γάιδαρος, ο, θηλ. γαϊδάρα κ. γαϊδούρα (βλ. λ.), πλ. γάιδαροι κ. γαϊδάροι, οι, ουσ. [<μτγν. γαϊδάριον <αραβ. gadar - gaidar], ο γάιδαρος. 1. άνθρωπος απρεπής, αγενής, ανάγωγος, αδιάντροπος, άξεστος, αγροίκος: «πρόσεξε μη φερθείς πάλι σαν γάιδαρος εκεί που θα πάμε, γιατί θα είναι όλοι καθώς πρέπει άνθρωποι». 2. ο αφιλότιμος, ο αχάριστος: «τον βοήθησα μ’ όλες μου τις δυνάμεις και δεν είπε ούτ’ ένα ευχαριστώ ο γάιδαρος». 3. (ειρωνικά ή υποτιμητικά)χαρακτηρίζει το παιδί που δεν είναι πια μικρό, που μεγάλωσε αρκετά και για το λόγο αυτό πρέπει να συμπεριφέρεται και ανάλογα: «έγινε κοτζάμ γάιδαρος κι ακόμη θέλουν να τον νταντεύουν». Υποκορ. γαϊδαράκος, ο. (Τραγούδι: ντε κυρ γαϊδαράκο ντε, ντε με τα γαϊδούρια τ’ άλλα γάιδαρέ μου κουτεντέ)· βλ. και λ. γαϊδούρι. (Ακολουθούν 57 φρ.)·
- αγγελική φωνή από γαϊδάρου στόμα, λέγεται για τους αισχρούς ανθρώπους, που με διάφορα γλυκόλογα και ψεύτικες ευγένειες προσπαθούν να μας παρασύρουν ώστε να μας εκμεταλλευτούν: «μην πιστεύεις στις ευγένειες και στα γλυκόλογά του, γιατί είναι αγγελική φωνή από γαϊδάρου στόμα και θα την πατήσεις»· 
- αν δεν κλοτσήσει ο γάιδαρος, δεν τονε ξεφορτώνουν, α. αυτός που αδικείται ή καταπιέζεται, πρέπει μόνος του να αντιδρά, αν θέλει να βρει το δίκιο του ή να βελτιωθεί η κατάστασή του: «πιάσ’ τ’ αφεντικό σου, ρε παιδάκι μου, και πες του πως δεν μπορεί να συνεχιστεί αυτή η αποικιοκρατική κατάσταση, γιατί, αν δεν κλοτσήσει ο γάιδαρος, δεν τονε ξεφορτώνουν, κορόιδο, ε κορόιδο!». β. πρέπει να διαμαρτύρεσαι, να απαιτείς δυναμικά αυτό που θέλεις να πετύχεις: «έτσι με το σταυρό στο χέρι όπως πας, όλοι θα σε εκμεταλλεύονται στη ζωή σου, γιατί, αν δεν κλοτσήσει ο γάιδαρος, δεν τονε ξεφορτώνουν». Συνών. αν δε φωνάξει το μωρό, δεν το ταΐζει η μάνα του / αν δεν κλάψει το παιδί, δεν του δίνουνε βυζί·
- αν κλάνει ο γάιδαρος, τι φταίει το σαμάρι; βλ. συνηθέστ. φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι·
- άνθρωπος ξετσίπωτος, γάιδαρος αδέσποτος, βλ. λ. άνθρωπος·
- αντί να βογκάει ο γάιδαρος, βογκάει το σαμάρι, λέγεται στην περίπτωση που παραπονιέται κάποιος για κάτι που υπομένει ή έχει υποστεί κάποιος άλλος: «εγώ είμαι αυτός που υποφέρω, εσύ τι ζόρι τραβάς, γιατί, έτσι όπως το πάμε, αντί να βογκάει ο γάιδαρος, βογκάει το σαμάρι». Συνών. αντί να τρίζει ο αραμπάς, τρίζουν τα κατρακύλια·
- αντί να δέρνει το γάιδαρο, δέρνει το σαμάρι, βλ. φρ. φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι·
- αρχόντου λόγος και πορδές γαϊδάρου ένα, δηλώνει πως δεν πρέπει να υπολογίζουμε καθόλου στις υποσχέσεις των διοικούντων, των πολιτικών: «μην πιστεύετε αυτά που σας υπόσχεται για να τον ψηφίσετε, γιατί αρχόντου λόγος και πορδές γαϊδάρου ένα»·
