Άνθος των χαρίτων
Το δημοφιλέστατο Άνθος των χαρίτων, το οποίο γνώρισε ευρύτατη διάδοση σε χειρόγραφη και έντυπη μορφή, αποτελεί ανώνυμη μετάφραση του περιώνυμου ιταλικού έργου Fior(e) di virtù του 14ου αιώνα. Πρόκειται για ένα αφηγηματικού χαρακτήρα ανθολόγιο με ηθικοδιδακτικούς στόχους, η βενετική έκδοση του οποίου στα 1529 αποτελεί και την πρώτη εμφάνιση έντυπου πεζού κειμένου της δημώδους νεοελληνικής γραμματείας.
Απόκοπος
Γραμμένος είτε στο πρώτο είτε στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, αλλά τυπωμένος για πρώτη φορά στη Βενετία το 1509, γνώρισε αλλεπάλληλες ανατυπώσεις και έγινε ένα από τα δημοφιλέστερα αναγνώσματα του νέου ελληνισμού, τουλάχιστον για τους επόμενους τρεις αιώνες. Ο Απόκοπος του Μπεργαδή περιγράφει μια ονειρική κάθοδο στον άλλο κόσμο και αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της πρώιμης Αναγέννησης στην κρητική λογοτεχνία. Είναι συνθεμένος σε βυζαντινή δημώδη γλώσσα με πολλά στοιχεία του κρητικού ιδιώματος και στις βενετικές εκδόσεις αποτελείται από 556 ζευγαρωτά ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους, ωστόσο το τελευταίο τμήμα του γενικά θεωρείται νόθο.
Διήγησις Ιεροθέου Αββατίου
Στο πεζό του έργο ο κεφαλλονίτης λόγιος και κληρικός Ιερόθεος Αββάτιος εξιστορεί, στη δημοτική γλώσσα της εποχής του, τον σεισμό που έπληξε το νησί του στις 30 Σεπτεμβρίου του 1637. Το χρονικό αποτυπώνει το μέγεθος της συμφοράς και η γλαφυρή αφήγηση καθιστά το κείμενο μνημείο της ομιλούμενης γλώσσας με λογοτεχνικές αρετές. Το κείμενο γράφτηκε μια δεκαετία μετά τον σεισμό, στα 1648.
Διήγησις και οπτασία ωφέλιμος ορθοδόξου τινός Δημητρίου
Οραματικό κείμενο του 16ου αιώνα, γραμμένο από τον Μητροφάνη και μεταγλωττισμένο σε δημώδη γλώσσα από τον παπά-Λαυρέντιο. Περιγράφεται μια περίπτωση νεκροφάνειας με πρωταγωνιστή τον Δημήτριο, που εργάζεται σε μεταλλωρυχείο της Μακεδονίας. Στο κείμενο, επιπλέον, ασκείται κριτική στους σύγχρονους ιερωμένους και υπάρχει έντονο το διδακτικό στοιχείο.
Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου, η ποία λέγεται Κρόνικα, τουτέστιν Χρονικόν
Ο Λεόντιος Μαχαιράς έζησε πιθανότατα μεταξύ του β΄ μισού του 14ου και του α΄ μισού του 15ου αι. Το έργο του καλύπτει μια μακρά περίοδο της κυπριακής ιστορίας, δίνεται όμως ιδιαίτερη έμφαση στην αυτοκρατορική δυναστεία των Φράγκων Λουζινιάν. Το εγκωμιασμένο κείμενό του κατέχει δύο σημαντικά πρωτεία στο ευρύτερο πλαίσιο της δημώδους γραμματείας: είναι το πρώτο πεζό και συνάμα το πρώτο γραμμένο σε ιδιωματική (κυπριακή) γλώσσα χρονικό, που ανανεώνει με αυτόν τον τρόπο τη μακραίωνη ελληνική ιστοριογραφική/χρονικογραφική παράδοση.
