άλφα, το, άκλ. ουσ. [<αρχ. ἄλφα <σημιτ. alef (= κεφάλι βοδιού)], το άλφα, το πρώτο γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου· (στη γλώσσα των ναρκωτικών) η ηρωίνη. Από το πρώτο γράμμα της λ. ά-σπρη, που είναι και ένας άλλος χαρακτηρισμός της ηρωίνης. (Ακολουθούν 29 φρ.)·
- άλφα άλφα, α. εμπόρευμα πρώτης ποιότητας, ιδίως ζαρζαβατικό, οπωροκηπευτικό ή ψαρικό: «το εμπόρευμα είναι άλφα άλφα». β. (στη γλώσσα του στρατού) αυτός που είναι αδικαιολόγητα  απών από κάπου: «ο τάδε ήταν πάλι άλφα άλφα απ’ την πρωινή αναφορά». Από τα αρχικά της φρ. α-δικαιολογήτως α-πών·
- άλφα άνθρωπος, βλ. λ. άνθρωπος·
- άλφα δύο (Α2), (στη γλώσσα του στρατού) το δεύτερο γραφείο, που είναι αρμόδιο για τη συλλογή πληροφοριών, οι οποίες κρίνονται απαραίτητες για την ασφάλεια του στρατεύματος, και αυτός που υπηρετεί στο γραφείο αυτό και που θεωρείται από τους άλλους ρουφιάνος: «σε ζητούν στο άλφα δύο || πρόσεχε τι θα πεις και τι θα κάνεις, γιατί ο τάδε είναι άλφα δύο»·
- άλφα δύο (Α2) ρουφ, (στη γλώσσα της φυλακής) βλ. λ. ρουφ·
- άλφα εθνική, αυτός που γενικά είναι πολύ ανώτερος από έναν άλλον: «δεν μπορώ να τον συναγωνιστώ με τίποτα, γιατί είναι άλφα εθνική ο τύπος». Από τη γλώσσα του ποδοσφαίρου·
- άλφα μάρκα, ποιότητα πρώτης τάξεως, ιδίως βιομηχανικού προϊόντος: «αγόρασα ένα ψυγείο άλφα μάρκα»·
- άλφα πι, ο απατεώνας, ο λωποδύτης: «πήγε κι έμπλεξε μ’ έναν άλφα πι και τώρα έχει μπλεξίματα». Από τα αρχικά της φρ. αριθμός πινακίου που είναι αναρτημένο έξω από τη δικαστική αίθουσα στο οποίο αναγράφεται η σειρά των δικών·
- άλφα πράμα, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- άλφα ταυ, (Α. Τ. (= Αστυνομικό Τμήμα) το αστυνομικό τμήμα: «όσους συνέλαβαν, τους μετέφεραν στο άλφα ταυ της περιοχής»·    
- Άνθρωπος με άλφα κεφαλαίο, βλ. λ. άνθρωπος·
- απ’ το άλφα μέχρι το ωμέγα, βλ. φρ. απ’ το άλφα ως το ωμέγα·
- απ’ το άλφα ως το ωμέγα, εξολοκλήρου, από την αρχή μέχρι το τέλος: «θέλω ν’ αναλάβεις τη δουλειά, απ’ το άλφα ως το ωμέγα». (Λαϊκό τραγούδι: απ’ το άλφα ως το ωμέγα για να φτάσω δρόμους μ’ αγκάθια ήταν γραφτό μου να περάσω)·
- αρχίζω απ’ το άλφα, α. αρχίζω από την αρχή μια υπόθεση, δουλειά ή εργασία: «δεν ξέρω τι εμπόδια θα συναντήσω στη δουλειά, γιατί αύριο αρχίζω απ’ το άλφα». β. αρχίζω από το μηδέν: «έπεσε έξω στις δουλειές του, όμως δεν το ’βαλε κάτω, γιατί πάλι άρχισε απ’ το άλφα»·
- βρίσκομαι στο άλφα, βρίσκομαι στην αρχή μιας υπόθεσης, δουλειάς ή εργασίας: «έχω πολλή δουλειά μπροστά μου, γιατί βρίσκομαι στο άλφα || δεν ξέρω τι δυσκολίες θα συναντήσω, γιατί βρίσκομαι στο άλφα της δουλειάς». Συνήθως μετά το ρ. ακολουθεί το ακόμα. Από το ότι το άλφα είναι το πρώτο γράμμα του αλφάβητου·
- δεν ξέρει ούτε το άλφα, είναι εντελώς αγράμματος: «τι έκθεση να σου συντάξει, που δεν ξέρει ούτε το άλφα ο άνθρωπος!»·
- είμαι άλφα, α. (στη γλώσσα της αργκό) είμαι σε καλή ψυχική ή οικονομική κατάσταση: «τον τελευταίο καιρό σε όλα είμαι άλφα». β. (στη γλώσσα του χαρτοπαιγνίου) έχω πολύ καλά φύλλα: «εγώ δεν πάω γι’ άλλα, γιατί είμαι άλφα»·
- είμαι άλφα άλφα, (στη γλώσσα της αργκό) είμαι σε πάρα πολύ καλή ψυχική ή οικονομική κατάσταση: «από τη μέρα που μου ’πεσε το λαχείο, είμαι σ’ όλα άλφα άλφα»·
- είμαι ο πιο άλφα απ’ τους άλφα, (στη γλώσσα της αργκό) είμαι ο πρώτος μεταξύ των πρώτων: «απ’ τη μέρα που μου ’πεσε το λαχείο, είμαι ο πιο άλφα απ’ τους άλφα»·
- είμαι στο άλφα, βλ. φρ. βρίσκομαι στο άλφα·
- είναι το άλφα (μου) και το ωμέγα μου, (για πρόσωπα) είναι το παν για μένα: «η γυναίκα μου είναι το άλφα και το ωμέγα μου». (Λαϊκό τραγούδι: είσαι το άλφα μου και το ωμέγα μου είσαι το τέλος μου και η αρχή, η κάθε σκέψη μου κι όλα τα έργα μου απ’ την αγάπη σου παίρνουν ψυχή)·
- έρχομαι άλφα, α. (για αγώνα ταχύτητας) έρχομαι πρώτος, βγαίνω πρώτος: «κάθε φορά που παραβγαίνουμε στο τρέξιμο, ο τάδε έρχεται άλφα». β. (γενικά) έρχομαι πρώτος σε μια αναμέτρηση: «δεν μπορεί κανείς να τον παραβγεί σε τίποτα, γιατί πάντα έρχεται άλφα»·
- έχω ένα άλφα κεφάλαιο, έχω ένα σχετικό χρηματικό κεφάλαιο, που δεν είναι ούτε μεγάλο ούτε μικρό: «έχει ένα άλφα κεφάλαιο και θέλει να το επενδύσει κάπου»·
- έχω μια άλφα περιουσία, έχω μια σχετική περιουσία, που δεν είναι ούτε μεγάλη ούτε μικρή: «και καλό κορίτσι είναι και έχει και μια άλφα περιουσία»·
- μέχρι να πεις άλφα, βλ. φρ. ώσπου να πεις άλφα·
- ο άλφα κι ο βήτα, βλ. συνηθέστ. ο ένας κι ο άλλος, λ. ένας·
- ο άλφα μι (Α.Μ.), (στη γλώσσα του στρατού) βλ. λ. αλφαμίτης·
- το άλφα και το ωμέγα, οτιδήποτε έχει τη μεγαλύτερη σημασία σε ένα σύνολο, η αρχή και το τέλος, το παν: «το άλφα και το ωμέγα όλης της υπόθεσης είναι να μπορέσουμε να καταφέρουμε τον διευθυντή να εγκρίνει το δάνειο || το άλφα και το ωμέγα της αγάπης είναι ο αλληλοσεβασμός». Πρβλ.: ἐγώ τό Α καί τό Ω, ὁ πρῶτος καί ὁ ἔσχατος, ἀρχή καί τέλος (Αποκ. Ιωάν. κβ΄ 13)·
- τρία άλφα (ΑΑΑ), ένδειξη άριστης ποιότητας, ιδίως σε είδη ιματισμού: «το ύφασμα είναι τρία άλφα»·
- ώσπου να πεις άλφα, πολύ γρήγορα, αστραπιαία: «πήγε στο σπίτι του και ξαναγύρισε ώσπου να πεις άλφα». Συνών. ώσπου να πεις αμήν / ώσπου να πεις ένα / ώσπου να πεις κρεμμύδι / ώσπου να πεις κύμινο / ώσπου να πεις τρία· βλ. και λ. πιτς φιτίλι.

απάνω κ. επάνω, επίρρ. [<αρχ. ἐπάνω], επάνω. (Λαϊκό τραγούδι: απάνω στο βουνό θα μείνω κι από τον κόσμο μακριά, θα κλαίω μόνος, θα πονώ, και θα μ’ ακούει το βουνό)·τη στιγμή που διαδραματίζεται, που εξελίσσεται ή που υφίσταται κάποιος κάτι: «απάνω στο χορό || απάνω στο τραγούδι || απάνω στο κέφι || απάνω στο μεθύσι του || απάνω που άρχισαν να τον δέρνουν, κατέφθασαν οι φίλοι του». (Λαϊκό τραγούδι: να ’σουνα Θεέ μου πότης, να σωθεί η ανθρωπότης, στο μεθύσι σου απάνω να μαχαίρωνες το χάρο)·βλ. και λ. αποπάνω, πάνω. (Ακολουθούν 81 φρ.)·
- ακόμη τα κάνει απάνω του ή τα κάνει ακόμη απάνω του, λέγεται ειρωνικά για κείνον που χωρίς να έχει τις απαιτούμενες γνώσεις στη ζωή, σε ένα επάγγελμα ή σε μια τέχνη, λόγω μικρής ηλικίας, θέλει ή προσπαθεί να συμβουλέψει άλλους, που είναι και μεγαλύτεροί του αλλά και πολύ πιο έμπειροι από αυτόν: «ακόμη τα κάνει απάνω του και θέλει να μας κάνει και το δάσκαλο!». Για συνών. βλ. φρ. ακόμη δε βγήκε απ’ το καβούκι του, λ. καβούκι·
- απάνω κάτω, α. λίγο πολύ, περίπου: «θα ’ταν απάνω κάτω κατά τις δέκα, όταν ήρθε || θα ’ταν απάνω κάτω καμιά εικοσαριά άτομα». β. λέγεται για συνεχόμενο ανεβοκατέβασμα: «χάλασε σήμερα τ’ ασανσέρ στην οικοδομή που είναι το γραφείο μου και ψόφησα απάνω κάτω απ’ τις σκάλες όλη τη μέρα». Παρατηρείται παράλληλη κίνηση του χεριού που ανεβοκατεβαίνει·
- απάνω μου (σου, του, της κ.λπ.), α. μαζί μου (σου, του, της κ.λπ.): «δεν έχω απάνω μου ούτε δραχμή || δεν κρατώ απάνω μου τα χαρτιά μου». β. εναντίον μου (σου, του, της κ.λπ.): «έπεσαν όλοι απάνω μου και με τραβοκοπούσαν από δω κι από κει». (Λαϊκό τραγούδι: μα ένα βράδυ μ’ ανθιστήκαν κι όλοι απάνω μου ριχτήκαν)·
- απάνω που έλεγα (που σκεφτόμουνα) να...., τη δεδομένη, τη συγκεκριμένη στιγμή που έλεγα (που σκεφτόμουνα) να…: «απάνω που έλεγα να σου τηλεφωνήσω, μπήκες από την πόρτα»·
- απάνω στην ώρα, ταυτόχρονα με κάτι άλλο που ήδη διαδραματίζεται ή εξελίσσεται: «ήρθε απάνω στην ώρα που κουβεντιάζαμε για τη μετάθεσή του || ήρθε απάνω στην ώρα του καβγά»·
- απάνω τους! (και τους φάγαμε!), προτροπή για επίθεση κατά του εχθρού ή άλλης εχθρικής ομάδας·
- από δω ίσαμ’ εκεί απάνω, λέγεται για άτομο ή για πράγμα που έχει μεγάλο ύψος: «ο γιος του είναι ένας παλίκαρος από δω ίσαμ’ εκεί απάνω || έχτισε ένα σπίτι από δω ίσαμ’ εκεί απάνω». Συνήθως συνοδεύεται από χειρονομία με την οποία ο ομιλητής είτε με το χέρι του είτε με νεύμα του κεφαλιού του δείχνει πρώτα το σημείο στο οποίο πατάει και ύστερα δείχνει κάπου ψηλά·
- άσ’ απάνω μου τη δουλειά ή άσ’ τη δουλειά απάνω μου, βλ. λ. δουλειά·
- άσ’ το απάνω μου, θα το αναλάβω προσωπικά, γι’ αυτό, ας μη σε απασχολεί άλλο: «όσο για το τελωνείο, άσ’ το απάνω μου»·
- άσ’ τον απάνω μου, θα τον αναλάβω προσωπικά, γι’ αυτό ας μη σε απασχολεί άλλο: «όσο για τον διευθυντή, άσ’ τον απάνω μου»·
- βάζω κάτι απάνω μου, βλ. φρ. ρίχνω κάτι απάνω μου·
- βγαίνω απάνω (ενν. σαν το λάδι, σαν τον αφρό), τα βολεύω, τα καταφέρνω, επιπλέω παρ’ όλες τις δυσκολίες της ζωής: «ό,τι και να του τυχαίνει αυτού του ανθρώπου, πάντα βρίσκει τον τρόπο να βγαίνει απάνω»·
- βγαίνω απάνω σαν το λάδι, βλ. λ. λάδι·
- βγαίνω απάνω σαν τον αφρό, βλ. λ. αφρός·
- δε βάζει δράμι απάνω του, βλ. λ. δράμι·
- δε βάζει κρέας απάνω του, βλ. λ. κρέας·
- δε βάζει ψαχνό απάνω του, βλ. λ. ψαχνό·