- βόσκει ο γάιδαρος εκεί που τονε δένουνε, ο καθένας πρέπει να κανονίζει τη ζωή του ανάλογα με τις δυνατότητές του ή τις περιστάσεις που του τυχαίνουν: «αφού δεν έχει τη δυνατότητα να ξοδεύει για γλέντια και διασκεδάσεις, όπως κάνουν οι άλλοι, κάθεται στο σπιτάκι του, γιατί βόσκει ο γάιδαρος εκεί που τονε δένουνε»·
- γάιδαρο που δε σε βλάπτει, άφησέ τον να γκαρίζει, όταν κάποιος δεν μπορεί να σε βλάψει, άσ’ τον να λέει ό,τι θέλει σε βάρος σου, αγνόησέ τον: «στενοχωριέσαι που ασχολείται συνεχώς μαζί σου; Γάιδαρο που δε σε βλάπτει, άφησέ τον να γκαρίζει». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το μωρέ. Συνών. άνεμος που δε σε βλάπτει, άφησέ τον να φυσάει / σκυλί που δε σε βλάπτει, άφησέ το να γαβγίζει / το φίδι που δε σε βλάπτει, να ζήσει χίλια χρόνια·
- γάιδαρος γκαρίζει; Κώλος τον πονεί, βλ. λ. κώλος·
- γάιδαρος κλάνει στου Φασουλά το χάνι, λέγεται για ασήμαντο γεγονός που δεν ενδιαφέρει κανέναν: «το βράδυ θα ’ρθει μαζί μας κι ο φίλος του τάδε. -Γάιδαρος κλάνει στου Φασουλά το χάνι»·
- γάιδαρος με λοφίο, βλ. φρ. γάιδαρος με περικεφαλαία·
- γάιδαρος με ουρά, βλ. συνηθέστ. γάιδαρος με περικεφαλαία·
- γάιδαρος με πατέντα, βλ. φρ. γάιδαρος με περικεφαλαία·
- γάιδαρος με περικεφαλαία, έκφραση με την οποία χαρακτηρίζουμε τον πολύ αγενή, ανάγωγο, αδιάντροπο, άξεστο, αναίσθητο, αφιλότιμο, αχάριστο άνθρωπο: «με τη συμπεριφορά του έχει αποδείξει πολλές φορές, πως είναι γάιδαρος με περικεφαλαία, γι’ αυτό και τον πετάξαμε απ’ την παρέα μας»·
- γάιδαρος ξεσαμάρωτος ή γάιδαρος χωρίς σαμάρι, βλ. φρ. γαϊδούρι ξεσαμάρωτο, λ. γαϊδούρι·
- γκαστρώνει γάιδαρο ή γκαστρώνει και γάιδαρο, βλ. φρ. σκάει γάιδαρο·
- δανεικά ξύνονται οι γαϊδάροι, λέγεται στην περίπτωση που βλέπουμε να ανταλλάσσουν ευτελείς κολακείες ανάξιοι άνθρωποι: «επειδή είναι πλούσιοι, έχεις την εντύπωση πως έχουν αξιοπρέπεια απάνω τους! Δανεικά ξύνονται οι γαϊδάροι, αγόρι μου»·
- δένω το γάιδαρό μου, α. λύνω το οικονομικό ή επαγγελματικό μου πρόβλημα, εξασφαλίζομαι οικονομικά ή επαγγελματικά: «έστησε μια καλή δουλειά κι έχει δέσει το γάιδαρό του». β. διατηρώ μόνιμο ερωτικό δεσμό: «δεν ενδιαφέρεται για άλλες γυναίκες, γιατί έχει δέσει το γάιδαρό του». γ. παντρεύομαι, ιδίως καλοπαντρεύομαι: «πήρε την κόρη του τάδε εργολάβου κι έχει δέσει το γάιδαρό του»·
- δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα, λέγεται ειρωνικά για δυο άτομα που ανταγωνίζονται για την κατοχή πράγματος που όμως είναι ξένης ιδιοκτησίας: «απ’ τη μια οι Τούρκοι, η Κύπρος είναι τουρκική, απ’ την άλλη οι Άγγλοι, η Κύπρος είναι αγγλική, δεν ξέρω τι να πω, ρε παιδάκι μου, γιατί δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα»·
- είπε ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα, ειρωνική παρατήρηση σε κάποιον που, ενώ είναι γεμάτος από μεγάλα ελαττώματα ή κουσούρια, κατηγορεί ή κοροϊδεύει κάποιον που έχει λιγότερα και μικρότερα ελαττώματα·