Η Καινή Διαθήκη
Πρόκειται για δίτομη έκδοση του κειμένου της Καινής Διαθήκης. Ο συγγραφέας θέλησε να μεταφράσει το έργο αυτό, που είναι ένα από τα σημαντικότερα κειμήλια του χριστιανισμού, προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα να το διαβάσουν όλοι και, κυρίως, ο απλός λαός. Η μετάφραση έγινε στη δημώδη νεοελληνική γλώσσα το 1629-1630 και στην αρχή υπάρχει ένας επαινετικός πρόλογος που έχει γραφτεί από τον πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρι. Το έργο, ωστόσο, πολεμήθηκε ως αιρετικό και εντέλει απαγορεύτηκε η ανάγνωσή του με συνοδικές επιστολές.
Η Κοσμογέννησις
Η Κοσμογέννησις του Κρητικού Γεώργιου Χούμνου αποτελεί έμμετρη παράφραση των δύο πρώτων βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης (Γένεσις και Έξοδος), όπως αυτά παρουσιάζονται στη βυζαντινή Ιστορία του Παλαιού. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, αποτελείται από 2.832 ομοιοκατάληκτους, ζευγαρωτούς, δεκαπεντασύλλαβους στίχους και είναι γραμμένη σε γλώσσα δημώδη, εμπλουτισμένη με στοιχεία της κρητικής διαλέκτου και της εκκλησιαστικής ρητορικής.
Θησαυρός
Ο Θησαυρός αποτελεί μία συλλογή κηρυγμάτων, και είναι το πρώτο έργο του Θεσσαλονικέα Δαμασκηνού Στουδίτη, που το συνέγραψε κατά το πρώτο μισό του 16ου αιώνα. Είναι γραμμένο στη δημοτική γλώσσα που μιλούσαν την εποχή αυτή στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, με εξαίρεση τον πρόλογό του, ο οποίος είναι συνταγμένος στην αρχαία αττική διάλεκτο.
Θρήνος εις τα Πάθη και την Σταύρωσιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού
Το ποίημα (404 στίχοι) είναι ένας δραματικά ανεπτυγμένος θρήνος της Παναγίας, τελευταίο έργο του Μαρίνου Φαλιέρου, γραμμένο στις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα. Εντάσσεται αφηγηματικά σε μια συζήτηση ανάμεσα σε δύο άτομα (τον ποιητή/αφηγητή και τον Εβραίο Τζαδόκ) που παρατηρούν μια ζωγραφική απεικόνιση της Σταύρωσης. Τα πρόσωπα του πίνακα (Θεοτόκος, Ιωάννης, Μαρία η Μαγδαληνή, Μάρθα, Χριστός) διαλέγονται στα εβραϊκά και ο Τζαδόκ μεταφράζει τα λόγια τους στον αφηγητή. Πυρήνας του έργου είναι η σπαραχτική έκφραση ψυχικού πόνου από τη Θεοτόκο, που θρηνεί και δέχεται παρηγορητικά λόγια.
Ιατροσόφια
Αποτέλεσμα συνδυασμού της λαϊκής σοφίας με ποικίλα παραϊατρικά και παραθρησκευτικά κείμενα φαίνεται να είναι τα ευφάνταστα, κατά τα άλλα, δημώδη, κατά βάση, Ιατροσόφια κάποιου Ιωάννη Σταφιδά, συγγραφέα ή απλώς αντιγραφέα τους στα 1384 και οπωσδήποτε φορέα και συνεχιστή μιας μακρότατης παράδοσης, η οποία, διαμέσου (και) της (υστερο)βυζαντινής γραμματείας, επέζησε στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα.
Κατζούρμπος
Είναι ένα από τα τρία σωζόμενα θεατρικά έργα του Χορτάτση (τέλη του 16ου αιώνα), επίσης έμμετρο, και ανήκει στο είδος της κωμωδίας, που αντλεί τα μοτίβα της πλοκής του και την πλούσια πινακοθήκη των ηρώων του από την ιταλική commedia erudita. Το ερωτευμένο ζευγάρι αντιμετωπίζει το εμπόδιο του γέρου Αρμένη που θέλει να απολαύσει ερωτικά την κοπέλα, αλλά στο τέλος αποδεικνύεται πατέρας της και το έργο τελειώνει μέσα σε γενική χαρά.