- δε βαστώ λεφτά απάνω μου ή δε βαστώ απάνω μου λεφτά, βλ. λ. λεφτά·
- δε βαστώ χρήματα απάνω μου ή δε βαστώ απάνω μου χρήματα, βλ. λ. χρήμα·
- δε βρέχει απάνω του, βλ. λ. βρέχω·
- δεν έχει ένα ρούχο να ρίξει απάνω του, βλ. λ. ρούχο·
- δεν έχει πέτσα απάνω του ή δεν έχει απάνω του πέτσα, βλ. λ. πέτσα·
- δεν έχει τσίπα απάνω του ή δεν έχει απάνω του τσίπα, βλ. λ. τσίπα·
- δεν έχω απάνω μου δεκάρα (τσακιστή), βλ. λ. δεκάρα·
- δεν έχω απάνω μου δραχμή (τσακιστή), βλ. λ. δραχμή·
- δεν έχω απάνω μου φράγκο (τσακιστό), βλ. λ. φράγκο·
- δεν έχω λεφτά απάνω μου ή δεν έχω απάνω μου λεφτά, βλ. λ. λεφτά·
- δεν κρατώ λεφτά απάνω μου ή δεν κρατώ απάνω μου λεφτά, βλ. λ. λεφτά·
- δεν κρατώ χρήματα απάνω μου ή δεν κρατώ απάνω μου χρήματα, βλ. λ. χρήμα·
- δεν παίρνει κρέας απάνω του, βλ. λ. κρέας·
- δεν πιάνει κρέας απάνω του, βλ. λ. κρέας·
- δουλεύει απάνω χέρι, κάτω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- δούλεψε απάνω χέρι, κάτω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- είμαι απ’ τους απάνω, ανήκω στην άρχουσα τάξη: «απ’ τη στιγμή που η τύχη το ’φερε να ’μαι απ’ τους απάνω, δε συναναστρέφομαι με το λαουτζίκο». Αντίθ. είμαι απ’ τους κάτω·
- είμαι μέχρις εδώ απάνω, βλ. φρ. είμαι ως εδώ απάνω·
- είμαι στ’ απάνω μου, βρίσκομαι σε πολύ καλή ψυχολογική ή οικονομική κατάσταση: «απ’ τη μέρα που μου ’πεσε εκείνο το λαχείο, είμαι στ’ απάνω μου». (Λαϊκό τραγούδι: είμαι στ’ απάνω μου είν’ όλα τέλεια, ο έρωτας αγάπη μου είναι ψυχεδέλεια).Συνών. είμαι απ / είμαι χάι ή είμαι στα χάι μου ή είμαι στο χάι μου / είμαι στα ωραία μου·
- είμαι ως εδώ απάνω, α. είμαι πολύ εκνευρισμένος, δεν μπορώ να κάνω άλλο υπομονή και είμαι έτοιμος να ξεσπάσω βίαια: «πώς να μην είμαι ως εδώ απάνω, αφού, κάθε φορά που ανοίγει το στόμα του, λέει ένα σωρό βλακείες!». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία με την παλάμη τεντωμένη να έρχεται και να κάθεται οριζόντια και με την εσωτερική της κόψη να ακουμπάει λίγο πιο πάνω από το ύψος των ματιών (με την έννοια ότι είμαι τόσο πολύ εκνευρισμένος, που δεν μπορώ να δω από τα νεύρα μου). β. είμαι εντελώς χορτάτος, δεν μπορώ να φάω ούτε μπουκιά (δεν μπορώ να πιω ούτε γουλιά): «δε θέλω άλλο, γιατί έφαγα τόσο πολύ, που είμαι ως εδώ απάνω». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία, με την παλάμη τεντωμένη να έρχεται και να κάθεται οριζόντια και με την εσωτερική της κόψη να ακουμπάει ή πολύ κοντά στο ύψος του λαιμού ή του στόματος·
- είναι στην απάνω σκάλα, βλ. λ. σκάλα·
- έχει τίμιο ξύλο απάνω του, βλ. λ. ξύλο·
- έχω τ’ απάνω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- η απάνω χώρα, βλ. λ. χώρα·
- ήρθε ο κόσμος τ’ απάνω κάτω, βλ. λ. κόσμος·
- θα βγάλω το άχτι μου απάνω σου, βλ. λ. άχτι·
- κρέμονται τα ρούχα απάνω του, βλ. λ ρούχο·
- με φέρνουν μέχρις εδώ απάνω, βλ. φρ. με φέρνουν ως εδώ απάνω·
- με φέρνουν ως εδώ απάνω, με εκνευρίζουν τόσο πολύ, που δεν μπορώ να κάνω άλλο υπομονή και είμαι έτοιμος να ξεσπάσω βίαια: «κάτι τέτοιες ανοησίες κάνετε, που με φέρνουν ως εδώ απάνω κι ύστερα με λέτε νευρικό». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία με την παλάμη τεντωμένη να έρχεται και να κάθεται οριζόντια στο ύψος των ματιών (με την έννοια ότι υπάρχει τόσο έντονος εκνευρισμός, που δεν μπορεί κανείς να δει από τα νεύρα του)·
- μέχρις απάνω, βλ. φρ. ως απάνω·
- μέχρις εκεί απάνω, βλ. φρ. ως εκεί απάνω·
- οι απάνω, βλ. συνηθέστ. οι από πάνω, λ. πάνω·
- οι κατάρες του έπεσαν απάνω του, βλ. λ. κατάρα·
- όταν δε δουλεύει τ’ απάνω πάτωμα…, βλ. λ. πάτωμα·
- όταν δε λειτουργεί τ’ απάνω πάτωμα…, βλ. λ. πάτωμα·
- ούτε να φτύσεις απάνω του, δηλώνει την έσχατη περιφρόνηση για κάποιον: «μη μου μιλάς για τον τάδε, γιατί είναι ούτε να φτύσεις απάνω του»·
- παίρνω απάνω μου ή παίρνω τ’ απάνω μου, α. αναλαμβάνω σωματικά ή ψυχικά, αναρρώνω, δυναμώνω: «μετά την εγχείρηση, άρχισε να παίρνει κανονικά τ’ απάνω του». β. αναλαμβάνω οικονομικά: «ευτυχώς, με την τελευταία δουλειά που έκανα, άρχισα να παίρνω τ’ απάνω μου». γ. αναλαμβάνω ηθικά: «τον συμβούλευα όλο το βράδυ και μέχρι το πρωί είχε πάρει τ’ απάνω του»·
- παίρνω απάνω μου τη δουλειά ή παίρνω τη δουλειά απάνω μου, βλ. λ. δουλειά·
- παίρνω απάνω μου το βάρος ή παίρνω το βάρος απάνω μου, βλ. λ. βάρος·
- παίρνω απάνω μου το παιχνίδι ή παίρνω το παιχνίδι απάνω μου, βλ. λ. παιχνίδι·
- παίρνω απάνω μου το ρίσκο ή παίρνω το ρίσκο απάνω μου, βλ. λ. ρίσκο·
- παίρνω τ’ απάνω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- πέφτει απάνω χέρι κάτω χέρι, βλ. λ. χέρι·
- πήρε τη φάση απάνω του, βλ. λ. φάση·
- ρίχνει το βάρος απάνω μου, βλ. λ. βάρος·
- ρίχνω κάτι απάνω μου, βλ. λ. κάτι·
- σεκεμέ κι απάνω τούρλα, βλ. λ. σεκεμέ·
- σιχαίνεσαι (και) να φτύσεις απάνω του, βλ. λ. φτύνω·
- στ’ αρχίδια μας (μου) κι απάνω τούρλα, βλ. λ. αρχίδι·
- τ’ αμολάω απάνω μου (ενν. τα κάτουρά μου, τα κατρουλιά μου, τα σκατά μου, τα κόπρανά μου), βλ. λ. αμολάω·
- τα είπαμε απάνω απάνω, κουβεντιάσαμε σε γενικές γραμμές, όχι λεπτομερειακά, όχι σε βάθος: «δεν είχαμε καιρό στη διάθεση μας, γι’ αυτό τα είπαμε απάνω απάνω»·
- τα ’κανε απάνω του, φοβήθηκε πάρα πολύ, τρόμαξε πάρα πολύ αλλά και χάρηκε πάρα πολύ (τόσο, που χέστηκε επάνω του): «μόλις τους είδε να ’ρχονται με τα μαχαίρια στα χέρια τους, τα ’κανε απάνω του || όταν του ανακοίνωσαν πως του ’πεσε ο πρώτος αριθμός του λαχείου, τα ’κανε απάνω του»·
- τα ’κανε απάνω του απ’ τη χαρά του, βλ. λ. χαρά·
- τα ’κανε απάνω του απ’ το φόβο του, βλ. λ. φόβος·
- τα (το) παίρνω απάνω μου, α. αναλαμβάνω, επωμίζομαι την ευθύνη για λόγο ή πράξη που ενδέχεται να έχει συνέπειες: «θέλω να μου πεις πώς ακριβώς έγιναν τα πράγματα και, ό,τι προβλήματα υπάρξουν, τα παίρνω απάνω μου». β. αναλαμβάνω, επωμίζομαι τα έξοδα που τυχόν θα δημιουργηθούν: «όσο για το θέμα των χρημάτων, μη νοιάζεσαι, το παίρνω απάνω μου || όσο για τα έξοδα, τα παίρνω απάνω μου»· βλ. και φρ. το παίρνω απάνω μου·
- το παίρνω απάνω απάνω, το αντιμετωπίζω επιπόλαια: «ό,τι και να του πεις, το παίρνει απάνω απάνω κι ύστερα αρχίζει τις γκάφες»·
- το παίρνω απάνω μου, α. περηφανεύομαι, καμαρώνω, επαίρομαι για κάτι καλό που έκανα ή για κάτι καλό που μου καταλογίζουν: «απ’ τη μέρα που βγήκε πρώτος στις εξετάσεις, το πήρε απάνω του». β. λέγεται και με φθονερή διάθεση: «απ’ τη μέρα που βγήκε πρώτος στις εξετάσεις, το πήρε απάνω του, λες κι έκανε σπουδαίο πράγμα!». (Λαϊκό τραγούδι: γιατί της δίνεις τόση σημασία κι απάνω της το πήρε και γελά;)· βλ. και φρ. τα (το) παίρνω απάνω μου·
- τον φέρνω μέχρι εδώ απάνω, βλ. φρ. τον φέρνω ως εδώ απάνω·
- τον φέρνω ως εδώ απάνω, τον εκνευρίζω, τον αγανακτώ τόσο, που είναι έτοιμος να ξεσπάσει βίαια: «κάθε φορά που τον φέρνω ως εδώ απάνω, με παίρνει στο κυνήγι για να με δείρει»·
- του το λέω απάνω απάνω, βλ. συνηθέστ. του το φέρνω απάνω απάνω·
- του το φέρνω απάνω απάνω, του μιλώ, τον πληροφορώ για κάτι συγκαλυμμένα, με υπαινιγμούς, με νύξεις: «προσπάθησε να του το φέρεις απάνω απάνω του ανθρώπου για το ατύχημα του γιου του, γιατί είναι καρδιακός || όταν πρόκειται να του ζητήσω δανεικά, πρώτα του το φέρνω απάνω απάνω για να δω τις διαθέσεις του»·
- φέρνω τ’ απάνω κάτω, βλ. φρ. φέρνω τα πάνω κάτω, λ. πάνω·
- χέστηκε απάνω του, βλ. φρ. τα ’κανε απάνω του·
- ως απάνω, ως εκεί που δε χωράει άλλο, υπερπλήρες: «το ποτήρι ήταν γεμάτο ως απάνω»·
- ως εκεί απάνω, επιτιμητική ή υποτιμητική παρατήρηση σε κάποιον που, παρά την ηλικία του ενεργεί άστοχα ή ανόητα: «σαν δεν ντρέπεσαι, άντρας ως εκεί απάνω να τα βάζεις μ’ αυτό το παιδί! || μα είναι δυνατόν, άντρας ως εκεί απάνω να κάνει τέτοια παιδαριώδη λάθη;». Συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία, με την οποία το χέρι δείχνει κάπου ψηλά ή το κεφάλι με μια ελαφριά κλίση προς τα πίσω, αφήνει το βλέμμα να κοιτάξει κάπου ψηλά.

απόδειξη, η, ουσ. [<αρχ. ἀπόδειξις], η απόδειξη· οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αποδεικτικό στοιχείο εναντίον κάποιου: «έχω αποδείξεις πως ο τάδε είναι ο ένοχος». (Τραγούδι: απόψε θέλω αποδείξεις και ονόματα και το κορμάκι σου θα ψάξω πόντο πόντο). Θυμηθείτε παλιό διαφημιστικό κυβερνητικό σλόγκαν: «αγαπάς την Ελλάδα; Απόδειξη», κάνε φανερή την αλήθεια της αγάπης σου·
- θέλω αποδείξεις και ονόματα, βλ. λ. όνομα·
- μέχρις αποδείξεως του εναντίου, δηλώνει προσωρινή κατάσταση μέχρι να αποδειχτεί το αντίθετο από αυτό που είναι ή παρουσιάζεται: «όλοι είναι καλοί μέχρις αποδείξεως του εναντίου || όλοι είναι αθώοι μέχρις αποδείξεως του εναντίου».