- εκατό χρονώ γάιδαρος περπατησιά δε μαθαίνει, βλ. φρ. παλιό γαϊδούρι καινούρια περπατησιά, γίνεται; λ. γαϊδούρι·
- έφαγα σαν γάιδαρος, έφαγα πάρα πολύ: «πεινούσα τόσο πολύ, που έφαγα σαν γάιδαρος»·
- έχει υπομονή γαϊδάρου, βλ. λ. υπομονή·
- ήλιος και φεγγάρι, παντρεύονται οι γαϊδάροι, βλ. λ. ήλιος·
- ήταν στραβό το κλήμα, το ’φαγε κι ο γάιδαρος, βλ. λ. κλήμα·
- θα σου χέσω το γάιδαρο, α. (απειλητικά) θα σε επιπλήξω πολύ αυστηρά, θα σε βρίσω άγρια: «για πρώτη φορά στη χαρίζω, αλλά, αν ξαναργήσεις στη δουλειά, θα σου χέσω το γάιδαρο». β. θα σε δείρω άγρια, θα σε ξυλοφορτώσω: «αν σε ξανακούσω να βρίζεις τα θεία, θα σου χέσω το γάιδαρο». Από το ότι ο γάιδαρος ήταν κάποτε για τις αγροτικές οικογένειες από τα πιο χρήσιμα ζώα για τις δουλειές τους·
- κάνω υπομονή γαϊδάρου, βλ. λ. υπομονή·
- κάποιου του χάριζαν γάιδαρο και τον κοιτούσε στα δόντια (να δει πόσο χρονών είναι), λέγεται ειρωνικά για άτομο που, ενώ του χαρίζουν κάτι, το εξετάζει για να δει σε πόσο καλή κατάσταση βρίσκεται ή πόσο αξίζει·
- κάποιου του χάριζαν γάιδαρο κι ήθελε και το σαμάρι, λέγεται για πλεονέκτη, που απαιτεί περισσότερα από αυτά που του προσφέρουν·
- κατά το γάιδαρο και το σαμάρι, βλ. λ. σαμάρι·
- κατά φωνή κι ο γάιδαρος, βλ. λ. φωνή·
- μαντζουράνα στο κατώι, γάιδαρος στα κεραμίδια, βλ. λ. κατώι·
- μετράω πόσες μύγες μπαίνουν στου γάιδαρου τον κώλο, βλ. λ. μύγα·
- μη στάξει η ουρά του γαϊδάρου, βλ. λ. ουρά·
- μίλα με γαϊδάρους να γροικάς πορδές, δε θα ακούσεις ποτέ καλό λόγο ή σωστή συμβουλή από άνθρωπο κακό ή από ανάξιο δάσκαλο: «μα είναι δυνατό να συμβουλεύεσαι αυτόν τον παλιάνθρωπο; Μίλα με γαϊδάρους να γροικάς πορδές». Συνών. από στόμα κοράκου θ’ ακούσεις κρα / μίλα με κώλους ν’ ακούσεις πορδές·
- μόνο ένας γάιδαρος έχει αφτιά, βλ. λ. αφτί·
- να φας του γαϊδάρου πο ’χει, ειρωνική απάντηση σε κάποιον που μας αρνείται κάτι λέγοντάς μας όχι·
- νόμισα πως ήμουνα στο γάιδαρο καβάλα, ένιωσα μεγάλη ντροπή: «μόλις ο τάδε ανέφερε δημόσια πως γυρνούσα μέσα στους δρόμους μεθυσμένος, νόμισα πως ήμουνα στο γάιδαρο καβάλα»· βλ. και φρ. τον ανέβασαν στο γάιδαρο·
- ο γάιδαρος είναι γάιδαρος, και ας φορεί και σέλα, ο αγενής, ο ανάγωγος, ο αδιάντροπος, ο άξεστος, ο αναίσθητος, ο αφιλότιμος, ο αχάριστος άνθρωπος, είναι αδύνατο να αλλάξει χαρακτήρα: «μόλις ανέβηκε οικονομικά, προσπάθησαν οι φίλοι του να του μάθουν τρόπους για να τον μπάσουν και σε κανένα σαλόνι, αλλά ο γάιδαρος είναι γάιδαρος, και ας φορεί και σέλα». Συνών. ο βλάχος άρχων κι αν γενεί, βλαχίλα θα μυρίζει / ο χωριάτης άγιος κι αν γενεί, σκατένια έχει τη χάρη·
- ο γάιδαρος κάνει όλη τη δουλειά κι ο αγωγιάτης παίρνει τα λεφτά, βλ. λ. δουλειά·
