ησυχία, η, ουσ. [<αρχ. ἡσυχία] η ησυχία·
- άσε με στην ησυχία μου! μη με πειράζεις, μη με ενοχλείς: «άσε με στην ησυχία μου, γιατί έχω πολλά προβλήματα στο κεφάλι μου»·
- δεν κάθεται στιγμή σε ησυχία, βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση κάνοντας κάτι ή θορυβώντας: «όταν έρχεται σπίτι δεν κάθεται στιγμή σε ησυχία, γιατί όλο και κάτι θα βρει να μαστορέψει || μ’ έχει ξεκουφάνει το παλιόπαιδο, γιατί δεν κάθεται στιγμή σε ησυχία»·
- διατάραξη (της) κοινής ησυχίας, η πρόκληση θορύβου κατά τις ώρες κοινής ησυχίας ή η πρόκληση επεισοδίου κατά τη διάρκεια που διασκεδάζουν κάποιοι: «η διατάραξη της κοινής ησυχίας διώκεται από το νόμο». Πρβλ.: μας πήγανε πλημμέλημα επί διαταράξει, και όμως τα μητρώα μας τα βρήκανε εντάξει (Λαϊκό τραγούδι)·
- ησυχία στο ακροατήριο! βλ. λ. ακροατήριο·
- ησυχία στο εκκλησίασμα! βλ. λ. εκκλησίασμα·
- ησυχία, τάξη και ασφάλεια, όλα πάνε καλά, όλα είναι ήρεμα, αλλά λέγεται και με ειρωνική διάθεση στην ερώτηση κάποιου, πώς πας ή πώς τα πας ή πώς πάνε τα πράγματα και υποδηλώνει τέλεια απραξία. (Τραγούδι: καλά όλα κι άγια, ησυχία, τάξη και ασφάλεια).Στην περίοδο της δικτατορίας (1967-1974) δινόταν με πιο ειρωνική έμφαση ως ησυχία, τανκς και ασφάλεια·
- καλή ησυχία! ευχή που δίνουμε σε κάποιον, όταν αποσύρεται για να ξεκουραστεί ή να κοιμηθεί·
- με όλη μου την ησυχία ή με όλη την ησυχία μου, χωρίς να βιάζομαι διόλου, χωρίς ένταση ή άγχος: «όταν είναι να παραδώσω καλή δουλειά, θέλω να δουλεύω με όλη μου την ησυχία». Συνών. με όλη μου την άνεση ή με όλη την άνεσή μου / με το πάσο μου / με το ραχάτι μου / με το τέμπο μου / με το χαβά μου·
- ώρες κοινής ησυχίας, το χρονικό διάστημα μεταξύ 14.30-17.30 και 23.30-07.00 το καλοκαίρι και από 15.00-17.00 και 22.30-06.30 το χειμώνα, κατά το οποίο απαγορεύεται η πρόκληση θορύβου για την ανάπαυση των πολιτών: «οι πολίτες πρέπει να σέβονται τις ώρες κοινής ησυχίας, γιατί τις έχουν ανάγκη οι άνθρωποι για την ξεκούρασή τους».

