Από τα μέσα του 16ου αιώνα παρατηρείται μια έντονη δραστηριοποίηση και κινητικότητα στους εκκλησιαστικούς κύκλους και των τριών μεγάλων χριστιανικών δογμάτων στην Ευρώπη. Οι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί μπαίνουν στο στόχαστρο της Καθολικής Εκκλησίας και των διαμαρτυρομένων, ενώ έλληνες ιερωμένοι και λόγιοι επισκέπτονται τις αυλές της Ευρώπης για να βρουν συμμάχους εναντίον των Οθωμανών. Όταν αργότερα, στις αρχές του 17ου αιώνα στην Πόλη, ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις παραγγέλλει τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης σε απλή γλώσσα –πραγματοποιείται τελικά από τον Μάξιμο Καλλιουπολίτη– για να γίνεται κατανοητή από τους πιστούς και ο ίδιος κηρύττει στη δημοτική, η κοινή γλώσσα έχει πια υπερισχύσει στην επικοινωνία ιερέων και λαού (Vitti 2003, 70-73). Έτσι, δεν προξενεί εντύπωση που διάφορα έργα θρησκευτικής υφής με μικρό ή μεγαλύτερο λογοτεχνικό ενδιαφέρον γράφονται και εκδίδονται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα σε διάφορα μέρη όπου θα έβρισκαν ελληνικό κοινό.
Όχι πρωτότυπο θρησκευτικό κείμενο, αλλά «εκχριστιανισμένη» μορφή μιας παλιάς ινδικής ιστορίας είναι το έργο με τον συμβατικό τίτλο Βαρλαάμ και Ιωάσαφ, που γνωρίζει μεγάλη διάδοση στον ελληνόφωνο κόσμο ως αγιολογικό πια μυθιστόρημα ήδη από τον 8ο αι. σε λόγια γλώσσα, σε διασκευή του Ιωάννη του Δαμασκηνού την οποία ακολούθησαν ποικίλες δημώδεις μεταγλωττίσεις αργότερα. Λίγο μετά τα μέσα του 16ου αιώνα, ωστόσο, γράφεται μία ακόμη δημώδης απόδοση που αντλεί από ένα σχετικά πρόσφατο ιταλικό λαϊκό έντυπο. Τα υπόλοιπα έργα που θα δούμε αποτελούν πρωτότυπες δημιουργίες.
Ο εκ Θεσσαλονίκης επίσκοπος Δαμασκηνός Στουδίτης, με πλούσιο έργο σε διδασκαλίες και ομιλίες έγραψε πριν από το 1550/1552 το Βιβλίον ονομαζόμενον Θησαυρός, που περιέχει 36 ομιλίες και επιπλέον αρκετά αφηγηματικά αγιολογικά κείμενα. Ως έντυπο, ο Θησαυρός γνώρισε μεγάλη εκδοτική επιτυχία. Ανάλογη είναι και η περίπτωση του κρητικού επισκόπου Μάξιμου Μαργούνιου, του οποίου το κύριο έντυπο έργο είναι μία συλλογή συναξαρίων, οι Βίοι Αγίων εκ της ελληνικής γλώττης μεταφρασθέντες (1600-1), όπου ο συγγραφέας συνθέτει έναν πλήρη «Συναξαριστή του έτους» με παλιά αγιολογικά κείμενα διασκευασμένα τώρα στη δημώδη, τα οποία γνώρισαν μεγάλη διάδοση. Ο μητροπολίτης Μονεμβασίας Δωρόθεος (ή ίσως ορθότερα Ιερόθεος), έγραψε στα τέλη του αιώνα μία χρονογραφία, τον Χρονογράφον ή Βιβλίον ιστορικόν, που αποτελεί ένα κράμα κοσμικής και εκκλησιαστικής ιστορίας. Ως έντυπο βιβλίο, ο Χρονογράφος υπήρξε εμπορική επιτυχία από την πρώτη του έκδοση, το 1631, μέχρι τον 19o αι.
Την τελευταία δεκαετία του αιώνα, επηρεασμένος από το μεγάλο θανατικό που έπληξε την πόλη του, δηλαδή την πανούκλα των ετών 1592-1595, ο ιερέας Ιωάννης Μορεζήνος († 1613), γέννημα-θρέμμα του Χάνδακα, έγραψε το πεζογράφημα Κλίνη Σολομώντος, στο οποίο περιλαμβάνεται η αφήγηση εξήντα θαυμάτων της Παναγίας, τα οποία ο συγγραφέας αντλεί από διάφορες πηγές (συναξάρια, βίους αγίων, λαϊκές διηγήσεις, ασκητικά ανθολόγια και δυτικές πηγές), χωρίς να μιμείται κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο. Πέντε από τα θαύματα, ωστόσο, τα αντλεί από δική του γνώση ή εμπειρία, εφόσον έγιναν στα χρόνια του στην Κρήτη. Η Κλίνη Σολομώντος είναι ένα έργο με λογοτεχνικές αρετές και διατηρεί (στο παλαιότερο σωζόμενο από τα έξι χειρόγραφά της, του 1602) γνήσιους κρητικούς τύπους. Η γλώσσα του γενικά είναι η δημώδης ομιλούμενη κρητική του καιρού του, αν και περιλαμβάνει κάποια λόγια στοιχεία που οφείλονται στην εκκλησιαστική παράδοση μέσα στην οποία ζούσε ο συγγραφέας· είναι η ζωντανή γλώσσα του λαού, η οποία δεν έχει υποστεί την τεχνητή επεξεργασία της ποίησης. Από την ίδια πόλη και με αφορμή την ίδια επιδημία πανώλης προέρχεται το επίσης πεζό Μεγάλον θανατικόν από πανόκλα, όπως είναι ένας συμβατικός τίτλος που του έχει δοθεί. Είναι ένα ανώνυμο «βραχύ χρονικό», μάλλον ενταγμένο σε κάποια εκκλησιαστική ομιλία, γι’ αυτό ίσως και η γλώσσα του έχει αρκετά λόγια στοιχεία. Το έργο συνδέει επίμονα τη συμφορά της ασθένειας με την αμαρτία των κατοίκων.
Τέλος, ένα «δείγμα της “οραματικής”/θαυματικής γραμματείας των “μεταβάσεων στον άλλο κόσμο”» (Κεχαγιόγλου 2009β, 256) αποτελεί η Διήγησις και οπτασία Δημητρίου, του έτους 1580, όπου ο ομώνυμος μεταλλωρύχος, ενώ είναι σε κώμα, βλέπει και κατόπιν αφηγείται στους δικούς του ένα όραμα κατά το οποίο περιηγήθηκε στους λειμώνες της άλλης ζωής.