- ο πεινασμένος γάιδαρος ξυλιές δε μετράει, ο φτωχός και ο ταλαίπωρος άνθρωπος υπομένει τα πάντα προκειμένου να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για τη ζωή του: «όλοι, όταν τα ’χουνε κι είναι βολεμένοι, κάνουν τους περήφανους και τους μυγιάγγιχτους, όμως, ο πεινασμένος γάιδαρος ξυλιές δε μετράει»·
- όλοι οι μετά Χριστόν προφήτες γάιδαροι, βλ. λ. προφήτης·
- όποιος γάιδαρος κι αυτός σαμάρι, βλ. λ. σαμάρι·
- όποιος μιλήσει και λαλήσει, γαϊδάρου κώλο θα φιλήσει, απειλητική έκφραση υπό τύπο αστεϊσμού, ιδίως ανάμεσα σε παιδιά, για όποιον που παρά την απαγόρευση, μιλήσει·
- όποιος παίζει με το γάιδαρο, κλοτσιές θα φάει, όποιος κάνει παρέα με κατώτερους ανθρώπους, με αγροίκους, θα τον κακομεταχειρίζονται, ή όποιος ανακατεύεται σε ανάξιες υποθέσεις, τότε σίγουρα θα βγει ζημιωμένος: «καλά έπαθες και την πάτησες που συνεταιρίστηκε μ’ αυτό το κάθαρμα, γιατί έπρεπε να ξέρεις πως, όποιος παίζει με το γάιδαρο, κλοτσιές θα φάει»·
- οπού ακολουθάει το γάιδαρο, πίνει και τις πορδές του, όποιος έχει κακές συναναστροφές, υφίσταται και τις συνέπειες: «είναι αλήτης αυτός που κάνεις παρέα και πρόσεχε, γιατί, οπού ακολουθάει το γάιδαρο, πίνει και τις πορδές του»·
- πετάει ο γάιδαρος; Πετάει, ειρωνική αναφορά σε άτομο που δεν έχει προσωπική γνώμη, που δέχεται ευκολόπιστα κάποια γνώμη, χωρίς καν να την εξετάσει ή που υποχρεώνεται από ανάγκη να δέχεται τη γνώμη του άλλου, ακόμη και αν αυτή είναι παράλογη: «μην πάρεις τη γνώμη του τάδε, γιατί αυτός είναι πετάει ο γάιδαρος; Πετάει || απ’ τη στιγμή που έχει την ανάγκη του τι να κάνει! Πετάει ο γάιδαρος; Πετάει». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει για περισσότερη έμφαση με το μαζί με το σαμάρι. Αναφορά σε παιδικό παιχνίδι, που, κάθε φρ. του παιδιού που διευθύνει το παιχνίδι, αρχίζει με το πετάει πετάει·
- σκάει γάιδαρο ή σκάει και γάιδαρο, α. είναι μικρής νοημοσύνης: «μέχρι να καταλάβει αυτό που του λες, σκάει γάιδαρο». β. είναι πολύ εκνευριστικός: «σκάει γάιδαρο με τις ιδιοτροπίες του». γ. είναι πολύ ισχυρογνώμονας: «μέχρι να τον κάνεις να αλλάξει γνώμη, σκάει γάιδαρο». Από το ότι ο γάιδαρος είναι ένα ζώο με μεγάλη υπομονή, αλλά και με μεγάλο πείσμα·
- στου γαϊδάρου το χωριό όλοι κάνουν το γιατρό, λέγεται για πειραματισμό, για προσπάθεια που γίνεται δοκιμαστικά ή που γίνεται για πρώτη φορά με αμφίβολη επιτυχία πάνω σε ανήμπορο ή κακομοίρη άνθρωπο, και που επιπλέον του φορτώνουν ή του χρεώνουν τις δυσάρεστες συνέπειες: «κάθε καινούρια ιδέα τ’ αφεντικό του τη δοκιμάζει πάνω στον κηπουρό του, γιατί βλέπεις, στου γαϊδάρου το χωριό όλοι κάνουν το γιατρό». Συνών. στου κασίδη το κεφάλι όλοι κάνουν τον κουρέα·