αφτί κ. αυτί, το, ουσ. [από τη συνεκφορά τα ωτία> ταουτία> τ’ αφτία> τ’ αφτί], το αφτί. 1. το μέρος του σκεύους από όπου μπορεί κανείς να το κρατήσει, η λαβή, το χερούλι: «έπιασε τη χύτρα απ’ τ’ αφτιά και την κατέβασε απ’ τη φωτιά». 2. στον πλ. τα αφτιά, (για εξώφυλλα βιβλίων) τα άκρα του εξωφύλλου που γυρίζουν προς τα μέσα: «στ’ αφτιά του βιβλίου υπήρχε η φωτογραφία και το βιογραφικό του συγγραφέα». Υποκορ. αφτάκι, το. (Ακολουθούν 151 φρ.)·
- άλλα λέει η θεια μου κι άλλα ακούν τ’ αφτιά μου, βλ. λ. θεια·
- αλλού τα μάτια, αλλού τ’ αφτιά ή αλλού τ’ αφτιά, αλλού τα μάτια, βλ. λ. μάτι·
- ανοίγω τ’ αφτιά μου, προσέχω πολύ αυτά που λέει κάποιος: «όταν μιλάει κάποιος μεγαλύτερος, ανοίγω τ’ αφτιά μου και δεν τον διακόπτω»·
- απ’ τ’ αφτί και στο δάσκαλο, α. λέγεται για εκείνον που έκανε κάποιο σοβαρό παράπτωμα και πρέπει να λογοδοτήσει αμέσως στη δικαιοσύνη: «αφού όλοι ξέρουμε πως αυτός έβαλε χέρι στο ταμείο, τι καθόμαστε; Απ’ τ’ αφτί και στο δάσκαλο». β. (γενικά) λέγεται για άμεση επιβολή τιμωρίας: «όποιος θα κάνει φασαρία, απ’ τ’ αφτί και στο δάσκαλο»·
- απ’ το ένα αφτί μπαίνει (μπαίνουν) κι απ’ τ’ άλλο βγαίνει (βγαίνουν), δηλώνει πλήρη αδιαφορία στα λεγόμενα, ιδίως στις συμβουλές που μας απευθύνει κάποιος: «όση ώρα τον συμβούλευα, απ’ το ένα αφτί έμπαινε κι απ’ τ’ άλλο έβγαινε»· βλ. και φρ. μπαινάκης βγαινάκης·
- απ’ το στόμα σου και στου Θεού τ’ αφτί! βλ. λ. Θεός·
- από τ’ άλλο μου τ’ αφτί, δηλώνει πλήρη αδιαφορία στα λεγόμενα ή στις προτάσεις κάποιου. (Τραγούδι: μη μου κολλάς λοιπόν γιατί, κάθε κουβέντα περιττή, πινακωτή, πινακωτή, από τ’ άλλο μου τ’ αφτί). Αναφορά στο παιδικό παιχνίδι: πινακωτή πινακωτή·
- αυτό είναι για τ’ αφτί, λέγεται για οτιδήποτε πρέπει να ειπωθεί με διακριτικότητα, με μυστικότητα, ιδίως όταν υπάρχουν και άλλοι μπροστά: «πόσες καπότες είπατε ότι θέλετε ν’ αγοράσετε; -Μην το φωνάζεις, ρε φίλε, αυτό είναι για τ’ αφτί || εντέλει, το κέρδισες εκείνο το λαχείο ή δεν το κέρδισες; -Αυτό είναι για τ’ αφτί, γιατί, αν το μάθουν μεσ’ στην παρέα, θα με ταράξουν στα δανεικά». Παρατηρείται και χειρονομία με την οποία ο δείκτης έρχεται κι ακουμπάει ελαφρά το αφτί·
- βάζει βουλοκέρι στ’ αφτιά του, βλ. λ. βουλοκέρι·
- βάζω αφτί ή βάζω τ’ αφτί μου, βλ. φρ. στήνω αφτί·
- βουίζουν τ’ αφτιά μου, αισθάνομαι στιγμιαία ένα διαπεραστικό βόμβο: «μισό λεπτό να συνέλθω, γιατί βουίζουν τ’ αφτιά μου»· βλ. και φρ. ποιο αυτί μου βουίζει(;)·
- βούιξαν τ’ αφτιά μου, ένιωσα πολύ άσχημα, ύστερα από ισχυρό χτύπημα στο κεφάλι, ιδίως ύστερα από δυνατό χαστούκι που δέχτηκα στο πρόσωπο: «μου άστραψε μια μπάτσα, που βούιξαν τ’ αφτιά μου»·
- βουλώνω τ’ αφτιά μου, δεν ακούω ή προσποιούμαι πως δεν ακούω αυτά που λέγονται για κάποιον ή και για μένα, ιδίως κακά: «ό,τι λένε για την αδερφή μου, βουλώνω τ’ αφτιά μου, γιατί ξέρω πως τη ζηλεύουν, επειδή είναι πολύ όμορφη || ό,τι και να λένε για μένα, βουλώνω τ’ αφτιά μου, γιατί από πίσω και για το βασιλιά λένε»·
- γαμώ τ’ αφτιά σου τα κλούβια, έκφραση αγανακτισμένου ανθρώπου σε κάποιον που δεν ακούει αυτό που του λέει επίμονα: «γαμώ τ’ αφτιά σου τα κλούβια, μια ώρα σε φωνάζω και δε λες ν’ ακούσεις!»·
- γαμώ τ’ αφτιά σου τα πέτσινα, βλ. φρ. γαμώ τ’ αφτιά σου τα κλούβια·
- γελάνε και τ’ αφτιά του, είναι τόσο πολύ χαρούμενος, που δεν μπορεί να κρύψει τη χαρά του: «απ’ τη μέρα που πήρε ο γιος του το δίπλωμα του δικηγόρου, γελάνε και τ’ αφτιά του»·
- γιατί η γάτα έχει έν’ αφτί, επιθετική ή ειρωνική απάντηση σε κάποιον που μας ρωτάει με απορία γιατί (ενν. ενεργούμε με το συγκεκριμένο τρόπο) ή γιατί (ενν. του λέμε να ενεργήσει με κάποιο συγκεκριμένο τρόπο), όταν δε θέλουμε να δώσουμε περισσότερες επεξηγήσεις. Συνήθως η φρ. κλείνει με το γι’ αυτό·
- δε με γελούν τ’ αφτιά μου, είμαι βέβαιος, είμαι σίγουρος γι’ αυτό που ακούω, είμαι βέβαιος, είμαι σίγουρος πως κάτι ακούω: «σου είπα πως άκουσα ένα θόρυβο, δε με γελούν τ’ αφτιά μου»·
- δεν αδειάζω να ξύσω τ’ αφτί μου, α. είμαι πολύ απασχολημένος: «μου ’φεραν να ελέγξω όλα τα λογιστικά βιβλία της επιχείρησης και δεν αδειάζω να ξύσω τ’ αφτί μου». β. έχω συνεχή δουλειά: «είχα τόση δουλειά σήμερα, που δεν άδειαζα να ξύσω τ’ αφτί μου». Συνών. δεν αδειάζω να ξύσω τ’ αρχίδια μου / δεν αδειάζω να ξύσω τη μύτη μου / δεν αδειάζω να ξύσω τον κώλο μου·
- δεν ιδρώνει τ’ αφτί μου, α. αδιαφορώ για όλα, δε νοιάζομαι για τίποτα, μένω εντελώς απαθής: «ο κόσμος να χαλάσει, δεν ιδρώνει τ’ αφτί μου». β. δε φοβάμαι διόλου: «όσο και ν’ αγριέψεις, δεν ιδρώνει τ’ αφτί μου». (Λαϊκό τραγούδι: μου κοπανάς κάθε φορά πως θα μ’ αφήσεις μόνη και σου το λέω καθαρά τ’ αφτί μου δεν ιδρώνει)·
- δεν πιστεύω στ’ αφτιά μου! βλ. φρ. δεν το πιστεύουν τ’ αφτιά μου(!)·
- δεν πιστεύω στ’ αφτιά μου, δεν έχω εμπιστοσύνη στην ακοή μου, έχω προβληματική ακοή: «για πες μου τι λέει αυτός από απέναντι, γιατί εγώ δεν πιστεύω στ’ αφτιά μου»·
- δεν πρόλαβα να ξύσω τ’ αφτί μου, σε πολύ γρήγορο χρονικό διάστημα, σχεδόν αστραπιαία: «δεν πρόλαβα να ξύσω τ’ αφτί μου κι αυτός μου την κοπάνησε». Συνών. δεν πρόλαβα να ξύσω τ’ αρχίδια μου / δεν πρόλαβα να ξύσω τη μύτη μου / δεν πρόλαβα να ξύσω τον κώλο μου·
- δεν προλαβαίνω να ξύσω τ’ αφτί μου, α. είμαι πολύ απασχολημένος: «έλα να με δεις μια άλλη ώρα, γιατί τη στιγμή αυτή δεν προλαβαίνω να ξύσω τ’ αφτί μου». β. έχω συνεχή δουλειά: «δεν ξέρω αν δουλεύουν οι άλλοι, πάντως εγώ δεν προλαβαίνω να ξύσω τ’ αφτί μου». Συνών. δεν προλαβαίνω να ξύσω τ’ αρχίδια μου / δεν προλαβαίνω να ξύσω τη μύτη μου / δεν προλαβαίνω να ξύσω τον κώλο μου·
- δεν το πιστεύουν τ’ αφτιά μου! έντονη απορία ή έκπληξη για κάτι απροσδόκητο που μας λένε, αρεστό ή μη: «ο τάδε αποφάσισε να παντρευτεί -Δεν το πιστεύουν τ’ αφτιά μου, γιατί αυτός ήταν κατά του γάμου! || σκοτώθηκε ο τάδε. -Δεν το πιστεύουν τ’ αφτιά μου, γιατί πριν από δυο ώρες ήμασταν μαζί!»·
- δίνω αφτί, βλ. συνηθέστ. στήνω αφτί·
- είμαι γεμάτος αφτιά, βλ. συνηθέστ. είμαι όλο(ς) αφτιά·
- είμαι μέσα μέχρι τ’ αφτιά, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τ’ αφτιά·
- είμαι μέχρι τ’ αφτιά, βλ. φρ. είμαι ως τ’ αφτιά·
- είμαι όλο(ς) αφτιά, είμαι έτοιμος να σε ακούσω προσεκτικά, σε ακούω προσεκτικά: «θέλω να σου πω κάτι. -Είμαι όλος αφτιά»·
- είμαι μέσα ως τ’ αφτιά, είμαι καταχρεωμένος: «δεν μπορώ να σου δώσω ούτε δραχμή, γιατί είμαι μέσα ως τ’ αφτιά». Είναι και φορές, που παρατηρείται χειρονομία με την οποία, το χέρι ή τα χέρια σηκώνονται και δείχνουν με τις εξωτερικές κόψεις των παλαμών, το σημείο των αφτιών. Συνών. είμαι μέσα ως τα μπούνια·
- είμαι χρεωμένος μέχρι τ’ αφτιά, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τ’ αφτιά·
- είμαι χρεωμένος ως τ’ αφτιά, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τ’ αφτιά·
- είμαι χωμένος μέσα μέχρι τ’ αφτιά, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τ’ αφτιά·
- είμαι χωμένος μέσα ως τ’ αφτιά, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τ’ αφτιά·
- είμαι ως τ’ αφτιά, δεν μπορώ να κάνω άλλη υπομονή, δεν αντέχω άλλο: «πες του να σταματήσει το θόρυβο που κάνει, γιατί είμαι ως τ’ αφτιά»·
- είναι βαρύς στ’ αφτιά, είναι βαρήκοος: «μίλα πιο δυνατά, γιατί ο τύπος είναι βαρύς στ’ αφτιά»·
- είναι μουσικό αφτί, βλ. συνηθέστ. έχει μουσικό αφτί·
- είναι περήφανος στ’ αφτιά, α. (ειρωνικά) δεν ακούει καλά, είναι βαρήκοος: «μίλα ελεύθερα μπροστά του, γιατί είναι περήφανος στ’ αφτιά». β. προσποιείται πως δεν ακούει, προσποιείται το βαρήκοο: «όταν του λέμε κάτι που δεν του συμφέρει, είναι περήφανος στ’ αφτιά»·
- είναι τ’ αφτί μου, μου μεταφέρει όλα όσα λέγονται κατά την απουσία μου από έναν χώρο, ιδίως εργασιακό, είναι ο πληροφοριοδότης μου: «αυτός που βλέπεις είναι τ’ αφτί μου στη δουλειά, όταν λείπω απ’ το εργοστάσιο». Δε σημαίνει πως οπωσδήποτε το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος είναι καρφί, αλλά η φράση έχει περισσότερο την έννοια ότι το εν λόγω άτομο μεταφέρει στο αφεντικό του όλα τα κακώς κείμενα·
- είναι το μάτι μου και τ’ αφτί μου ή είναι τ’ αφτί μου και το μάτι μου, βλ. λ. μάτι·
- έκανε ο κουφός αφτιά και ο τυφλός μάτια, βλ. λ. μάτι·
- έκλεισαν τ’ αφτιά μου, με πονούν ή βουίζουν δυνατά, ιδίως ύστερα από διαφορά υψόμετρου: «μόλις τ’ αεροπλάνο πήρε ύψος, έκλεισαν τ’ αφτιά μου και δεν μπορούσα ν’ ακούσω τι μου ’λεγε ο διπλανός μου»·
- έσπασαν τ’ αφτιά μου, ενοχλήθηκα υπερβολικά, ιδίως από έντονο θόρυβο, ξεκουφάθηκα: «σταμάτα, επιτέλους, να μαρσάρεις τη μοτοσικλέτα σου, γιατί έσπασαν τ’ αφτιά μου»·
- έφτασε στ’ αφτιά μου, πληροφορήθηκα τυχαία: «δεν ξέρω πώς έφτασε στ’ αφτιά μου, όμως ξέρω πως υπαίτιος ήταν ο τάδε». Ακούγεται και έφτασε μέχρι τ’ αφτιά μου ή έφτασε ως τ’ αφτιά μου·