Κλίνη Σολομώντος
Πρόθεση του συγγραφέα είναι να γράψει ένα έργο εγκωμιαστικό για την Παναγία την οποία συμβολίζει, κατά τους ερμηνευτές, η «Κλίνη του Σολομώντος» στο Άσμα Ασμάτων. Το έργο, γραμμένο στο διάστημα 1593-1599, εκτείνεται σε εξήντα θεωρητικά κεφάλαια, όπου ερμηνεύονται οι ισάριθμες ιδιότητες της Θεοτόκου με τη διήγηση ενός θαύματος για την καθεμία. Στις αφηγήσεις παρεμβάλλονται διδακτικά σχόλια και ανάλογες προς το θέμα νουθεσίες.
Λεηλασία της Παροικιάς της Πάρου
Έμμετρη ιστορική αφήγηση με θέμα την εισβολή του τουρκικού στόλου στο κυκλαδίτικο νησί. Παραδίδεται ανώνυμα και χρονολογείται λίγο μετά τα αναπαριστώμενα γεγονότα που συνέβησαν στις 19 Μαΐου 1668, κατά την τελική φάση του Κρητικού Πολέμου. Στους 672 σωζόμενους στίχους ο ανώνυμος ποιητής παρουσιάζει, στην καθομιλουμένη κρητική διάλεκτο της εποχής και σε ιαμβικό ενδεκασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο, τα τραγικά συμβάντα που κορυφώνονται με τον θρήνο των αιχμαλώτων για την απώλεια της πατρίδας τους.
Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τον υιόν
Το στιχούργημα Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τον υιόν του Ζακύνθιου Μάρκου Δεφαράνα είναι έργο με ηθικοδιδακτικό-παραινετικό περιεχόμενο. Γράφτηκε στις αρχές του 16ου αιώνα, απαρτίζεται από 788 ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους και ουσιαστικά αποτελεί συμπίλημα αποσπασμάτων από άλλα έργα. Η γλώσσα του συνιστά ένα συνονθύλευμα από κρητικούς ιδιωματικούς τύπους και αρχαΐζοντα στοιχεία.
Μεγάλον θανατικόν από πανόκλα
Ο ανώνυμος συγγραφέας του 16ου αιώνα διηγείται την επιδημία της πανούκλας που έπληξε το Κάστρο (σημερινό Ηράκλειο) της Κρήτης στα 1592. Σύμφωνα με την αφήγηση, η έξαρση του θανατικού κράτησε τέσσερις μήνες, ενώ, για να αποφευχθεί η εξάπλωσή του, οι κάτοικοι του Κάστρου περιορίστηκαν για έναν χρόνο εντός της πόλης. Είναι φανερή η πεποίθηση του συγγραφέα ότι η συμφορά αυτή προκλήθηκε από τις αμαρτίες των κατοίκων και μόνο η «παύση της κακίας» θα αποτρέψει την επανεμφάνιση της επιδημίας. Η χρονολογία σύνθεσης του κειμένου δεν είναι γνωστή.
Ο Κρητικός Πόλεμος
Έμμετρο χρονικό του εικοσιπενταετούς πολέμου για την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς Τούρκους, το οποίο ολοκληρώθηκε στο διάστημα 1669-1677. Ο ποιητής, σε περίπου 12.000 στίχους, αφηγείται την κατάληψη των Χανιών και του Ρεθύμνου, της ιδιαίτερης πατρίδας του, αναφέρεται σε εχθροπραξίες στο Αιγαίο πέλαγος, και επικεντρώνεται στην εικοσαετή πολιορκία της πρωτεύουσας του νησιού, του Κάστρου, το οποίο προσωποποιείται και συμμετέχει στα δρώμενα με εκτενείς μονολόγους.
Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη
Πρόκειται για ένα πεζό, διδακτικό, εκλαϊκευτικό έργο, αποτελούμενο από μεταφράσεις αποσπασμάτων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης στη λαϊκή/νεοελληνική γλώσσα, εξέχον δείγμα του εκκλησιαστικού δημώδους λόγου, γραμμένο τη δεκαετία του 1530. Τα θέματα των δύο ιερών κειμένων, που καλύπτουν το μισό περίπου βιβλίο, διανθίζονται με σχολιασμούς και άλλες διηγήσεις, καθώς, κοντά στη θρησκευτική διδασκαλία, περιλήφθηκαν θέματα ιστορίας, χρονογραφίας, εγκυκλοπαιδικά, αλλά και θέματα καθημερινής πρακτικής. Οι πηγές τού έργου είναι ένα ιταλικό λαϊκό βιβλίο, έργα εκκλησιαστικής γραμματείας και χρονογραφικά κείμενα.
Πτωχοπρόδρομος
Τέσσερα επαιτικά ποιήματα, γραμμένα στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Αρχικά αποδίδονταν στον γνωστό λόγιο της αυλής των Κομνηνών Θεόδωρο Πρόδρομο, ωστόσο η άποψη αυτή αμφισβητείται βάσει των τελευταίων πορισμάτων της έρευνας. Ο ποιητής απευθύνεται στον αυτοκράτορα ζητώντας οικονομική ενίσχυση (Ι και ΙΙ), αναφέρεται στα βάσανα του γραμματισμένου λογίου (ΙΙΙ) ή περιγράφει την άθλια ζωή του στο μοναστήρι (ΙV). Τα Πτωχοπροδρομικά συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πρωιμότερα δείγματα λογοτεχνίας σε δημώδη γλώσσα.
Φυσιολόγος
Ο Φυσιολόγος έλκει την καταγωγή του από τα αρχαία χρόνια, ωστόσο το παρόν κείμενο ανάγεται στον 15ο αιώνα. Είναι συνθεμένο σε ανομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους, με κάποιες παρεμβολές πεζού κειμένου, και χωρίζεται σε 48 μικρά «κεφάλαια», καθένα από τα οποία είναι αφιερωμένο σε συγκεκριμένο πραγματικό ή μυθικό ζώο.
Χρονικό του μοναστηριού του Αγίου Θεοδώρου Κυθήρων
Γραμμένο το 1457 από τον κυθήριο μοναχό Χειλά, εξιστορεί σε πεζό λόγο τα συμβάντα στο μοναστήρι του Aγίου Θεοδώρου, από τον 14ο μέχρι τον 15ο αιώνα. Είναι γραμμένο σε αρκετά λόγια γλώσσα, στην οποία μπολιάζονται κάμποσοι τοπικοί ιδιωματισμοί, και περιέχει πολλά (αυτο)βιογραφικά στοιχεία.
Κατάλογος Έργων
- Άνθος των χαρίτων
- Απόκοπος
- Διήγησις Ιεροθέου Αββατίου
- Διήγησις και οπτασία ωφέλιμος ορθοδόξου τινός Δημητρίου
- Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου, η ποία λέγεται Κρόνικα, τουτέστιν Χρονικόν
- Η Καινή Διαθήκη
- Η Κοσμογέννησις
- Θησαυρός
- Θρήνος εις τα Πάθη και την Σταύρωσιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού
- Ιατροσόφια
- Κατζούρμπος
- Κλίνη Σολομώντος
- Λεηλασία της Παροικιάς της Πάρου
- Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τον υιόν
- Μεγάλον θανατικόν από πανόκλα
- Ο Κρητικός Πόλεμος
- Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη
- Πτωχοπρόδρομος
- Φυσιολόγος
- Χρονικό του μοναστηριού του Αγίου Θεοδώρου Κυθήρων