- τον ανέβασαν στο γάιδαρο, τον διαπόμπεψαν: «μόλις τον έπιασαν να χαϊδεύει το μικρό κοριτσάκι, τον ανέβασαν στο γάιδαρο». Ο τρόπος αυτός διαπόμπευσης ανάγεται στην εποχή του Βυζαντίου και μάλιστα έβαζαν το άτομο που διαπόμπευαν να καθίσει ανάποδα στη ράχη του γαϊδάρου και τον υποχρέωναν να κρατά ως χαλινάρι την ουρά του· βλ. και φρ. νόμισα πως ήμουνα στο γάιδαρο καβάλα·
- του γαϊδάρου η ουρά είναι πιο βαριά απ’ το γάιδαρο, λέγεται στην περίπτωση που νιώθουμε πέρα ως πέρα εξαντλημένοι, όταν βρισκόμαστε στο τέλος μιας επίπονης υπόθεσης ή εργασίας: «έμειναν πενήντα μέτρα ακόμα για να τελειώσω την ασφαλτόστρωση του δρόμου κι έτσι μου ’ρχεται να τα παρατήσω απ’ την κούραση που νιώθω. -Του γαϊδάρου η ουρά είναι πιο βαριά απ’ το γάιδαρο». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το εμ ή το εμ βλέπεις· βλ. και φρ. φάγαμε το γάιδαρο κι απόμεινε η ουρά·  
- του χέζω το γάιδαρο, α. τον επιπλήττω, τον καθυβρίζω: «τον είδα που ενοχλούσε γέρο άνθρωπο και του ’χεσα το γάιδαρο». β. τον δέρνω άγρια, τον ξυλοφορτώνω: «αφού δεν έπαιρνε με το καλό, του ’χεσα το γάιδαρο κι ησύχασε»· 
- φάγαμε το γάιδαρο κι απόμεινε η ουρά (ενν. εδώ θα κολλήσουμε;) θέλουμε πολύ λίγο ακόμα για να τελειώσουμε εν σχέσει με το μέχρι τώρα έργο που έχουμε επιτελέσει: «τώρα θα τα παρατήσεις που φάγαμε το γάιδαρο κι απόμεινε η ουρά;». Λέγεται συνήθως για να ενθαρρύνουμε κάποιον που νιώθει εξαντλημένος ή αποθαρρημένος, τη στιγμή που πλησιάζει να τελειώσει το έργο που έχει αναλάβει. Ο πλ. και όταν απευθυνόμαστε σε ένα μόνο άτομο. Συνών. φάγαμε το βόδι κι απόμεινε η ουρά·
- φορτώνομαι σαν γάιδαρος ή φορτώνομαι σαν το γάιδαρο, φορτώνομαι υπερβολικά: «κάθε Σάββατο πηγαίνω στο σούπερ μάρκετ και φορτώνομαι σαν γάιδαρος με όλα τα καλά»·
- φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι, α. λέγεται στην περίπτωση που αποδίδονται λάθος ευθύνες, που τιμωρείται για μια πράξη ένας αθώος αντί τουπραγματικού ενόχου: «επειδή ο τύπος είναι ανεψιός του φίλου του, ο διευθυντής τα ’κανε πλακάκια με τον υποδιευθυντή κι έριξαν το βάρος στον καημένο το λογιστή. -Φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι». β. λέγεται στην περίπτωση που κάποιος, επειδή δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αυτούς που είναι πιο ισχυροί ή ανώτεροί του, ξεσπάει σε αυτούς που είναι πιο αδύναμοι ή κατώτεροί του: «επειδή τον κατσάδιασε άσχημα ο διευθυντής του, αυτός έβγαλε όλα τ’ απωθημένα του στα καημένα τα υπαλληλάκια, γιατί, βλέπεις, φταίει ο γάιδαρος, δέρνει το σαμάρι».   
-χρυσωμένος γάιδαρος, πάντα γάιδαρος είναι, η καλή εξωτερική εμφάνιση του ανθρώπου δε συμβαδίζει πολλές φορές και με το χαρακτήρα του: «όσο και να φτιαχτεί, όσο και να καλλωπιστεί, να του πείτε πως χρυσωμένος γάιδαρος, πάντα γάιδαρος είναι»· βλ. και φρ. ο γάιδαρος είναι γάιδαρος, και ας φορεί και σέλα.  