- έφυγε με κατεβασμένα (τ’) αφτιά ή έφυγε με τ’ αφτιά κατεβασμένα, έφυγε από κάπου ντροπιασμένος, ταπεινωμένος: «τον μάλωσε άγρια ο διευθυντής του κι έφυγε με κατεβασμένα τ’ αφτιά». Από την εικόνα του σκύλου, που, όταν τον μαλώσουμε, απομακρύνεται με κατεβασμένα τα αφτιά του. Συνών. έφυγε με κατεβασμένο (το) κεφάλι ή έφυγε με το κεφάλι κατεβασμένο·
- έφυγε με κρεμασμένα (τ’) αφτιά ή έφυγε με τ’ αφτιά κρεμασμένα, βλ. φρ. έφυγε με κατεβασμένα τ’ αφτιά·
- έφυγε με πεσμένα (τ’) αφτιά ή έφυγε με τ’ αφτιά πεσμένα, βλ. φρ. έφυγε με κατεβασμένα (τ’) αφτιά·
- έφυγε με ριγμένα (τ’) αφτιά ή έφυγε με τ’ αφτιά ριγμένα, βλ. συνηθέστ. έφυγε με κατεβασμένα τ’ αφτιά·
- έφυγε με τ’ αφτιά κάτω, βλ. φρ. έφυγε με κατεβασμένα (τ’) αφτιά·
- έχει ανοιχτά αφτιά, πρόκειται για άτομο που δέχεται με ευκολία να ακούσει, να μελετήσει οποιεσδήποτε προτάσεις, ιδίως τις προοδευτικές, τις προωθημένες: «οποιαδήποτε πρότασή σου μπορείς να την αναφέρεις στο νέο διευθυντή μας, γιατί είναι άνθρωπος που έχει ανοιχτά αφτιά»·   
- έχει αφτί, α. έχει μουσική αντίληψη: «ο τάδε πιάνει αμέσως το φάλτσο, γιατί έχει αφτί». β. έχει καλή ακοή: «απ’ ό,τι λέμε δεν του ξεφεύγει τίποτα, γιατί έχει αφτί»·
- έχει βουλοκέρι στ’ αφτιά του, βλ. λ. βουλοκέρι·
- έχει γερό αφτί, έχει ισχυρή ακοή: «μπορεί κι ακούει και τον παραμικρό θόρυβο, γιατί έχει γερό αφτί»·
- έχει δυνατό αφτί, βλ. φρ. έχει γερό αφτί·
- έχει καλό αφτί, βλ. φρ. έχει γερό αφτί·
- έχει μουσικό αφτί, μαθαίνει με μεγάλη ευκολία να παίζει κάποιο μουσικό κομμάτι ή μπορεί να ξεχωρίζει αμέσως κάποια φάλτσα νότα: «μια φορά ν’ ακούσει ένα κομμάτι, το παίζει αμέσως, γιατί έχει μουσικό αφτί || μπορεί και πιάνει αμέσως το φάλτσο, γιατί έχει μουσικό αφτί»·
- έχω αφτί, έχω μουσική αντίληψη: «δε μου ξεφεύγει ούτε ένα φάλτσο, γιατί εγώ έχω αφτί»·
- έχω γερό αφτί, έχω ισχυρή ακοή: «για προσπάθησε ν’ ακούσεις εσύ που έχεις γερό αφτί, τι φωνάζει αυτός από μακριά;»·
- έχω τ’ αφτιά μου, πάσχω, υποφέρω από τα αφτιά μου: «όταν κάνει πολύ κρύο, δε βγαίνω έξω, γιατί έχω τ’ αφτιά μου»·
- έχω τ’ αφτιά μου ανοιχτά ή έχω ανοιχτά τ’ αφτιά μου, βλ. συνηθέστ. έχω τ’ αφτιά μου τεντωμένα·
- έχω τ’ αφτιά μου βουλωμένα ή έχω βουλωμένα τ’ αφτιά μου, βλ. φρ. βουλώνω τ’ αφτιά μου·
- έχω τ’ αφτιά μου κλεισμένα ή έχω κλεισμένα τ’ αφτιά μου, βλ. συνηθέστ. έχω τ’ αφτιά μου κλειστά·
- έχω τ’ αφτιά μου κλειστά ή έχω κλειστά τ’ αφτιά μου, βλ. φρ. κλείνω τ’ αφτιά μου·
- έχω τ’ αφτιά μου τεντωμένα ή έχω τεντωμένα τ’ αφτιά μου, ακούω προσεχτικά αυτά που μου λέει κάποιος ή αυτά που λέγονται από κάποιον: «όταν σου μιλάει ο δάσκαλός σου να ’χεις τ’ αφτιά σου τεντωμένα και ν’ ακούς τι σου λέει || είχα τεντωμένα τ’ αφτιά μου κι άκουσα όλα όσα ειπώθηκαν». Από την εικόνα των ζώων που και στον παραμικρό ήχο τεντώνουν τα αφτιά τους για να ακούσουν καλά·
- η γκαμήλα δεν κουτσαίνει απ’ τ’ αφτί, βλ. λ. γκαμήλα·
- η μαρμελάδα είναι για το ψωμί κι όχι για τ’ αφτιά, βλ. λ. μαρμελάδα·
- η νύχτα έχει αφτιά κι η μέρα έχει μάτια, βλ. λ. μάτι·
- ήρθε με κατεβασμένα (τ’) αφτιά ή ήρθε με τ’ αφτιά κατεβασμένα, ήρθε, επέστρεψε ντροπιασμένος, ταπεινωμένος: «τον συγχώρεσε ο διευθυντής για τη βλακεία που έκανε κι ήρθε πάλι στη δουλειά με κατεβασμένα τ’ αφτιά». Από την εικόνα του σκύλου που, όταν κάνει κάποια ζημιά και τον φωνάζουμε να έρθει κοντά μας, έρχεται έχοντας τα αφτιά του κατεβασμένα. Συνών. ήρθε με (το) κεφάλι κατεβασμένο·
- ήρθε με κρεμασμένα (τ’) αφτιά ή ήρθε με τ’ αφτιά κρεμασμένα, βλ. φρ. ήρθε με κατεβασμένα τ’ αφτιά·
- ήρθε με πεσμένα (τ’) αφτιά ή ήρθε με τ’ αφτιά πεσμένα, βλ. φρ. ήρθε με (τ’) αφτιά κατεβασμένα· 
- ήρθε με ριγμένα (τ’) αφτιά ή ήρθε με τ’ αφτιά ριγμένα, βλ. συνηθέστ. ήρθε με (τ’) αφτιά κατεβασμένα·
- ήρθε με τ’ αφτιά κάτω, βλ. φρ. ήρθε με κατεβασμένα (τ’) αφτιά·
- θα σου βγάλω τ’ αφτί ή θα σου βγάλω τ’ αφτιά ή θα στα βγάλω τ’ αφτιά, (απειλητικά) θα σε τιμωρήσω παραδειγματικά: «αν ξανακάνεις αταξία, θα σου βγάλω τ’ αφτί». Από την εικόνα του δασκάλου, που τιμωρούσε με αυτόν τον τρόπο τους άτακτους μαθητές του·
- θα μου βγει απ’ τ’ αφτιά, έχω φάει πάρα πολύ, είμαι πολύ χορτάτος: «δεν μπορώ να βάλω στο στόμα μου ούτε μπουκιά, γιατί θα μου βγει απ’ τ’ αφτιά». Λέγεται και για ποτό·
- θα σου δαγκάσω τ’ αφτί, (απειλητικά) θα σου φερθώ πολύ σκληρά: «αν ξαναπειράξεις την αδερφή μου, θα σου δαγκάσω τ’ αφτί». Από το ότι παλιότερα, όταν κάποιος απατημένος ήθελε να εκδικηθεί τη γυναίκα του, για να μη χρησιμοποιήσει μαχαίρι και καταδικαστεί και για κατοχή όπλου και οπλοχρησία, έκοβε το αφτί της γυναίκας του με δάγκωμα, οπότε η καταδίκη του ήταν πολύ μικρότερη·
- θα σου κόψω τ’ αφτί ή θα σου κόψω τ’ αφτιά, (απειλητικά) θα σε τιμωρήσω σκληρά: «αν βρίσεις ξανά τη μάνα μου, θα σου κόψω τ’ αφτί». Από το ότι, όταν παλιότερα μάλωναν δυο άντρες της πιάτσας με μαχαίρια, επιδίωξη του καθένα ήταν να κόψει το αφτί του αντιπάλου του, ώστε, στην περίπτωση που η υπόθεση φτάσει στα δικαστήρια, να υπάρξει μικρή καταδίκη·
- θα σου ξεριζώσω τ’ αφτί ή θα σου ξεριζώσω τ’ αφτιά, (απειλητικά) θα σε τιμωρήσω σκληρά: «αν μάθω πως ξαναγύρισες μεθυσμένος στο σπίτι, θα σου ξεριζώσω τ’ αφτιά». Από την εικόνα του δασκάλου, που με αυτόν τον τρόπο τιμωρούσε σκληρά τον άτακτο μαθητή·
- θα σου τραβήξω τ’ αφτί ή θα σου τραβήξω τ’ αφτιά ή θα στα τραβήξω τ’ αφτιά, βλ. φρ. θα σου βγάλω τ’ αφτί·
- θέλει βγάλσιμο τ’ αφτί του, πρέπει, του χρειάζεται να τιμωρηθεί με ξυλοδαρμό: «αφού συνεχίζει να κάνει κοπάνες, θέλει βγάλσιμο τ’ αφτί του». Συνών. θέλει σιάξιμο η γραβάτα του / θέλει σιάξιμο ο γιακάς του·
- θέλει τράβηγμα τ’ αφτί του, βλ. φρ. θέλει βγάλσιμο τ’ αφτί του·
- και οι τοίχοι έχουν αφτιά, βλ. λ. τοίχος·
- κι οι τοίχοι έχουν αφτιά κι οι κάμποι έχουνε μάτια, βλ. λ. μάτι·
- καμπάνισαν τ’ αφτιά μου, βλ. συνηθέστ. βούιξαν τ’ αφτιά μου·
- κανένα αφτί, κανένας άνθρωπος: «κανένα αφτί δεν άκουσε παρόμοιες βρισιές»·
- κατεβάζω τ’ αφτιά ή κατεβάζω τ’ αφτιά μου, ντροπιάζομαι, ταπεινώνομαι: «μόλις απέδειξε ο άλλος πως αυτός ήταν που μας είχε καρφώσει, κατέβασε τ’ αφτιά του και δεν ήξερε πώς να δικαιολογηθεί». Από την εικόνα του σκυλιού που, όταν τον μαλώσουν, κατεβάζει τ’ αφτιά του·
- κάτι άρπαξε τ’ αφτί μου, βλ. φρ. κάτι πήρε τ’ αφτί μου·
- κάτι έπιασε τ’ αφτί μου, βλ. φρ. κάτι πήρε τ’ αφτί μου·
- κάτι πήρε τ’ αφτί μου, άκουσα τυχαία κάτι για το θέμα που γίνεται λόγος, αλλά δε γνωρίζω πολλά πράγματα, δεν έδωσα μεγάλη σημασία: «έμαθες για τη ληστεία που έγινε σήμερα το πρωί στην τάδε τράπεζα; -Κάτι πήρε τ’ αφτί μου || όπως ερχόμουν στο ραντεβού μας, κάτι πήρε τ’ αφτί μου για το δυστύχημα που έγινε, αλλά πώς και τι δεν ξέρω»·
- κλείνω τ’ αφτιά μου, α. αποφεύγω να ακούσω κάτι, όσο δελεαστικό και αν είναι, γιατί θεωρώ πως θα με βλάψει: «σήμερα στη ζωή υπάρχουν πολλές προκλήσεις, αλλά εγώ κλείνω τ’ αφτιά μου και προσπερνώ». Αναφορά στον Οδυσσέα, που, αφού πρώτα έκλεισε τα αφτιά των συντρόφων του με κερί, δέθηκε στο κατάρτι του καραβιού του, τη στιγμή που περνούσε από το νησί των Σειρήνων. β. δεν ανταποκρίνομαι, προσποιούμαι πως δεν ακούω ό,τι κακό ή ανεπίτρεπτο συμβαίνει γύρω μου: «από μικρός έχω μάθει να κλείνω τ’ αφτιά μου, και τη βγάζω πάντα καθαρή». γ. δεν ανταποκρίνομαι στις παρακλήσεις κάποιου για βοήθεια, γιατί υποτίθεται πως δεν τις ακούω: «τον έκανα άγιο να με βοηθήσει, αλλά αυτός έκλεισε τ’ αφτιά του»·
- κοιλιά γεμάτη αφτιά δεν έχει, βλ. λ. κοιλιά·
- κοκκίνισε μέχρι τ’ αφτιά, βλ. φρ. κοκκίνισε ως τ’ αφτιά·
- κοκκίνισε ως τ’ αφτιά, καταντράπηκε: «μόλις έσκυψε και τη φίλησε μπροστά στους γονείς της, η κοπέλα κοκκίνισε ως τ’ αφτιά»·
- κουδούνισαν τ’ αφτιά μου, βλ. συνηθέστ. βούιξαν τ’ αφτιά μου·
- κουφό του πονηρού τ’ αφτί, βλ. λ. πονηρός·
- κρεμώ τ’ αφτιά ή κρεμώ τ’ αφτιά μου, βλ. φρ. κατεβάζω τ’ αφτιά·
- μαρμελάδα έχεις στ’ αφτιά σου; βλ. λ. μαρμελάδα·
- μας ζάλισες τ’ αφτιά ή μου ζάλισες τ’ αφτιά, βλ. φρ. μας πήρες τ’ αφτιά·
- μας  πήρες τ’ αφτιά ή μου πήρες τ’ αφτιά, παρατήρηση σε κάποιον που μιλάει ασταμάτητα να πάψει επιτέλους να μιλάει, γιατί έγινε πολύ ενοχλητικός: «πάψε, ρε παιδάκι μου, αυτή τη λογοδιάρροια, γιατί μας ζάλισες τ’ αφτιά». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- με γεια τ’ αφτιά! ειρωνική παρατήρηση σε κάποιον που δε λέει να ακούσει κάτι που του λέμε πολλές φορές: «πάλι δεν άκουσες αυτό που σου είπα; Με γεια τ’ αφτιά!»·
- μη μας ζαλίζεις τ’ αφτιά ή μου ζαλίζεις τ’ αφτιά, παράκληση σε κάποιον να πάψει να μιλάει, γιατί έγινε ενοχλητικός: «μη μας ζαλίζεις τ’ αφτιά με τα προβλήματα σου, γιατί έχω κι εγώ τα δικά μου». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- μήπως πήρε τ’ αφτί σου, μήπως άκουσες τυχαία, μήπως έτυχε ν’ ακούσεις: «μήπως πήρε τ’ αφτί σου για τον επικείμενο ανασχηματισμό;». Συνήθως μετά το ρ. της φρ. ακολουθεί το τίποτα·