μετάξι, το, ουσ. [<μτγν. μετάξιον, υποκορ. του ουσ. μέταξα], το μετάξι. 1. οτιδήποτε έχει την υφή και τη λάμψη του μεταξιού: «τα μαλλιά της ήταν σαν μετάξι». (Τραγούδι: νιάου νιάου βρε γατούλα με τη ροζ μυτούλα, γατούλα μου μικρή, νιάου σ’ έχουνε μη στάξει κι είναι από μετάξι, η γούνα σου η γκρι). 2.στον πλ. τα μετάξια, τα ακριβά ρούχα, ιδίως τα γυναικεία: «αν δε φορέσει μετάξια αυτή που είναι γυναίκα εφοπλιστή, τότε πια θα φορέσει;». (Λαϊκό τραγούδι: δεν έχω πλούτη να σε χαρίσω ούτε μετάξια για να σε ντύσω, θα βρεις μονάχα στον έρωτά μου ένα καλύβι και την καρδιά μου)·
- δεν μπορείς να φτιάξεις μετάξι από δέρμα γουρουνιού, βλ. λ. γουρούνι·
- με τον καιρό και την υπομονή, γίνεται το φύλλο της μουριάς μετάξι, με την επιμονή στην εργασία μας και την υπομονή μας, φτάνουμε στο ποθητό αποτέλεσμα, στην επιτυχία, στην ώρα της απολαβής: «καινούρια δουλειά έστησες, μην περιμένεις γρήγορα κέρδη, γιατί με τον καιρό και την υπομονή, γίνεται το φύλλο της μουριάς μετάξι»·   
- ντύνω στα μετάξια ή ντύνω στο μετάξι, (για γυναίκες) της εξασφαλίζω πολύ πλούσια ζωή: «τη γνώρισε πάμφτωχη, αλλά, επειδή την αγάπησε, την παντρεύτηκε και την έντυσε στα μετάξια». (Λαϊκό τραγούδι: θα σου πάρω φουστανάκια, σκαρπινάκια και γοβάκια, θα σε ντύσω στο μετάξι και θα σ’ έχω πάντα εντάξει)·  
- το μετάξι θέλει τάξη κι άνθρωπο να το κοιτάξει, για να φτάσει κανείς στο ποθητό αποτέλεσμα, στην επιτυχία, απαιτείται κόπος και αμέριστο ενδιαφέρον σε αυτό που κάνει: «δεν είναι άιντε, στήσαμε μια δουλειά και περιμένουμε τα κέρδη, γιατί το μετάξι θέλει τάξη κι άνθρωπο να το κοιτάξει».

όργανο, το, ουσ. [<αρχ. ὄργανον], το όργανο. 1. αντικείμενο ή εργαλείο το οποίο χρησιμοποιούμε για ένα ορισμένο σκοπό ή για μια ορισμένη δραστηριότητα: «τα όργανα της γυμναστικής || τα όργανα της γεωμετρίας». 2. μέρος του ανθρώπινου σώματος: «πρέπει να αλλάξει νεφρό και του σύστησαν τον τάδε γιατρό που είναι αστέρι στη μεταμόσχευση οργάνων». 3. άτομο που υπηρετεί τα σχέδια ή τους σκοπούς άλλου, που εργάζεται για λογαριασμό άλλου: «όταν έρχεται αυτός ο τύπος στην παρέα μας, μη λες πολλά λόγια, γιατί είναι όργανο του τάδε και θα του μεταφέρει επακριβώς ό,τι κι αν πούμε || τα όργανα του υπουργείου εμπορίου κάνουν συνεχείς ελέγχους στην αγορά». 4. άτομο που είναι υποχείριο κάποιου άλλου: «δεν έχει το πλεμόνι να εκφέρει τη γνώμη του, γιατί είναι όργανο του τάδε». 5. άντρας της δημόσιας τάξης, ο κατώτερος αστυνομικός: «όταν σου μιλάει το όργανο, εσύ δε θ’ αντιμιλάς». 