κοντός, -ή, -ό, επίθ. [<αρχ. ουσ. κοντός (= κοντάρι)· η σημασία βραχύσωμος μτγν.], κοντός. 1. που έχει χαμηλό ανάστημα. (Λαϊκό τραγούδι: είναι γάτα, είναι γάτα ο κοντός με τη γραβάτα). 2. που έχει μάκρος ή ύψος μικρό ή μικρότερο του κανονικού: «φορούσε τόσο κοντή φούστα, που φαινόταν το βρακάκι της || φορούσε ένα κοντό παντελονάκι». (Ακολουθούν 12 φρ.)·
- άμα είναι η πούτσα κοντή, αμποδούν (= εμποδίζουν) οι τρίχες, βλ. λ. πούτσα·
- είναι κοντό το χέρι του να φτάσει και σε μένα, βλ. λ. χέρι·
- κοντά τα χέρια σου! ή κοντό το χέρι σου! βλ. λ. χέρι·
- κοντό παντελόνι, βλ. λ. παντελόνι·
- κοντός ψαλμός αλληλούια! βλ. λ. ψαλμός·
- Κυριακή κοντή γιορτή, βλ. λ. Κυριακή·
- ο ένας  το μακρύ του κι ο άλλος το κοντό του, λέγεται στην περίπτωση που σε κάποια συνάθροιση ακούγονται ένα σωρό γνώμες που είναι εντελώς άσχετες μεταξύ τους: «κουβέντιαζαν όλο τ’ απόγευμα, κι επειδή έλεγαν ο ένας το μακρύ του κι ο άλλος το κοντό του, αποφάσισαν, όταν συγκεντρωθούν ξανά, να ’χει ο καθένας συγκεκριμένες προτάσεις»·
- ο κοντός για ψωλή για φωνή, δυο από τα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν συνήθως τους κοντούς άντρες, γιατί, έχει παρατηρηθεί πως, οι κοντοί, επειδή υστερούν στο ύψος, μιλάνε δυνατά έχοντας την εντύπωση πως επιβάλλονται με αυτόν τον τρόπο στην ομήγυρη καθώς και ότι έχουν μεγάλος πέος·
- οι ψηλοί είναι οι υπηρέτες των κοντών, βλ. λ. υπηρέτης·
- τα χέρια σου κοντά! ή το χέρι σου κοντό! βλ. λ. χέρι·
- της κοντής ψωλής της φταίνε οι τρίχες, βλ. λ. ψωλή·
- το ψέμα έχει κοντά ποδάρια, βλ. λ. ψέμα.

πηγάδι, το, ουσ. [<μσν. πηγάδιν <μτγν. πηγάδιον, υποκορ. του αρχ. ουσ. πηγή], το πηγάδι. 1. βαθιά τρύπα: «αυτό δεν ήταν λακκούβα, ήταν σκέτο πηγάδι μέσα στη μέση του δρόμου!». 2. το απύλωτο στόμα: «κλείσε, επιτέλους, αυτό το πηγάδι για να μιλήσει και κανένας άλλος!». (Ακολουθούν 11 φρ.)·
- ακούγεται απ’ το πηγάδι (κάποιος), μόλις που ακούγεται η φωνή του: «δεν μπορώ να καταλάβω τι μου λέει, γιατί ακούγεται απ’ το πηγάδι»·
- γυρεύει με το βελόνι ν’ ανοίξει πηγάδι, λέγεται όσους προσπαθούν με φτωχά ή ανύπαρκτα μέσα να φέρουν σε πέρας μεγάλα έργα: «χωρίς την παραμικρή υποδομή θέλει να εξαπλωθεί στην πανελλήνια αγορά, σα να λέμε δηλαδή, γυρεύει με το βελόνι ν’ ανοίξει πηγάδι»·
- εγώ στο πηγάδι κατούρησα; ή εμείς στο πηγάδι κατουρήσαμε; α. έκφραση με την οποία εκφράζει κάποιος το παράπονό του για την απαξιωτική συμπεριφορά κάποιου ή κάποιων σε βάρος του: «γιατί, ρε παιδιά, δε με παίρνετε μαζί σας στο πάρτι, εγώ στο πηγάδι κατούρησα;». β. έκφραση με την οποία δικαιολογεί κάποιος κάποια ενέργειά του με την έννοια γιατί να το κάνουν άλλοι και όχι κι εγώ ή δεν έχω κι εγώ τα ίδια δικαιώματα με τους άλλους(;): «γιατί να μην πάω να διασκεδάσω στα μπουζούκια, εγώ στο πηγάδι κατούρησα;». Από το ότι στα παλιά χρόνια το να κατουρήσει κανείς μέσα στο πηγάδι, από το οποίο έπαιρνε νερό το χωριό, θεωρούνταν μεγάλο έγκλημα και τιμωρούνταν αυστηρά. Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του. Συνών. εγώ άνθρωπος δεν είμαι; ή εγώ δεν είναι άνθρωπος; ή εμείς άνθρωποι (ανθρώποι) δεν είμαστε; ή εμείς δεν είμαστε άνθρωποι; (ανθρώποι;) / εγώ από κώλο βγήκα; ή εμείς από κώλο βγήκαμε; / εμένα μάνα δε μ’ έκανε; ή εμάς μάνα δε μας έκανε; / εμένα μάνα δε με γέννησε; ή εμάς μάνα δε μας γέννησε(;)·
- έχει ένα στόμα σαν πηγάδι, βλ. λ. στόμα·
- η φωνή του ακούγεται απ’ το πηγάδι, βλ. φρ. ακούγεται απ’ το πηγάδι·
- μη ρίχνεις πέτρα στο πηγάδι που σε δρόσισε, να μην είσαι αχάριστος σε αυτούς που σε βοήθησαν: «να λες ευχαριστώ σε όποιον σε βοήθησε και να μη ρίχνεις πέτρα στο πηγάδι που σε δρόσισε»·
- όποιος διψάει, πηγάδια βλέπει, α. ο καθένας σκέφτεται, ποθεί να γίνει ή να αποκτήσει αυτό που επιθυμεί πάρα πολύ: «χωρίς καθόλου λεφτάθέλει να χτίσει κι αυτός μια βίλα στη Χαλκιδική αλλά βλέπεις, όποιος διψάει, πηγάδια βλέπει». β. λέγεται στην περίπτωση που επιθυμούμε πάρα πολύ μια γυναίκα που όμως μας είναι αδύνατο να την κατακτήσουμε: «ε ρε και να ’χα αυτή τη γυναικάρα στο κρεβάτι μου! -Όποιος διψάει, πηγάδια βλέπει». Συνών. η αλεπού με το νου της κοκόρια μαγειρεύει / η αλεπού στον ύπνο της κοτόπουλα ονειρεύεται / ο νηστικός καρβέλια ονειρεύεται·
- στέρεψε το πηγάδι, α. έκφραση που απευθύνεται σε κάποιον που μας ζητάει διαρκώς χάρες ή που μας εκμεταλλεύεται συνεχώς, και δηλώνει πως η κατάσταση αυτή έχει πια σταματήσει: «αρκετά χρήματα μου μάσησε μέχρι τώρα, από εδώ και πέρα στέρεψε γι’ αυτόν το πηγάδι». β. λέγεται σε περίπτωση που κάποιος έχασε την πηγή που τον τροφοδοτούσε με χρήματα ή που του πρόσφερε διάφορες υπηρεσίες: «με την πτώση της κυβέρνησης στέρεψε γι’ αυτόν το πηγάδι, καιρός είναι να δούμε κι εμείς νερό στην αυλή μας!». Από την εικόνα πηγαδιού που δε δίνει πια νερό, και, κατ’ επέκταση, που έπαψε να εξυπηρετεί όσους το χρησιμοποιούσαν·
- το καλό πηγάδι, όσο νερό κι αν βγάζει δεν ξεραίνεται, οι επιχειρήσεις που είναι στημένες σε καλές βάσεις, πάντα αποφέρουν κέρδη: «το εργοστάσιο πηγαίνει από πατέρα σε γιο κι από δουλειά άλλο τίποτα, γιατί το καλό πηγάδι, όσο νερό κι αν βγάζει δεν ξεραίνεται»·
- το πηγάδι δε χαλάει, ο κουβάς μπες βγες χαλάει ή το πηγάδι δεν έχει ανάγκη, ο κουβάς μπες βγες χαλάει, ειρωνική έκφραση σε νεαρό εραστή που επιδίδεται μετά μανίας στο σεξ. Στην προκειμένη περίπτωση, το αιδοίο της γυναίκας παρομοιάζεται με το πηγάδι, ενώ το αντρικό σεξουαλικό όργανο με τον κουβά·
- το στόμα του είναι σαν πηγάδι, βλ. λ. στόμα.

