δεῖ κι ὅλους νὰ τοὺς διαβάσει,

ἂν εὕρει μέσα σφάλματα, μὴ μὲ καταδικάσει·

25

μὴν ψέξουσι τὸν ποιητή, τοὺς στίχους μὴ γελάσει,

γιατὶ μιὰ γλώσσα φρόνιμη τὸ σφάλμα ἀλλοῦ φυλάσσει.

Χωράφια πού ’χανε δεντρὰ κ’ ἔχουν τα κουκλωμένα,

ἐκεῖνα δὲν καρποφοροῦν, μηδ’ ἔναι προκομμένα·

στὸ ἴδιο βρίσκομαι κ’ ἐγὼ ὁποὺ ἡ φτωχειὰ μὲ κρίνει,

581

5

κι ἂ θὲ νὰ κάμω πλιότερα, ἐκείνη δὲ μ’ ἀφήνει,

γιατὶ κρατεῖ τὸ χέρι μου, τὸ νοῦ μου ταπεινώνει,

ξελησμονῶ τὸ θὲ νὰ πῶ, τὸ στόμα μου στουμπώνει·

καὶ περισσότερο νὰ δῶ μοῦ λέγει, νὰ ξετάσω

σὲ πράμα διαφορετικό, καὶ τοῦτα νὰ σωπάσω.

Μὴ μὲ καταδικάσετε, μὰ μοναχὰς τὰ δέτε

κ’ ἕνα μικρὸ συχωρεμὸ γιὰ τὴν ψυχή μου πέτε,

ὀγιὰ νὰ λάβω ἄφεσιν εἰς τ’ ἁμαρτήματά μου

καὶ μὲ τοὺς δίκαιους κ’ ἐγὼ νά ’χω τὴν κατοικιά μου.

Τέλος καὶ τῷ Θεῷ δόξα.