- μόνο ένας γάιδαρος έχει αφτιά, ειρωνική απάντηση σε κάποιον που ισχυρίζεται πως είναι ο μοναδικός που κατέχει κάποιο πράγμα, ενώ είναι γνωστό πως είναι ευρέως διαδομένο: «τέτοιο αυτοκίνητο δεν έχει άλλος. -Μόνο ένας γάιδαρος έχει αφτιά». Συνήθως της φρ. προτάσσεται το ναι μωρέ·
- μου ζάλισε τ’ αφτιά, βλ. φρ. μου ’φαγε τ’ αφτιά·
- μου μπαίνουν ψύλλοι στ’ αφτιά, βλ. λ. ψύλλος·
- μου πήρε τ’ αφτιά, α. με ενόχλησε υπερβολικά, ιδίως από τον παρατεταμένο θόρυβο που προξένησε, με ξεκούφανε: «μάρσαρε μια ώρα τ’ αυτοκίνητό του κάτω απ’ το παράθυρό μου και μου πήρε τ’ αφτιά». β. μου μίλησε επίμονα πάνω στο ίδιο θέμα, ιδίως συμβουλευτικά: «καλά να πάθω που την πάτησα, γιατί μου πήρε τ’ αφτιά ο τάδε να μη μπλεχτώ σ’ αυτή τη δουλειά, όμως δεν τον άκουσα και τώρα έχω προβλήματα». Συνών. μου πήρε το κεφάλι·
- μου ’σπασε τ’ αφτιά, α. με ενόχλησε υπερβολικά, ιδίως από τον έντονο και παρατεταμένο θόρυβο που προκάλεσε, με ξεκούφανε, μου ’σπασε τα τύμπανα: «είχε το ραδιόφωνό του στη διαπασών και μου ’σπασε τ’ αφτιά». β. (για θορύβους) ήταν πολύ δυνατός: «ξαφνικά ακούστηκε ένα δυνατό μπαμ, που μου ’σπασε τ’ αφτιά»·
- μου σφύριξε στ’ αφτί ή μου το σφύριξε στ’ αφτί, μου είπε, μου ψιθύρισε κάτι κρυφά: «ευτυχώς που ο τάδε μου το σφύριξε στ’ αφτί πως έρχονταν να με μπαγλαρώσουν και την κοπάνησα». (Λαϊκό τραγούδι: στης άσπρης τον αστερισμό ξέχασε κάθε γυρισμό, στην παγωμένη της τροχιά δεν έχει αγάπη ούτε σπλαχνιά, μου σφύριξε στ’ αφτί ένας μάγκας έξ’ απ’ το στέκι της μαρμάγκας)·
- μου ’φαγε τ’ αφτιά ή μου ’χει φάει τ’ αφτιά, α. μου επαναλάμβανε συνεχώς και επίμονα το ίδιο πράγμα: «μου ’φαγε τ’ αφτιά ο φίλος μου να διακόψω τις σχέσεις που είχα μαζί της, γιατί είχε μάθει πως δεν ήταν σόι γυναίκα». β. με ενόχλησε με τη φλυαρία του ή με τα επίμονα παρακάλια του για κάτι: «μ’ έφαγε τ’ αφτιά με την γκρίνια του || μ’ έφαγε τ’ αφτιά να του δώσω δανεικά»·
- μου χτύπησε άσχημα στ’ αφτί, μου έκανε κακή εντύπωση αυτό που άκουσα: «μου χτύπησε άσχημα στ’ αφτί που καθόταν και κατηγορούσε τον αδερφό του»·
- μπαμπάκια έχεις στ’ αφτιά σου; βλ. λ. μπαμπάκι·
- να σου πει ο παπάς στ’ αφτί (κι ο διάκος στο κεφάλι ή κι ο διάκος στο ριζάφτι), βλ. λ. παπάς·
- να το βάλεις σκουλαρίκι στ’ αφτί σου, βλ. λ. σκουλαρίκι·
- να το κρεμάσεις σκουλαρίκι στ’ αφτί σου, βλ. λ. σκουλαρίκι·
- ο λαγός κι αν κρύβεται, τ’ αφτιά του ξεχωρίζουν, βλ. λ. λαγός·
- οι φτέρνες του χτυπούν στ’ αφτιά του, βλ. λ. φτέρνα·
- όποιος παντρεύεται στα γηρατειά, ρίχνει γρήγορα τ’ αφτιά, βλ. λ. γηρατειά·
- παίζει με τ’ αφτί, έμαθε να παίζει κάποιο μουσικό όργανο, χωρίς να διδαχθεί από δάσκαλο, παίζει εμπειρικά: «έχει κάποια δυσκολία ακόμα στο παίξιμο της κιθάρας, γιατί παίζει με τ’ αφτί»·
- παίρνω αφτί, κρυφακούω: «όταν συγκεντρωθούν, θα πάω να πάρω αφτί, για να ξέρουμε τι θα πούνε»·
- πέφτουν αφτιά, κάνει αφόρητο κρύο: «ντύσου καλά πριν βγεις, γιατί με την αλλαγή του καιρού πέφτουν αφτιά έξω». Συνών. πέφτουν μύτες·
- ποιο αφτί μου βουίζει; ερώτηση σε άτομο, τη στιγμή που βουίζει κάποιο απ’ τ’ αφτιά μας και υποτίθεται πως, αν το βρει, θα ακούσουμε μαζί κάποια είδηση, κάποιο νέο. Αν βουίζει το αριστερό μας αφτί, σύμφωνα με τη λαϊκή δοξασία θα ακούσουμε κάτι κακό, αν βουίζει το δεξί, κάτι καλό·
- ποιο αφτί μου σφυρίζει; βλ. συνηθέστ. ποιο αφτί μου βουίζει(;)·
- ποιος να βρει αφτιά να σ’ ακούσει; λέγεται στην περίπτωση που αυτά που λέει ή συμβουλεύει κανείς σε κάποιον ή κάποιους δεν έχουν καμιά απήχηση: «εγώ πάντα τους έλεγα πως δεν ήταν σόι αυτός ο άνθρωπος, αλλά ποιος να βρει αφτιά να σ’ ακούσει;»·
- ρίχνω τ’ αφτιά μου, χάνω το θάρρος μου: «μόλις τον αγρίεψε ο άλλος, έριξε τ’ αφτιά του ο δικός σου». Από την εικόνα του σκύλου που, όταν τον μαλώσουμε, ρίχνει τ’ αφτιά του κι απομακρύνεται · βλ. και φρ. κρεμώ τ’ αφτιά μου·
- στήνω αφτί, κρυφακούω: «έστειλα τον τάδε να στήσει αφτί, για να μάθουμε κι εμείς τι θα πούνε»·
- στήνω τ’ αφτί μου ή στήνω τ’ αφτιά μου, βλ. φρ. τεντώνω τ’ αφτί μου·
- στυλώνω τ’ αφτί μου ή στυλώνω τ’ αφτιά μου, βλ. συνηθέστ. τεντώνω τ’ αφτί μου·
- σφυρίζουν τ’ αφτιά μου, βλ. συνηθέστ. βουίζουν τ’ αφτιά μου·
- σφύριξαν τ’ αφτιά μου, βλ. συνηθέστ. βούιξαν τ’ αφτιά μου·
- τ’ άκουσα με τ’ αφτιά μου ή τ’ άκουσα με τα ίδια μου τ’ αφτιά, είμαι εντελώς σίγουρος γι’ αυτό που ειπώθηκε, γιατί ήμουν παρών: «δε θέλω ν’ αμφισβητείς αυτά που σου λέω, γιατί τ’ άκουσα με τα ίδια μου τ’ αφτιά». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το τι να σου πω άλλο ή το τι άλλο να σου πω·
- τ’ ακούω και δεν το πιστεύουν τ’ αφτιά μου, μου είναι αδύνατο να πιστέψω αυτό που μου λέει κάποιος: «τ΄ ακούω και δεν το πιστεύουν τ’ αφτιά μου που μου λες πως ο τάδε έκανε μήνυση στον πατέρα του». Πολλές φορές της φρ. προτάσσεται το τι να σου πω·
- τα πόδια του χτυπούν στ’ αφτιά του, βλ. συνηθέστ. οι φτέρνες του χτυπούν στ’ αφτιά του·
- τεντώνω τ’ αφτί μου ή τεντώνω τ’ αφτιά μου, εντείνω την προσοχή μου για να ακούσω κάτι ή για να καταλάβω το είδος του θορύβου που ακούγεται: «τέντωσα τ’ αφτί μου, μήπως κι ακούσω κανέναν θόρυβο || τέντωσα τ’ αφτιά μου για να καταλάβω τι ήταν αυτό που ακουγόταν». Από την εικόνα των ζώων, που τεντώνουν τα αφτιά τους στην περίπτωση κάποιου θορύβου· βλ. και φρ. ανοίγω τ’ αφτιά μου·
- τι ακούν τ’ αφτιά μου; έκφραση απορίας, έκπληξης, δυσαρέσκειας ή θαυμασμού για κάτι καλό ή κακό, που μας αναγγέλλουν ή που πληροφορούμαστε: «τι ακούν τ’ αφτιά μου, πάλι μάλωσες με τον αδερφό σου; || τι ακούν τ’ αφτιά μου, άρχισες πάλι να μπεκροπίνεις; || τι ακούν τ’ αφτιά μου, σκέφτεσαι να μου κάνεις μήνυση; ||τι ακούν τ’ αφτιά μου, παντρεύεσαι τον άλλον μήνα;». Πολλές φορές, στην περίπτωση που πρόκειται για κάτι καλό, της φρ. προτάσσεται διπλό μπα· 
- το γαρούφαλο στ’ αφτί κι η κασίδα στην κορφή, βλ. λ. γαρούφαλο·
- το πήρε τ’ αφτί μου ή το ’χει πάρει τ’ αφτί μου, (αόριστα), το άκουσα: «δε θυμάμαι πού, αλλά κάπου το πήρε τ’ αφτί μου γι’ αυτή τη ληστεία στην τράπεζα»·
- τον άκουσα με τ’ αφτιά μου ή τον άκουσα με τα ίδια μου τ’ αφτιά, ήμουν παρών όταν είπε κάτι: «θέλω να με πιστέψεις απόλυτα, γιατί τον άκουσα με τα ίδια μου τ’ αφτιά που έλεγε πως εσύ ήσουν ο αίτιος του καβγά»·
- του βάζω ψύλλους στ’ αφτιά, βλ. λ. ψύλλος·
- του ’βγαλα τ’ αφτί ή του ’βγαλα τ’ αφτιά, τον τιμώρησα παραδειγματικά: «για να μην ξανακάνει τη βλακεία που έκανε, του ’βγαλα τ’ αφτί». Από την εικόνα του δασκάλου, που τιμωρούσε με αυτόν τον τρόπο τους άτακτους μαθητές του·
- του ξερίζωσα τ’ αφτί ή του ξερίζωσα τ’ αφτιά, τον τιμώρησα αυστηρά: «επειδή μου ’ρθε πάλι σουρωμένος στο σπίτι, του ξερίζωσα τ’ αφτιά». Από την εικόνα του δασκάλου, που τιμωρούσε αυστηρά με αυτόν τον τρόπο τους άτακτους μαθητές του·
- του ’πεσαν τ’ αφτιά, α. ντροπιάστηκε, ταπεινώθηκε: «μόλις αποδείχτηκε πως μας έλεγε ψέματα, του ’πεσαν τ’ αφτιά». β. έχασε το θάρρος του, την έπαρση που είχε: «τη στιγμή που αγρίεψε ο άλλος, του ’πεσαν τ’ αφτιά του δικού σου και το βούλωσε»·
- του τις έδωσα στ’ αφτιά, βλ. συνηθέστ. του τις έριξα στ’ αφτιά·
- του τις έριξα στ’ αφτιά (ενν. τις μπάτσες, τις σφαλιάρες, τις μπουνιές), τον έδειρα άγρια, τον κατανίκησα: «μόλις πήγε να κάνει τον νταή, του τις έριξα στ’ αφτιά». Επίσης με την έννοια του κατανικώ λέγεται και σε περίπτωση παιχνιδιού: «παίξαμε τάβλι και του τις έριξα στ’ αφτιά». Πολλές φορές, για λόγους έμφασης, η φρ. κλείνει με το για να μάθει ή με το για να καταλάβει ή για να με θυμάται·
- του σφύριξα στ’ αφτί ή του το σφύριξα στ’ αφτί, τον πληροφόρησα, του είπα κάτι κρυφά και βιαστικά, ιδίως όταν υπήρχαν και άλλοι μπροστά: « την τελευταία στιγμή πρόλαβα και του το σφύριξα στ’ αφτί πως θέλανε να τον ξεγελάσουν, και γλίτωσε από ένα σωρό μπελάδες ο άνθρωπος»·
- του τράβηξα τ’ αφτί ή του τράβηξα τ’ αφτιά, βλ. φρ. του ’βγαλα τ’ αφτί·
- του ’φαγα τ’ αφτιά, α. του ζήτησα, τον παρακάλεσα για κάτι φορτικά: «του ’φαγα τ’ αφτιά να μου δώσει δανεικά, ώσπου στο τέλος μου τα ’δωσε». β. τον συμβούλεψα επίμονα: «του ’φαγα τ’ αφτιά να μην κάνει αυτή τη δουλειά, αλλά δε μ’ άκουσε κι έφαγε το κεφάλι του»·
- του χαϊδεύω τ’ αφτιά, του λέω πράγματα αρεστά, κολακευτικά, ακόμη και όταν η κατάσταση είναι σε βάρος του: «κανείς δεν τον βοήθησε πραγματικά, γιατί, αντί να τον συμβουλέψουν να βγει απ’ το αδιέξοδο,του χάιδευαν όλοι τ’ αφτιά || η κυβέρνηση δε χαϊδεύει τ’ αφτιά των πολιτών, αλλά παρουσιάζει την κατάσταση όπως πραγματικά είναι». (Τραγούδι: τα πόδια μου καήκανε σ’ αυτήν την ερημιά, η νύχτα εναλλάσσεται με νύχτα, τα νέα που σας έφερα σας χάιδεψαν τ’ αυτιά, μα απέχουνε πολύ απ’ την αλήθεια)·
- τσιτώνω τ’ αφτί μου ή τσιτώνω τ’ αφτιά μου, βλ. φρ. τεντώνω τ’ αφτιά μου·
- φέσι μέχρι τ’ αφτιά ή φέσι ως τ’ αφτιά, βλ. λ. φέσι·
- χαϊδεύω τ’ αφτιά του, βλ. φρ. του χαϊδεύω τ’ αφτιά·
- χρεώθηκα μέχρι τ’ αφτιά, βλ. φρ. χρεώθηκα ως τ’ αφτιά·
- χρεώθηκα ως τ’ αφτιά, χρεώθηκα υπερβολικά: «με το γάμο της κόρης μου χρεώθηκα ως τ’ αφτιά».