χρώμα, το, ουσ. [<αρχ. χρῶμα <χρώννυμι], το χρώμα· (στη γλώσσα του χαρτοπαιγνίου) πέντε φύλλα στην πόκα ή στο πόκερ που έχουν το ίδιο χρώμα χωρίς να βρίσκονται σε σειρά: «αν και είχα χρώμα, έχασα, γιατί ο άλλος είχε φουλ». (Ακολουθούν 13 φρ.)·
- άλλαξε δέκα χρώματα, βλ. συνηθέστ. άλλαξε χίλια χρώματα·
- άλλαξε χίλια χρώματα, ένιωσε πολύ μεγάλη ντροπή ή ταραχή (κοκκίνισε έντονα το πρόσωπό του) ή φόβο (κιτρίνισε, πάνιασε έντονα το πρόσωπό του): «μόλις ο άλλος τον ξεμπρόστιασε μπροστά στους φίλους του, ο δικός σου άλλαξε χίλια χρώματα || μόλις αγρίεψε ο άλλος, αυτός που έκανε τον παλικαρά άλλαξε χίλια χρώματα»·
- άλλαξε χρώμα, κοκκίνισε από ντροπή ή ταραχή ή κιτρίνισε από φόβο: «μόλις κατάλαβα το ψέμα του και τον κοίταξα στα μάτια, άλλαξε χρώμα || μόλις του ’βαλα τις φωνές, άλλαξε χρώμα»·
- δεν έπιασε το χρώμα, δεν έβαψε καλά την επιφάνεια στην οποία χρησιμοποιήθηκε: «πρέπει να περάσω ένα δεύτερο χέρι την πόρτα, γιατί δεν έπιασε το χρώμα την πρώτη φορά»·
- δίνει χρώμα στη φωνή του, ανεβοκατεβάζει την ένταση της φωνής του ανάλογα με το περιεχόμενο του κομματιού που διαβάζει ή που απαγγέλλει: «όταν μας διαβάζει κάποιο βιβλίο, κάθε τόσο δίνει χρώμα στη φωνή του κι έτσι το κείμενο γίνεται πιο συναρπαστικό»·
- δίνω χρώμα (κάπου), δημιουργώ με κατάλληλα μέσα ή με κατάλληλη συμπεριφορά ιδιαίτερη ή ευχάριστη ατμόσφαιρα σε ένα χώρο, σε ένα περιβάλλον: «τα διάφορα φωτιστικά εφέ έδιναν χρώμα στην αίθουσα || ευτυχώς που ήρθε ο τάδε και με το κέφι του έδωσε χρώμα στο πάρτι μας»·   
- έκανε χρώμα, το πρόσωπο ή το δέρμα του ατόμου για το οποίο γίνεται λόγος, πήρε κάποια μαυρίλα από τον ήλιο: «ένα μήνα διακοπές δίπλα στη θάλασσα, έκανε χρώμα ο άνθρωπος»· βλ. και φρ. πήρε χρώμα· 
- έκοψε το χρώμα του, βλ. φρ. έχασε το χρώμα του·
- έφυγε το χρώμα του, βλ. φρ. έχασε το χρώμα του·
- έχασε το χρώμα του, έγινε κίτρινο, ωχρό από ψυχική ταραχή ή σωματική αδυναμία: «μόλις αναφέρθηκε ο άλλος στ’ όνομά του, έχασε το χρώμα του, γιατί έχει τη φωλιά του λερωμένη || είκοσι μέρες στο νοσοκομείο, έχασε το χρώμα του ο φουκαράς»·
- μου ’φυγε το χρώμα, φοβήθηκα πάρα πολύ και το χρώμα του προσώπου μου έγινε κίτρινο, πάνιασα: «μου ’φυγε το χρώμα μόλις είδα το φορτηγό να ’ρχεται καταπάνω μου»· 
- πήρε χρώμα, απέκτησε ροδαλό χρώμα στο πρόσωπό του, απέκτησε υγιή όψη, συνήλθε έπειτα από κάποια ασθένειά του: «μετά το νοσοκομείο πήγε ένα μήνα στην εξοχή κι αμέσως πήρε χρώμα»· βλ. και φρ. έκανε χρώμα·
- χρώματα κι αρώματα, λέγεται στην περίπτωση που θέλουμε να αναφερθούμε σε κάτι ή σε κάποιον που δεν είναι σοβαρός και που για το λόγο αυτό δεν πρέπει να τον εμπιστευόμαστε: «άσε τώρα τα λόγια, γιατί μια ζωή χρώματα κι αρώματα είσαι». (Τραγούδι: χρώματα, χρώματα άσε τα καμώματα, χρώματα, χρώματα, χρώματα κι αρώματα).

χρωματίζω, ρ. [<αρχ. χρωματίζω], χρωματίζω· από τις ενέργειες ή τη συμπεριφορά κάποιου, μου γίνεται γνωστή η πολιτική ιδεολογία του, τα πολιτικά του φρονήματα, κάνω φάκελο σε κάποιον: «κατά τη διάρκεια της χούντας, υπήρχαν διάφοροι μυστικοί αστυνομικοί, που χρωμάτιζαν τους πολίτες». Συνών. χαρακτηρίζω·
- χρωματίζει τη φωνή του, βλ. φρ. δίνει χρώμα στη φωνή του, λ. χρώμα.