6α. ο πούτσος, το πέος: «τον συνέλαβαν, γιατί κάθε τόσο άνοιγε την καμπαρτίνα του κι έκανε μόστρα τ’ όργανό του». β. πιο σπάνια το γυναικείο αιδοίο: «μόλις έσβησαν τα φώτα, πέρασε το χέρι του κάτω απ’ τη φούστα της κι άρχισε να της χαϊδεύει τ’ όργανό της». 7α. στον πλ. τα όργανα, δημοτική ορχήστρα αποτελούμενη από βιολιά, κλαρίνα και νταούλι: «θέλει να παντρευτεί στο χωριό του για να βάλει τα όργανα να παίζουν στο γάμο του». Συνών. κλαρίνα (3). β. λαϊκή ορχήστρα με μπουζούκια. (Λαϊκό τραγούδι: άρχισαν τα όργανα,το μπουζούκι εργάζεται, να το το κορίτσι μου σιέται και τινάζεται // πάρ’ τε όργανα παράδες, παίξ’ τε απόψε συνεχώς, κι αν τα φάω μέχρι φράγκο δε θα γίνω πιο φτωχός)·
- αρχίζω να κουρντίζω τ’ όργανο, προετοιμάζομαι εντατικά να προβώ σε κάποια ενέργεια: «θέλει ν’ ασχοληθεί με μια καινούρια δουλειά κι άρχισε να κουρντίζει τ’ όργανό του για να την ξεκινήσει». Από την εικόνα του μουσικού που κουρντίζει προσεχτικά το μουσικό του όργανο πριν αρχίσει να παίζει·
- άρχισαν τα όργανα, α. δημιουργήθηκε μεγάλη ένταση και φασαρία, άρχισε το μάλωμα, ο καβγάς: «μόλις αντιλήφθηκε πως απ’ τη διπλανή παρέα ενοχλούσαν τη γυναίκα του, σηκώθηκε αγριεμένος κι άρχισαν τα όργανα». Από την εικόνα της ορχήστρας που, όταν δημιουργείται φασαρία μεταξύ των θαμώνων, αρχίζουν να παίζουν έντονα τα όργανά τους για να καλύψουν το θόρυβο που δημιουργείται κατά τη διάρκεια της συμπλοκής. β. άρχισε να δέχεται κάποιος αυστηρές επιπλήξεις: «μόλις τον είδε ο πατέρας του μεθυσμένο, άρχισαν τα όργανα». Από το ότι, όταν αρχίζουν να παίζουν τα όργανα, διακόπτεται η ήρεμη κατάσταση που επικρατούσε·
- βαρούν τα όργανα, παίζουν τα όργανα: «μόλις άρχισαν να βαρούν τα όργανα, σηκώθηκαν αρκετοί να χορέψουν»·
- είναι τυφλό όργανο (κάποιου ή κάποιων), δεν έχει δική του βούληση, αλλά πράττει ό,τι του υποδεικνύει κάποιος ή κάποιοι: «είναι ένα γελοίο υποκείμενο, τυφλό όργανο του τάδε || ο τάδε είναι τυφλό όργανο των Αμερικάνων»·
- ο βασιλιάς των οργάνων, βλ. λ. βασιλιάς·
- όργανο της τάξης, ο αστυνομικός: «ευτυχώς, που υπήρχε εκεί κοντά ένα όργανο της τάξης κι έβαλε τα πράγματα στη θέση τους»·
- όργανο του νόμου, βλ. φρ. όργανο της τάξης·

τόπος, ο, ουσ. [<αρχ. τόπος], ο τόπος. 1. η πατρίδα, η χώρα, η πόλη, το χωριό: «πες μου, ποιος είναι ο τόπος σου;». (Λαϊκό τραγούδι: τάχα θα ζήσω να τα ιδώ του τόπου μου τα μέρη, τις όμορφες της γειτονιάς και το δικό μου ταίρι;). 2. θέση: «κάθισε εδώ και μην κουνηθείς απ’ τον τόπο σου, μέχρι να γυρίσω || το δωμάτιο ήταν άνω κάτω και τίποτε δεν ήταν στον τόπο του». (Ακολουθούν 51 φρ.)·