βλακεία, η, ουσ. [<αρχ. βλακεία]. 1. η ιδιότητα του βλάκα: «η βλακεία του δεν περιγράφεται! || μήπως περίμενες να ενεργήσει σωστά με τη βλακεία που έχει;». 2. συνήθως στον πλ. οι βλακείες,  πράξεις, ενέργειες ή λόγια ανόητα, χαζά: «μα τι βλακείες είναι αυτές!»·
- αν ήταν η βλακεία κέντημα, θα ’χε κάνει την προίκα του, βλ. λ. κέντημα·
- απαλλάσσεσαι λόγω βλακείας, ειρωνική ή επιτιμητική έκφραση με την οποία συγχωρούμε κάποιον, επειδή λόγω μειωμένης νοημοσύνης δεν έχει συναίσθηση των πράξεών του: «ό,τι και να σου πω, ρε παιδάκι μου, δε θα μπορέσεις να καταλάβεις το κακό που μου ’χεις κάνει, γι’ αυτό απαλλάσσεσαι λόγω βλακείας»·
- βλακεία που τον δέρνει! ή τον δέρνει μια βλακεία! είναι πολύ βλάκας: «με τη βλακεία που τον δέρνει πώς θέλεις να προκόψει στη ζωή του;». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το μα τι βλακεία(!)·
- βλακεία το ανάγνωσμα ή βλακείες το ανάγνωσμα, βλ. λ. ανάγνωσμα·
- είναι καλός μέχρι βλακείας, το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, είναι τόσο καλό, που το εκμεταλλεύονται όλοι: «είπαμε να ’ναι καλός ο άνθρωπος, αλλά αυτός το παράκανε, ρε παιδάκι μου, γιατί είναι καλός μέχρι βλακείας!»·
- κάνω βλακεία ή κάνω βλακείες, κάνω ανοησία, ανοησίες: «πάψε να κάνεις βλακείες, γιατί δε σε αντέχω άλλο»·
- κάνω τη βλακεία, (ιδ. για άντρα) παντρεύομαι: «επειδή σε πήραν τα χρόνια, σε συμβουλεύω να κάνεις κι εσύ τη βλακεία, γιατί σε λίγο δε θα σε θέλει καμιά γυναίκα»·
- λέω βλακεία ή λέω βλακείες, λέω ανοησία, ανοησίες: «πάψε να λες βλακείες, γιατί θα σε βγάλω έξω»·
- πήρε όσκαρ βλακείας, βλ. λ. όσκαρ·
- φόρος βλακείας, βλ. λ. φόρος.

γενεά, η, ουσ. [<αρχ. γενεά], η γενεά, η γενιά· βλ. και λ. γενιά·
- επί γενεές γενεών, για πάρα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα: «επί γενεές γενεών η επιχείρηση αυτή είναι οικογενειακή»·
- μέχρις εβδόμης γενεάς, α. δηλώνει μεγάλο χρονικό διάστημα: «θα σε περιμένω μέχρις εβδόμης γενεάς». β. δηλώνει συνέχεια μελλοντικού χρόνου και σε βάθος: «θα σε καταστρέψω μέχρις εβδόμης γενεάς»·
- τον πέρασα γενεές δεκατέσσερις, τον καθύβριζα συνεχώς, σε διάρκεια χρόνου: «μέχρι τώρα έκανα υπομονή αλλά, στο τέλος, δεν άντεξα άλλο και τον πέρασα γενεές δεκατέσσερις». Αναφορά στο γενεαλογικό δέντρο του Χριστού, που σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, από τον Αβραάμ μέχρι το Δαβίδ είναι γενεές δεκατέσσερις, από το Δαβίδ μέχρι τη μετοικεσία Βαβυλώνος είναι γενεές δεκατέσσερις και από τη μετοικεσία Βαβυλώνος μέχρι το Χριστό είναι πάλι γενεές δεκατέσσερις Ἀβραάμ ἐγέννησε Ἰσαάκ, Ἰσαάκ ἐγέννησε Ἰακώβ... Πᾶσαι οὖν αἱ γενεαί ἀπό Ἀβραάμ μέχρι Δαυείδ, γενεαί δεκατέσσαρες. (Πρβλ. Ματθ. α΄ 2-16)·
- τον περνώ γενεές δεκατέσσερις, είμαι κατά πολύ πιο μεγάλος από αυτόν σε ηλικία: «θα με πάρουν με τις πέτρες αν την παντρευτώ, γιατί την περνώ γενεές δεκατέσσερις». 

δέκα, (οι, τα, το), άκλ. απόλ. αριθμητ. [<αρχ. δέκα], δέκα· (ιδίως για μαθητική βαθμολογία) η ανώτερη βαθμολόγηση στην επίδοση κάποιου μαθητή: «στον έλεγχό του σ’ όλα τα μαθήματα είχε δέκα». (Ακολουθούν 37 φρ.)· 
- άλλαξε δέκα χρώματα, βλ. λ. χρώμα·
- αξίζει για δέκα, (για πρόσωπα, πράγματα ή ενέργειες), έχει πάρα πολύ μεγάλη αξία, σημασία ή δύναμη: «έχει μια γυναίκα που αξίζει για δέκα || αγόρασε ένα αυτοκίνητο που αξίζει για δέκα». (Λαϊκό τραγούδι: ήμουν μικρό κι ανήλικο κι έμπλεξα με γυναίκα· μια μαχαιριά μου έδωσες, που άξιζε για δέκα)·
- δέκα δέκα, ανά δέκα: «πες τους να ’ρχονται δέκα δέκα»·
- δέκα θα σου δίνω και μία θα μετράς (ενν. μπάτσες, μπουνιές, ξυλιές κ.λπ.), απειλητική έκφραση σε κάποιον, πως θα τον δείρουμε πάρα πολύ, πως θα τον εξουθενώσουμε στο ξύλο: «άσε ήσυχη την κόρη μου, γιατί, αν σε περιλάβω, δέκα θα σου δίνω και μία θα μετράς».
- δέκα με τόνο, (για γνώσεις, διαγώνισμα ή κάποια επίδοση) η ανώτερη, η άριστη βαθμολόγηση: «στο διαγώνισμα που γράψαμε πήρα δέκα με τόνο»·
- δέκα στον παρά, (για πράγματα ή πρόσωπα), βλ. λ. παράς·
- δουλεύει για δέκα, βλ. λ. δουλεύω·
- είναι από δέκα γαβ γαβ και πάνω, βλ. λ. γαβ·
- είναι για δέκα ζωές (κάτι), βλ. λ. ζωή·
- έχει ύφος δέκα καρδιναλίων, βλ. λ. ύφος·
- θα μετρήσω μέχρι το δέκα ή θα μετρήσω ως το δέκα, έκφραση με την οποία δίνουμε συγκεκριμένη προθεσμία σε κάποιον να κάνει κάτι: «θα μετρήσω μέχρι το δέκα κι αν δε φύγεις, θα σε σπάσω στο ξύλο». Από την εικόνα του διαιτητή που, όταν κατά τη διάρκεια πυγμαχικού αγώνα ο ένας από τους δυο πυγμάχους πέσει κάτω ύστερα από χτύπημα του αντιπάλου του, μετράει μέχρι το δέκα, για να του δώσει την ευκαιρία να συνέλθει από το χτύπημα και να σηκωθεί για να συνεχίσει τον αγώνα·
- θα τρώμε με δέκα μασέλες, βλ. λ. μασέλα·
- κάθε τρεις και δέκα, βλ. λ. κάθε·
- κάλλιο πέντε και στο χέρι παρά δέκα και καρτέρει, βλ. λ. χέρι·
- κάνει για δέκα, το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, έχει μεγάλη αξία, είναι ικανότατος ή είναι πάρα πολύ δυνατός: «αυτός ο υπάλληλός μου κάνει για δέκα || ο καθηγητής μας κάνει για δέκα || αν τύχει, μπορεί να τα βάλει με όσους θέλεις, γιατί κάνει για δέκα»·
- με άριστα το δέκα, βλ. λ. άριστα·
- με ύφος δέκα καρδιναλίων, βλ. λ. ύφος·
- οι δέκα εντολές, βλ. λ. εντολή·
- οι δέκα πληγές του Φαραώ, βλ. λ. πληγή·
- όποιος βαριέται να ζυμώσει, δέκα μέρες κοσκινίζει ή όποιος δε θέλει να ζυμώσει, δέκα μέρες κοσκινίζει, βλ. λ. μέρα·
- όμορφο είναι τ’ όμορφο πέντε φορές και δέκα, μ’ απ’ όλα ομορφότερο η γνωστική γυναίκα, βλ. λ. γυναίκα·
- οχτώ στις δέκα, πάρα πολύ συχνά: «δεν έχει το μυαλό στο κεφάλι του και, οχτώ στις δέκα, φεύγει απ’ το σπίτι του χωρίς να πάρει μαζί του λεφτά»·
- παίρνει ύφος δέκα καρδιναλίων, βλ. λ. ύφος·
- παίρνω δέκα, (ιδίως για μαθητική βαθμολογία) βαθμολογούμαι με την ανώτερη βαθμολογία: «στο μάθημα της Ιστορίας πήρα δέκα». (Λαϊκό τραγούδι: πάντοτε στο τετράδιο βαθμό έπαιρνα δέκα κι αν στη ζωή πήρα μηδέν, τα φταίει μια γυναίκα)·
- πάρε δέκα! έκφραση αγανάκτησης, που συνοδεύεται από μούντζωμα και με τις δυο παλάμες ή με τη μια παλάμη προτεταμένη και την άλλη να έρχεται να χτυπάει με δύναμη πίσω από την πρώτη. Εδώ, βέβαια, η φρ. κλείνει πολλές φορές, αν όχι πάντα, με το ρε μαλάκα·
- πιάσε δέκα! βλ. φρ. πάρε δέκα(!)·
- σκασίλα μου μεγάλη και δέκα παπαγάλοι! ή σκασίλα μας μεγάλη και δέκα παπαγάλοι! βλ. λ. σκασίλα·
- σκασίλα μου μικρή και δέκα ποντικοί! ή σκασίλα μας μικρή και δέκα ποντικοί! βλ. λ. σκασίλα·
- στ’ αρχίδια μας (μου) και δέκ’ αβγά Τουρκίας, βλ. λ. αρχίδι·
- στο παρά δέκα, λίγο πριν γίνει κάτι, ιδίως κακό, οριστικά και τελεσίδικα: «τον πρόλαβα στο παρά δέκα, πριν υπογράψει το συμβόλαιο και σώθηκε ο άνθρωπος!»·
- το δέκα το καλό, α. (στη γλώσσα του χαρτοπαιγνίου) το δέκα καρό: «το δέκα το καλό στην ξερή μετρά για τρεις πόντους». β. (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) ο παίχτης που φέρει στη ράχη της φανέλας του τον αριθμό δέκα και που θεωρείται πολύ ικανός, ο παίχτης που παίζει στη θέση «σέντερ φορ» και που οργανώνει το επιθετικό παιχνίδι, το δεκάρι: «σήμερα το δέκα το καλό πέταξε δυο γκολάκια». γ. (γενικά) άτομο που παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε μια δουλειά ή υπόθεση: «το δέκα το καλό της επιχείρησης είναι ο τάδε». δ. (ειδικά για γυναίκες) πολύ όμορφη γυναίκα: «αν είναι όμορφη η γυναίκα του; Το δέκα το καλό σου λέω!»·  
- το κάνει κάθε τρεις και δέκα, βλ. λ. κάθε·
- το παιχνίδι των δέκα ερωτήσεων, βλ. λ. παιχνίδι·
- του αγίου άναβε κερί και του διαβόλου δέκα, βλ. λ. διάβολος·
- του χαρτοπαίχτη, του ψαρά, του κυνηγού το πιάτο, δέκα φορές είν’ αδειανό και μια φορά γεμάτο, βλ. λ. πιάτο·
- τρώει για δέκα, τρώει πάρα πολύ (όσο δέκα άτομα μαζί): «έχει γίνει εκατό κιλά, γιατί τον τελευταίο καιρό άνοιξε η όρεξή του και τρώει για δέκα». (Λαϊκό τραγούδι: στης ακρίβειας τον καιρό επαντρεύτηκα κι εγώ και μου δώσαν για γυναίκα που ’τρωγε ψωμί για δέκα). Ακούγεται και για δυο ή για τέσσερις·
- τρώει με δέκα μασέλες, βλ. λ. μασέλα.

δεκάρα, η, ουσ. [<δέκα + κατάλ. -άρα], η δεκάρα· ασήμαντο χρηματικό ποσό: «δεν μπορείς σήμερα με δεκάρες να στήσεις επιχείρηση». Υποκορ. δεκαρούλα κ. δεκαρίτσα, η κ. δεκαράκι, το. (Λαϊκό τραγούδι: όσα άστρα έχει ο ουρανός να τα ’χα δεκαράκια, να τα ’τρωγα, να τα ’πινα με τα παλικαράκια). (Ακολουθούν 33 φρ.)·
- άνθρωπος της δεκάρας, βλ. λ. άνθρωπος·
- για μια δεκάρα, για ασήμαντο, για μηδαμινό χρηματικό ποσό: «είναι ανόητοι, που κάθονται και μαλώνουν για μια δεκάρα!»·
- δε βγάζω δεκάρα (τσακιστή), α. δεν αποκομίζω, δεν κερδίζω το παραμικρό χρηματικό ποσό: «αυτό το μήνα έπεσε τέτοια αναδουλειά, που δεν έβγαλα δεκάρα τσακιστή». β. (για δουλειές ή επιχειρήσεις) δεν αποδίδω το παραμικρό χρηματικό κέρδος: «θα την κλείσω την επιχείρηση, γιατί δε βγάζει δεκάρα τσακιστή»·
- δε δίνω δεκάρα (τσακιστή), α. αδιαφορώ τελείως: «δε δίνω δεκάρα τσακιστή γι’ αυτόν τον άνθρωπο». (Λαϊκό τραγούδι: αμ’ δε, καλογριούλα που για σένα θα γίνω, αμ’ δε, φύγεις δε φύγεις δεκάρα δε δίνω, αμ’ δε, καλέ ). β. δεν πληρώνω τίποτα: «δε δίνω δεκάρα τσακιστή γι’ αυτό το σκάρτο εμπόρευμα»·
- δε μ’ άφησε δεκάρα (τσακιστή), μου κέρδισε όλα μου τα χρήμα, ιδίως σε μπαρμπούτι ή σε χαρτοπαίγνιο: «είχε τέτοια κωλοφαρδία ο κερατά, που δε μ’ άφησε δεκάρα τσακιστή».
- δε σταυρώνω δεκάρα (τσακιστή), δεν μπορώ να κερδίσω ούτε τα ελάχιστα χρήματα, δεν πέφτουν στα χέρια μου καθόλου λεφτά: «με την αναδουλειά που έχει πέσει τον τελευταίο καιρό στην αγορά, δε σταυρώνω δεκάρα τσακιστή»·
- δεκάρα δεκάρα, με σκληρή οικονομία και λίγο λίγο: «μάζεψε δεκάρα δεκάρα τα λεφτά για ν’ αγοράσει κι αυτός ένα αυτοκινητάκι». Συνών. δραχμή δραχμή / πεντάρα πεντάρα / φράγκο φράγκο·
- δεν αξίζει (τσακιστή), α. (για πρόσωπα) είναι ασήμαντος, ανάξιος λόγου, τιποτένιος: «μας τον σύστησες για σπουδαίο άνθρωπο, αλλά δεν αξίζει δεκάρα τσακιστή». β. (για πράγματα) η τιμή του, η αξία του είναι ασήμαντη, μηδαμινή και, κατ’ επέκταση, είναι τελευταίας ποιότητας: «έδωσε ένα κάρο λεφτά και πήρε αυτό το ρολόι, που δεν αξίζει δεκάρα τσακιστή». Από το ότι στις αρχές του 20ου αιώνα κυκλοφορούσαν κίβδηλες δεκάρες από σκληρό και χοντρό χαρτί και όταν έπεφτε στα χέρια του μπακάλη, του μανάβη, του χασάπη ή του ψαρά κάποια ύποπτη δεκάρα, την τσακίζανε (τη διπλώναμε στα δυο) για να βεβαιωθεί ότι πράγματι είναι κάλπικη· 
- δεν αφήνει δεκάρα (τσακιστή), α.(για δουλειές ή επιχειρήσεις) δεν αποδίδει το παραμικρό χρηματικό κέρδος: «σκέφτομαι να κλείσω την επιχείρηση, γιατί δεν αφήνει δεκάρα τσακιστή». β. (για πρόσωπα) σπαταλάει, ξοδεύει όλα τα κλεφτά του: «κάθε φορά που του πέφτουν λεφτά στα χέρια, μέσα σε δυο τρεις μέρες δεν αφήνει δεκάρα τσακιστή»·
- δεν έχω απάνω μου δεκάρα (τσακιστή), τυχαίνει να μην έχω μαζί μου καθόλου χρήματα, χωρίς αυτό να προϋποθέτει ότι είμαι φτωχός: «αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σε βοηθήσω, γιατί δεν έχω απάνω μου δεκάρα τσακιστή»·
- δεν έχω δεκάρα (τσακιστή), α. είμαι τελείως άφραγκος: «δε θα ’ρθω μαζί σας, γιατί δεν έχω δεκάρα τσακιστή». β. είμαι τελείως φτωχός: «δεν τον κάνει κανένας παρέα, γιατί δεν έχει δεκάρα τσακιστή». (Λαϊκό τραγούδι: που δεν έχουν δεκάρα στην τσάντα που ’χουν ένα φουστάνι καλό που ’ν’ ο πόνος τους άγρυπνος πάντα κι έχουν βλέμμα πικρό και δειλό)·
- δεν κάνει δεκάρα (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δεκάρα (τσακιστή)·
- δεν κοστίζει δεκάρα (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δεκάρα (τσακιστή)·
- δεν πιάνει δεκάρα (τσακιστή), α. (για πρόσωπα) είναι ασήμαντος, ανάξιος λόγου, τιποτένιος: «κάθεσαι και στενοχωριέσαι για έναν άνθρωπο που δεν πιάνει δεκάρα τσακιστή». β. (για δουλειές ή επιχειρήσεις), δεν αποδίδει το παραμικρό κέρδος: «με τόσες απεργίες, το μαγαζί δεν πιάνει δεκάρα τσακιστή». γ. (για πράγματα), δεν έχει το παραμικρό κόστος, δεν αξίζει τίποτα και, κατ’ επέκταση, είναι τελευταίας ποιότητας: «πέτα το καλύτερα, γιατί δεν πιάνει δεκάρα τσακιστή»·
- δεν πιάνω δεκάρα (τσακιστή), δεν εισπράττω το παραμικρό ποσό, ιδίως γιατί δεν υπάρχει η παραμικρή εμπορική κίνηση: «μ’ αυτή τη νέκρα που έχει πέσει στην αγορά, δεν πιάνω δεκάρα τσακιστή»·
- δεν του μένει δεκάρα (τσακιστή), σπαταλάει, ξοδεύει όλα του τα λεφτά: «μόλις πάρει το μηνιάτικο στα χέρια του, μέσα σε δυο μέρες δεν του μένει δεκάρα τσακιστή»·
- δεν υπάρχει δεκάρα (τσακιστή), έκφραση που δηλώνει παντελή έλλειψη χρημάτων: «μη μου ζητάς δανεικά, γιατί δεν υπάρχει δεκάρα τσακιστή»·
- δυο δεκάρες η οκά ή δυο δεκάρες την οκά (για εμπορεύματα ή πράγματα) με ασήμαντη, με μηδαμινή αξία: «τέτοια ρολόγια μαϊμού δυο δεκάρες η οκά, να σου φέρω εγώ χίλια». (Τραγούδι: ω, αγκινάρες και κουκιά, κόκκινες καλές ντομάτες δυο δεκάρες η οκά)·
- έπιασε κι αυτός πέντε δεκάρες και…, ειρωνική αναφορά σε άτομο που, επειδή ήταν φτωχό και ξαφνικά κέρδισε μερικά χρήματα, νομίζει πως άλλαξε ριζικά η ζωή του: «έπιασε κι αυτός πέντε δεκάρες και νομίζει πως έγινε κάποιος»·
- λόγια της δεκάρας, που δεν έχουν καμιά αξία, καμιά ουσία, κανένα περιεχόμενο: «θέλησε να τον συμβουλέψει, αλλά του ’λεγε λόγια της δεκάρας»·
- με μια δεκάρα, με ασήμαντο, με μηδαμινό χρηματικό ποσό: «ήρθε με μια δεκάρα στην τσέπη κι ήθελε να γίνει συνεταίρος μου»·
- μένω χωρίς δεκάρα (τσακιστή), α. μου τελειώνουν όλα τα χρήματα, ξοδεύω όλα τα χρήματά μου: «δεν ξέρω πώς τα καταφέρνω, αλλά, κάθε φορά που βγαίνω στην αγορά, μένω χωρίς δεκάρα». β. χάνω όλα μου τα χρήματα σε κάποια εμπορική επιχείρηση: «έπεσε έξω η δουλειά κι έμεινε χωρίς δεκάρα». γ. χάνω όλα τα χρήματά μου σε κάποιο τυχερό παιχνίδι, ιδίως σε χαρτοπαίγνιο: «έπαιξα με κάτι χαρτόμουτρα κι έμεινα χωρίς δεκάρα»·
- μετράει και τη δεκάρα, υπολογίζει και το παραμικρό χρηματικό πόσο, είτε επειδή είναι τσιγκούνης είτε επειδή έχει οικονομικές δυσχέρειες: «με την τσιγκουνιά που κουβαλάει, μετράει και τη δεκάρα || με την αναδουλειά που έχει πέσει στην αγορά, μετράει και τη δεκάρα»·
- μέχρι δεκάρα(ς), όλο το χρηματικό ποσό: «του ’δωσες τα δανεικά που του χρωστούσες; -Μέχρι δεκάρα». (Λαϊκό τραγούδι: μέχρι δεκάρα τα ’φαγε κι έμεινε μπατιράκι, τι έπαθες, τι έπαθες καημένε Νικολάκη)·
- ούτε δεκάρα (τσακιστή), παντελής έλλειψη χρημάτων: «πόσα λεφτά έχεις; -Ούτε δεκάρα»·
- πράγμα της δεκάρας, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- τ’ ακουμπώ μέχρι δεκάρα (τσακιστή), α. πληρώνω όλο το ποσό, όλο το λογαριασμό και, κατ’ επέκταση, πληρώνω τοις μετρητοίς: «αγόρασα όλα τα οικιακά σκεύη απ’ το τάδε μαγαζί και τ’ ακούμπησα μέχρι δεκάρα». β. ξοδεύω όλα τα χρήματά μου για κάποιο σκοπό: «αγόρασα ένα οικόπεδο στη Χαλκιδική κι έμεινα πανί με το πανί, γιατί τ’ ακούμπησα μέχρι δεκάρα τσακιστή». γ. ξοδεύω συστηματικά όλα μου τα χρήματα, ιδίως για προσωπική μου διασκέδαση ή απόλαυση: «τ’ ακουμπάει μέχρι δεκάρα στα μπουζούκια || τ’ ακουμπάει μέχρι δεκάρα στα ταξίδια». δ. χάνω συστηματικά όλα μου τα χρήματα σε τυχερά παιχνίδια, ιδίως σε χαρτοπαίγνιο: «είναι μεγάλο κορόιδο, γιατί, ό,τι βγάζει, τ’ ακουμπάει μέχρι δεκάρα στα χαρτιά».
- τα μετράω μέχρι δεκάρα (τσακιστή), πληρώνω όλο το ποσό τοις μετρητοίς για αγορά που έκανα: «κάθε φορά που αγοράζω κάτι, τα μετράω μέχρι δεκάρα κι έχω το κεφάλι μου ήσυχο»· βλ. και φρ. μετράει και τη δεκάρα·
- τα τρώω μέχρι δεκάρα (τσακιστή), ξοδεύω, σπαταλώ όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε γλέντια και διασκεδάσεις: «όσα λεφτά βγάζω, τα τρώω μέχρι δεκάρα»·
- της δεκάρας, (για πρόσωπα ή πράγματα) που είναι χωρίς αξία, χωρίς σημασία: «φίλος της δεκάρας || πράγμα της δεκάρας»·
- τον ξέρω σαν (την) κάλπικη δεκάρα, α. τον γνωρίζω πάρα πολύ καλά, ιδίως τις απατεωνιές του ή τις παρανομίες του: «μη μου λες πως ο τάδε είναι καλός άνθρωπος, γιατί τον ξέρω σαν κάλπικη δεκάρα». β. ξέρω όλες τις πτυχές του χαρακτήρα του: «είμαστε φίλοι από μικρά παιδιά, γι’ αυτό τον ξέρω σαν κάλπικη δεκάρα». Συνών. τον διαβάζω σαν ανοιχτό βιβλίο / τον ξέρω σαν την τσέπη μου·
- του μέτρησα και τη δεκάρα, του πλήρωσα όλο το ποσό της μετρητοίς για αγορά που έκανα ή για χρέος που είχα, τον εξόφλησα: «αγόρασα το αυτοκίνητό του και του μέτρησα και τη δεκάρα»·
- χωρίς δεκάρα, α. δωρεάν, τζάμπα: «μου το ’δωσε χωρίς δεκάρα». β. δηλώνει και τέλεια  έλλειψη χρημάτων. (Λαϊκό τραγούδι: χωρίς δεκάρα πώς θα παντρευτούμε, Μανολιό μου, πώς θα βάλουμε στεφάνι στον Άι Γιάννη).