- Άγιοι Τόποι, οι περιοχές όπου γεννήθηκε, έζησε, έδρασε, σταυρώθηκε και αναστήθηκε ο Χριστός: «πριν πεθάνω, έχω σκοπό να επισκεφθώ τους Αγίους Τόπους»·
- άλλοι τόποι, άλλοι άνθρωποι ή άλλοι τόποι, άλλοι ανθρώποι, τα ήθη και έθιμα είναι διαφορετικά από τόπο σε τόπο: «στο χωριό μας η γιορτή του Αγίου Γεωργίου γιορτάζεται διαφορετικά απ’ ό,τι γιορτάζεται στην Αττική, γιατί βλέπεις άλλοι τόποι, άλλοι ανθρώποι»·
- από τόπο σε τόπο, από περιοχή σε περιοχή: «από τόπο σε τόπο υπάρχουν διαφορετικά ήθη και έθιμα»·
- ατάκα κι επί τόπου, βλ. φρ. ατάκα κι επιτόπου, λ. ατάκα·
- αφήνω στον τόπο μου, αφήνω αντικαταστάτη μου, αφήνω στο πόδι μου: «όσον καιρό έλειπα στο εξωτερικό, άφησα στον τόπο μου τον τάδε»· βλ. και φρ. τον άφησε στον τόπο·
- αφήνω τόπο, βλ. φρ. κάνω τόπο·
- βούιξε ο τόπος ή βούιξε ο τόπος όλος ή βούιξε όλος ο τόπος, το μυστικό που αποκαλύφτηκε ή το νέο που διαδόθηκε, έκανε μεγάλη αίσθηση, μεγάλη εντύπωση, γι’ αυτό και πολυσυζητήθηκε: «εδώ βούιξε ο τόπος με τον ερχομό του τάδε κι εσύ δεν έμαθες τίποτα; || μόλις αποκαλύφθηκε το ροζ σκάνδαλο του τάδε υπουργού, βούιξε ο κόσμος όλος»·
- βράζει ο τόπος, α. υπάρχει αφόρητη ζέστα: «κάθε καλοκαίρι το μήνα Ιούλιο βράζει ο τόπος». β. η κατάσταση σε μια χώρα είναι έκρυθμη, προμηνύεται να ξεσπάσει μεγάλη κοινωνική αναταραχή: «με τα νέα φορομπηχτικά μέτρα της κυβέρνησης βράζει ο τόπος!». γ. (για υλικά αγαθά) υπάρχει αφθονία στην αγορά, ιδίως από ένα είδος: «σ’ όποιο μαγαζί και να πας, θα το βρεις αυτό το είδος, γιατί βράζει ο τόπος»·
- δε με σηκώνει ο τόπος, βλ. συνηθέστ. δε με σηκώνει το κλίμα, λ. κλίμα·
- δε με χωράει ο τόπος, είμαι πάρα πολύ ανήσυχος ή ανυπόμονος: «κάθε φορά που πηγαίνουν τα παιδιά μου εκδρομή, δε με χωράει ο τόπος, μέχρι να επιστρέψουν στο σπίτι»·
- δεν έπιασε τόπο, δεν αποδείχτηκε χρήσιμο, ωφέλιμο, έγινε μάταια, τζάμπα κάτι: «δεν έπιασε τόπο η συμβουλή που του ’δωσα, γιατί αυτός έκανε πάλι το δικό του || δεν έπιασε τόπο το  χρηματικό ποσό που του ’δωσα, γιατί, αντί να το επενδύσει στη δουλειά του, πήγε και το ’φαγε με τις πιτσιρίκες»·
- δίνω τόπο στην οργή, συγκρατώ την οργή μου, τα νεύρα μου, δεν τα αφήνω να εκδηλωθούν, να ξεσπάσουν: «κάθε φορά που μ’ αντιμιλάει άσχημα, δίνω τόπο στην οργή, για να μη γίνει φασαρία»·
- είναι απ’ τον τόπο μου, είναι από την πατρίδα μου, από τη χώρα μου, από την πόλη μου, το χωριό μου: «κάθε φορά που συναντιόμαστε, καθόμαστε και τα κουτσοπίνουμε, γιατί είναι απ’ τον τόπο μου»·
- είναι εκτός τόπου και χρόνου, α. δεν μπορεί να προσαρμοστεί στις συνθήκες του περιβάλλοντος και της εποχής του στην οποία ζει: «δεν μπορεί να καταλάβει τη σημερινή νεολαία, γιατί είναι εκτός τόπου και χρόνου». β. λέγεται για κάτι που προγραμματίζεται σε εντελώς ακατάλληλη στιγμή: «αυτή τη στιγμή έχουμε άλλες προτεραιότητες κι αυτό που μου λες είναι εκτός τόπου και χρόνου»·
- έλα μουνί στον τόπο σου! βλ. μουνί·
- έμεινε στον τόπο, σκοτώθηκε ακαριαία: «έπεσε με τ’ αυτοκίνητό του πάνω σε μια κολόνα κι έμεινε στον τόπο»·
- επί τόπου, α. ακριβώς στο ίδιο σημείο στο οποίο βρίσκεται, στο οποίο πατάει κάποιος: «θα κάνετε μικρά πηδηματάκια επί τόπου || έκανε μια στροφή επί τόπου κι έφυγε». β. ακριβώς στο ίδιο μέρος, στον ίδιο τόπο όπου αναφέρεται κάτι: «μόλις έμαθε για το δυστύχημα, πήγε επί τόπου για να δει και να σχηματίσει προσωπική γνώμη»· βλ. και λ. επιτόπου· 
- έπιασε τόπο, αποδείχτηκε χρήσιμο, ωφέλιμο: «η συμβουλή που του ’δωσα, έπιασε τόπο || ο φούρνος μικροκυμάτων που αγόρασα, έπιασε τόπο, γιατί ζεσταίνω μια χαρά το φαγητό μου μέσα σ’ ένα λεπτό || έπιασαν τόπο τα λεφτά που του δάνεισα, γιατί ορθοπόδησε στη δουλειά του»· βλ. και φρ. πιάνει τόπο·
- έφαγα τον τόπο, έψαξα σε όλα τα μέρη, έψαξα παντού: «έφαγα τον τόπο για να σε βρω»·
- έφυγε η καρδιά μου απ’ τον τόπο της, βλ. λ. καρδιά·
- έφυγε η ψυχή μου απ’ τον τόπο της, βλ. λ. ψυχή·
- ήρθε η καρδιά μου στον τόπο της, βλ. λ. καρδιά·
- ήρθε η ψυχή μου στον τόπο της, βλ. λ. ψυχή·
- κάθε πουλί στον τόπο του κελαηδεί, βλ. λ. πουλί·
- καίγεται ο τόπος, επικρατεί αφόρητη ζέστη: «κάθε καλοκαίρι, και ιδιαίτερα τον Ιούλιο μήνα στην πατρίδα μας καίγεται ο τόπος»·
- καίει ο τόπος, βλ. συνηθέστ. καίγεται ο τόπος·
- κάθε τόπος και ζακόνι, κάθε μαχαλάς και τάξη, οι άνθρωποι κάθε περιοχής έχουν τις δικές τους συνήθειες, τα δικά τους ήθη και έθιμα: «άλλα κάλαντα ψάλλουν τα παιδιά της Μακεδονίας κι άλλα τα παιδιά των νησιών μας, γιατί κάθε τόπος και ζακόνι, κάθε μαχαλάς και τάξη»·
- κάνω επί τόπου μεταβολή ή κάνω μεταβολή επί τόπου, αλλάζω εντελώς συμπεριφορά ή τακτική, διαμορφώνω εντελώς άλλη άποψη: «μετά τις νέες αποκαλύψεις, η υπεράσπιση έκανε μεταβολή επί τόπου και χάραξε νέα τακτική για την υπεράσπιση του κατηγορουμένου»·
- κάνω τόπο, παραμερίζω για να περάσει ή για να καθίσει κάποιος: «αν κάνεις λίγο τόπο, θα χωρέσω να καθίσω κι εγώ». (Λαϊκό τραγούδι: άιντε, πριν με φάει το μαύρο χώμα, λίγο τόπο κάνε μου στο στρώμα)·
- κάνω τόπο στην οργή, βλ. φρ. δίνω τόπο στην οργή·
- κατά τόπους, σε διάφορα μέρη, τοπικά: «αύριο κατά τόπους ο καιρός θα είναι βροχερός». Χρησιμοποιείται κυρίως στη μετεωρολογία·
- κοινός τόπος, λέγεται για λόγο, ιδέα ή διαπίστωση που είναι πολύ γνωστή και στερείται κάθε πρωτοτυπίας: «αποτελεί κοινό τόπο η πρότασή σας για την πάταξη των ναρκωτικών. Μα και βέβαια θα πρέπει να κυνηγηθούν ανελέητα οι μεγαλέμποροι»·
- κουνήσου απ’ τον τόπο σου! βλ. συνηθέστ. κουνήσου απ’ τη θέση σου, λ. θέση·
- κρανίου τόπος, περιοχή που παρουσιάζει γυμνό τοπίο, ιδίως μετά από καταστροφή, από μεγάλη πυρκαγιά: «μόλις έσβησε η πυρκαγιά, εκεί που κάποτε ήταν το πανέμορφο δάσος, τώρα φαντάζει όλη η περιοχή σαν κρανίου τόπος»· βλ. και λ. κρανίο·
- να βουίξει ο τόπος ή να βουίξει ο τόπος όλος ή να βουίξει όλος ο τόπος, να ακουστεί, να μαθευτεί παντού: «θ’ αποκαλύψω τις βρομιές σου, να βουίξει ο τόπος όλος»·
- ουδείς προφήτης στον τόπο του, βλ. λ. προφήτης·
- παπούτσι από τον τόπο σου (κι ας είν’ και μπαλωμένο), βλ. λ. παπούτσι·
- πήγε εν τόπω χλοερώ, πέθανε, σκοτώθηκε: «αυτός που ψάχνεις, είναι καιρός τώρα που πήγε εν τόπω χλοερώ || όπως έτρεχε σαν τρελός με τ’ αυτοκίνητό του, καρφώθηκε σε μια κολόνα και πήγε εν τόπω χλοερώ». Από τη νεκρώσιμη ακολουθία: εν τόπω χλοερώ, εν τόπω αναπαύσεως (…)·
- πήγε η καρδιά μου στον τόπο της, βλ. λ. καρδιά·
- πήγε η ψυχή μου στον τόπο της, βλ. λ. ψυχή·
- πιάνει τόπο (αρκετό, λίγο, πολύ κ.λπ.), (για πράγματα), καταλαμβάνει, χρειάζεται χώρο (αρκετό, λίγο, πολύ κ.λπ.): «αυτή η καρέκλα πιάνει λίγο τόπο στο σαλόνι, αλλά αυτό το μπαούλο πιάνει αρκετό τόπο»· βλ. και φρ. έπιασε τόπο·
- πιάνω τόπο, χρησιμεύω, αποδεικνύομαι χρήσιμος, ωφέλιμος, φέρνω αποτέλεσμα, αποφέρω όφελος: «έπιασαν τόπο οι συμβουλές μου || έπιασαν τόπο τα λεφτά μου»·
- σκάει ο τόπος, βλ. φρ. καίγεται ο τόπος·
- στ’ αλόγου τον τόπο γαϊδούρι μη δένεις, βλ. λ. γαϊδούρι·
- στον καταραμένο τόπο το Μάη μήνα βρέχει, βλ. λ. Μάης·
- τον άφησε στον τόπο, τον χτύπησε και του επέφερε ακαριαίο θάνατο: «έβγαλε το πιστόλι του και με δυο πυροβολισμούς τον άφησε στον τόπο»·
- τόπο στα νιάτα! προτροπή στους γεροντότερους, που κατέχουν ηγετικές ιδίως θέσεις σε έναν εργασιακό ή πολιτικό χώρο, να αποσυρθούν και να αφήσουν τις πρωτοβουλίες στους νέους·
- τόπος αναπαύσεως, α. το νεκροταφείο: «μετά τη νεκρώσιμη ακολουθία μετέφεραν το νεκρό στον τόπο αναπαύσεως». β. ο Παράδεισος  Από τη νεκρώσιμη ακολουθία: εν τόπω χλοερώ, εν τόπω αναπαύσεως (…)·
- τόπος χλοερός, βλ. φρ. τόπος αναπαύσεως·
- τόπου συνήθεια νόμου κεφάλαιο, βλ. λ. συνήθεια·
- τόπους τόπους, (ιδίως για βαφή, για χρώμα) περιοχές περιοχές, όχι ομοιόμορφα: «πάνω στη βιασύνη του έβαψε την επιφάνεια τόπους τόπους || η μπλούζα με το πρώτο πλύσιμο ξέβαψε τόπους τόπους».