δραχμή, η, ουσ. [<αρχ. δραχμή], αρχαία και νεότερη νομισματική μονάδα της Ελλάδας μέχρι το τέλος του 2000, που δυστυχώς αντικαταστάθηκε από το ευρώ. Υποκορ. δραχμίτσα και δραχμούλα, η. (Ακολουθούν 33 φρ.)·
- ανέβηκε η δραχμή, υπερτιμήθηκε: «απ’ τη στιγμή που έπεσε το δολάριο, ανέβηκε η δραχμή»·
- άνθρωπος της δραχμής, βλ. λ. άνθρωπος·
- δε βγάζω δραχμή (τσακιστή), α. δεν αποκομίζω, δεν κερδίζω το παραμικρό χρηματικό ποσό: «αυτό το μήνα έπεσε τέτοια αναδουλειά, που δεν έβγαλα δραχμή τσακιστή». β. (για δουλειές ή επιχειρήσεις) δεν αποδίδω το παραμικρό χρηματικό κέρδος: «θα την κλείσω την επιχείρηση, γιατί δε βγάζει δραχμή τσακιστή»·
- δε δίνω δραχμή (τσακιστή), α. δεν πληρώνω τίποτα: «δε δίνω δραχμή τσακιστή γι’ αυτό το σκάρτο εμπόρευμα». β. αδιαφορώ τελείως: «δε δίνω δραχμή γι’ αυτόν τον άνθρωπο»·
- δε μ’ άφησε δραχμή (τσακιστή), μου κέρδισε όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε μπαρμπούτι ή σε χαρτοπαίγνιο: «ήξερε να κολλάει τα ζάρια και μέσα σε λίγη ώρα δε μ’ άφησε δραχμή»·
- δε σταυρώνω δραχμή, δεν μπορώ να κερδίσω ούτε τα ελάχιστα χρήματα, δεν πέφτουν στα χέρια μου καθόλου λεφτά: «τον τελευταίο καιρό, με την αναδουλειά που έχει πέσει στην αγορά δε σταυρώνω δραχμή»·
- δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή), α. (για πρόσωπα) είναι ασήμαντος, ανάξιος λόγου, τιποτένιος: «μας τον σύστησες για σπουδαίο άνθρωπο, αλλά δεν αξίζει δραχμή τσακιστή». β. (για εμπορεύματα ή πράγματα) η αξία του είναι ασήμαντη, μηδαμινή, είναι τελευταίας ποιότητας: «έδωσε ένα κάρο λεφτά και πήρε αυτό το πράγμα, που δεν αξίζει δραχμή τσακιστή»·
- δεν αφήνει δραχμή για δραχμή, είναι πολύ σπάταλος: «μόλις πάρει το μισθό στα χέρια του, μέσα σε λίγες μέρες δεν αφήνει δραχμή για δραχμή»·
- δεν αφήνει δραχμή να πέσει κάτω, είναι μεγάλος τσιγκούνης, σκύβει και μαζεύει ακόμη και τη δραχμή που του πέφτει: «αυτός δεν αφήνει δραχμή να πέσει κάτω κι εσύ νομίζεις πως θα πάει να κάνει έξοδα για να διασκεδάσει!»·
- δεν αφήνει δραχμή (τσακιστή), α. (για δουλειές ή επιχειρήσεις) δεν αποδίδει το παραμικρό χρηματικό κέρδος: «σκέφτομαι να κλείσω την επιχείρηση, γιατί δεν αφήνει δραχμή τσακιστή». β. (για πρόσωπα) είναι τσιγκούνης, λογαριάζει ακόμη και τη δραχμή: «τόσα χρόνια τρώει σ’ αυτό το εστιατόριο και δεν έχει αφήσει δραχμή στα γκαρσόνια για πουρμπουάρ»·
- δεν έχω απάνω μου δραχμή (τσακιστή), τυχαίνει να μην έχω μαζί μου καθόλου χρήματα, χωρίς αυτό να προϋποθέτει ότι είμαι φτωχός: «αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σε βοηθήσω, γιατί δεν έχω απάνω μου δραχμή τσακιστή»·
- δεν έχω δραχμή (τσακιστή), α. είμαι τελείως άφραγκος: «δε θα ’ρθω μαζί σας, γιατί δεν έχω δραχμή τσακιστή». β. είμαι τελείως φτωχός: «δεν τον κάνει κανένας παρέα, γιατί δεν έχει δραχμή τσακιστή»·
- δεν κάνει δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή)·
- δεν κοστίζει δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή)·
- δεν πιάνει δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δεν αξίζει δραχμή (τσακιστή)·
- δεν πιάνω δραχμή (τσακιστή), βλ. φρ. δε βγάζω δραχμή·
- δεν του μένει δραχμή (τσακιστή), το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, σπαταλάει, ξοδεύει όλα του τα λεφτά: «μόλις πάρει το μηνιάτικο στα χέρια του, σε δυο μέρες δεν του μένει δραχμή τσακιστή»·
- δεν υπάρχει δραχμή (τσακιστή), δηλώνει τέλεια έλλειψη χρημάτων: «δεν μπορώ να σε βοηθήσω, φίλε μου, γιατί δεν υπάρχει δραχμή τσακιστή»·
- δραχμή δραχμή, με σκληρή οικονομία και λίγο λίγο: «για ν’ αγοράσω αυτό το διαμερισματάκι, μάζεψα το ποσό δραχμή δραχμή». Συνών. δεκάρα δεκάρα / πεντάρα πεντάρα / φράγκο φράγκο·
- έπεσε η δραχμή, υποτιμήθηκε: «απ’ τη στιγμή που ανέβηκε το δολάριο, έπεσε η δραχμή»·
- έπιασε κι αυτός πέντε δραχμές και…, βλ. φρ. έπιασε κι αυτός πέντε δεκάρες και…, λ. δεκάρα·
- θα πούμε τη δραχμή δραχμούλα, θα αντιμετωπίσουμε μεγάλες οικονομικές δυσκολίες: «όπως πάει η οικονομία, σε λίγο καιρό θα πούμε τη δραχμή δραχμούλα»·
- θέλει και τη δραχμή, βλ. φρ. περιμένει και τη δραχμή·
- λέει τη δραχμή δραχμούλα, το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, αντιμετωπίζει μεγάλες οικονομικές δυσκολίες: «μην του ζητάς δανεικά, γιατί λέει τη δραχμή δραχμούλα ο φουκαράς»·
- με μια δραχμή, με ασήμαντο, με μηδαμινό χρηματικό ποσό: «ήρθε με μια δραχμή στην τσέπη κι ήθελε να γίνει συνεταίρος»·
- μένω χωρίς δραχμή (τσακιστή), α. μου τελειώνουν όλα τα χρήματα, ξοδεύω όλα τα χρήματά μου: «δεν ξέρω πώς τα καταφέρνω, αλλά κάθε φορά που βγαίνω στην αγορά μένω χωρίς δραχμή». β. χάνω όλα μου τα χρήματα σε κάποια εμπορική επιχείρηση ή επένδυση: «έπεσε έξω η δουλειά του κι έμεινε χωρίς δραχμή»·
- μετράει και τη δραχμή, υπολογίζει και το παραμικρό ποσό, είτε επειδή έχει οικονομική στενότητα είτε επειδή είναι τσιγκούνης: «με την αναδουλειά που έχει πέσει στην αγορά, μετράει και τη δραχμή || παντρεύτηκε μ’ έναν τύπο, που μετράει και τη δραχμή και είναι όλο καβγάδες»·
- μέχρι δραχμή(ς), όλο το χρηματικό ποσό: «του ’δωσες τα δανεικά που του χρωστούσες; -Μέχρι δραχμή». (Λαϊκό τραγούδι: άσ’ τα όχι και τα μη, να τα μασάς μέχρι δραχμή)·
- ούτε δραχμή (τσακιστή), παντελής έλλειψη χρημάτων: «πόσα λεφτά έχεις; -Ούτε δραχμή τσακιστή»·
- περιμένει και τη δραχμή, είναι μεγάλος τσιγκούνης: «είναι αδύνατο να σου δανείσει τα λεφτά που σου χρειάζονται, γιατί αυτός, αγόρι μου, περιμένει και τη δραχμή». Από την εικόνα του ατόμου που, σε κάποια πληρωμή για κάποια αγορά που κάνει, περιμένει να πάρει ρέστα ακόμη και τη δραχμή·
- τ’ ακουμπώ μέχρι δραχμή (τσακιστή), α.πληρώνω όλο το ποσό, όλο το λογαριασμό και, κατ’ επέκταση, πληρώνω τοις μετρητοίς: «αγόρασα όλα τα οικιακά σκεύη απ’ το τάδε μαγαζί και τ’ ακούμπησα μέχρι δραχμή». β. ξοδεύω όλα τα χρήματά μου για κάποιο σκοπό: «αγόρασα ένα οικόπεδο στη Χαλκιδική κι έμεινα πανί με το πανί, γιατί τ’ ακούμπησα μέχρι δραχμή». γ. ξοδεύω συστηματικά όλα μου τα χρήματα, ιδίως για προσωπική μου διασκέδαση ή απόλαυση: «τ’ ακουμπάει μέχρι δραχμή στα μπουζούκια || τ’ ακουμπάει μέχρι δραχμή στα ταξίδια». δ. χάνω συστηματικά όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε τυχερά παιχνίδια: «είναι μεγάλο κορόιδο, γιατί, ό,τι βγάζει, τ’ ακουμπάει μέχρι δραχμή στα χαρτιά»·
- τα μετράω μέχρι δραχμή (τσακιστή), πληρώνω όλο το ποσό, όλο το λογαριασμό και, κατ’ επέκταση, πληρώνω τοις μετρητοίς: «ό,τι αγοράζω τα πληρώνω μέχρι δραχμή κι έχω το κεφάλι μου ήσυχο»·
- τα τρώω μέχρι δραχμή (τσακιστή), ξοδεύω, σπαταλώ όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε γλέντια και διασκεδάσεις: «όσα λεφτά βγάζω, τα τρώω μέχρι δραχμή, γιατί μια ζωή την έχουμε»·
- της δραχμής ή της μιας δραχμής, (για πρόσωπα ή πράγματα) που είναι χωρίς αξία, χωρίς σημασία: «άνθρωπος της δραχμής || πράγμα της δραχμής». (Τραγούδι: της μιας δραχμής τα γιασεμιά, που τα πουλάνε τα παιδάκια)·
- του μέτρησα και τη δραχμή, του πλήρωσα όλο το ποσό τοις μετρητοίς, τον εξόφλησα: «αγόρασα τ’ αυτοκίνητό του και του μέτρησα και τη δραχμή»·
- χωρίς δραχμή, α. δωρεάν, τζάμπα: «μου το ’δωσε χωρίς δραχμή». β. δηλώνει παντελή έλλειψη χρημάτων: «χωρίς δραχμή, δεν μπορεί να πάει κανείς πουθενά».

εδώ, επίρρ. [<μσν. ἐδῶ· όταν υπάρχει μπροστά πρόθεση γίνεται και δω]. 1. ως τοπικό επίρρ. δηλώνει το μέρος στο οποίο βρισκόμαστε ή επιτείνει την ακρίβεια με την οποία προσδιορίζουμε τον τόπο: «κοίτα εδώ πάνω». 2. ως χρονικό επίρρ. αντί τουπριν: «έχει φύγει εδώ και μια ώρα». 3. αντί της δεικτικής αντωνυμίας αυτός, -ή, -ό: «ο χαρτοφύλακας εδώ κύριε είναι δικός σας; || το σκυλάκι εδώ είναι δικό σας μαντάμ;». (Ακολουθούν 143 φρ.)·
- άντε από δω! απειλητική έκφραση με την έννοια φύγε από δω, ξεκουμπίσου, δίνε του: «άντε από δω μην αγριέψω κι ύστερα δε σε σώνει ούτε ο Θεός!». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το ρε παιδί μου ή το ρε παιδάκι μου·
- από δω, α. από αυτή την πλευρά, από αυτή την κατεύθυνση: «πήγαν από δω». Πάντοτε συνοδεύεται από χειρονομία που δείχνει την πλευρά ή την κατεύθυνση. β. από αυτό το σημείο που μιλάμε τώρα: «έφυγαν από δω κατά τις πέντε»·
- από δω ίσαμ’ απέναντι, βλ. λ. απέναντι·
- από δω ίσαμ’ εκεί απάνω, βλ. λ. απάνω·
- από δω και μπρος, στο εξής: «από δω και μπρος δε θα ξενυχτάς». (Λαϊκό τραγούδι: όταν θα φύγεις και κλείσεις την πόρτα, θ’ ανάψω τα φώτα θα ντυθώ γαμπρός κι από δω και μπρος… )·
- από δω και πέρα, στο εξής: «από δω και πέρα δε θέλω να ’χω παρτίδες μαζί σου». (Λαϊκό τραγούδι: μου ’πανε το παρελθόν σου ότι είναι σκοτεινό· ως και γράμματα που στείλανε ανώνυμα, από δω και πέρα όμως κάτσε φρόνιμα)·
- από δω και πέρα αρχίζουν τα δύσκολα, βλ. λ. δύσκολος·
- από δω κι από κει, α. προς διάφορες κατευθύνσεις: «μόλις τους επιτέθηκαν τα Μ.Α.Τ., οι διαδηλωτές σκόρπισαν από δω κι από κει». β. σε διάφορα μέρη, σε διάφορα σημεία: «αφήνει τα πράγματά του από δω κι από κει κι όταν τα χρειάζεται δεν μπορεί να τα βρει». γ. από διάφορα μέρη, από διάφορα σημεία: «πολλοί έρχονται από δω κι από κει σαν επισκέπτες και στο τέλος κατασταλάζουν στη Θεσσαλονίκη»·
- από δω κι εξής ή από δω και στο εξής, βλ. φρ. από δω και πέρα·
- από δω πάν’ κι άλλοι, βλ. λ. άλλος·
- από δω τον είχα, από κει τον είχα, έκανα διάφορες επίμονες προσπάθειες να πείσω κάποιον για κάτι ή για να του αποσπάσω κάποιο όφελος: «στην αρχή δε με πίστευε, αλλά από δω τον είχα, από κει τον είχα, στο τέλος τον έπεισα πως είχα δίκιο || στην αρχή ήταν ανένδοτος, αλλά από δω τον είχα, από κει τον είχα, στο τέλος τον κατάφερα και του πήρα τα δανεικά». Από την εικόνα του ατόμου που παρενοχλεί κάποιον επίμονα, ιδίως στο δρόμο, ζητώντας του κάτι και, καθώς περπατούν, επανέρχεται από διαφορετική πλευρά, κάθε φορά που παίρνει αρνητική απάντηση·
- βλέπεις πόσα γράφει εδώ; (ενν. χτυπήματα), βλ. λ. γράφω·
- βλέπεις πόσες γράφει εδώ; (ενν. ξυλιές, μπάτσες), βλ. λ. γράφω·
- βλέπεις τι γράφει εδώ; βλ. λ. γράφω·
- γκρεμίσου από δω! βλ. λ. γκρεμίζω·
- γκρεμοτσακίσου από δω! βλ. λ. γκρεμοτσακίζομαι·
- δεν είν’ εδώ του μπαμπάς σου τ’ αμπέλι (το μαγαζί, το χωράφι), βλ. λ. μπαμπάς¹·
- δεν είν’ εδώ του παππού σου τ’ αμπέλι (το μαγαζί, το τσιφλίκι, το χωράφι), βλ. λ. παππούς·
- δεν έχει τέτοια εδώ, βλ. λ. τέτοιος·
- δεν έχεις θέση εδώ, βλ. λ. θέση·
- δεν έχεις (καμιά) δουλειά εδώ, βλ. λ. δουλειά·
- δώσ’ εδώ και δώσ’ εκεί πώς θα κάνουμε βρακί; βλ. λ. βρακί·
- εγώ γιατί είμ’ εδώ! βλ. λ. εγώ· 
- εγώ είμ’ εδώ ή εδώ είμ’ εγώ, βλ. λ. εγώ·
- εδώ γελάνε! α. λέγεται ειρωνικά σε κάποιον που μας λέει ή μας ζητάει παράλογα πράγματα, που δεν τα πιστεύουμε ή δεν είμαστε διατεθειμένοι να του τα δώσουμε. Συνήθως της φρ. προτάσσεται διπλό και πιο σπάνια τριπλό χα: «θέλω να μου δώσεις δέκα εκατομμύρια δανεικά. -Χα, χα, εδώ γελάνε!». β. λέγεται ειρωνικά και σε άτομο που μας είπε κάποιο άνοστο ανέκδοτο·
- εδώ γίνεται η δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- εδώ διψάει η αυλή σου! βλ. λ. αυλή·
- εδώ είμαι κι εδώ είσαι ή εδώ είσαι κι εδώ είμαι, βλ. φρ. εδώ είμαστε·
- εδώ είμαστε! α. επιτέλους φτάσαμε στο τέλος μιας διαδρομής, φτάσαμε στον προορισμό μας: «εδώ είμαστε! Το σπίτι μου είναι αυτό που βλέπετε μπροστά σας». β. επιτέλους φτάσαμε στο επίμαχο σημείο, στο σημείο που μας ενδιαφέρει: «μετά απ’ όσα είπαμε, πρέπει τώρα να κουβεντιάσουμε και τον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η πληρωμή. -Εδώ είμαστε!». γ. λέγεται και με ειρωνική διάθεση, όταν μετά από την εισαγωγική κουβέντα που μας κάνει κάποιος, φτάνει και στο σημείο να μας αποκαλύψει τον πραγματικό λόγο της επίσκεψής του, τον οποίο όμως υποπτευόμασταν από την πρώτη στιγμή: «όπως ξέρεις, περνώ διάφορες οικονομικές δυσκολίες, γι’ αυτό θα σε παρακαλούσα να μου δάνειζες ένα χρηματικό ποσό. -Εδώ είμαστε!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το απ ή το οπ· βλ. και φρ. εδώ θα είμαστε και να με θυμηθείς·
- εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε γέλασε, βλ. λ. Βαλκάνια·
- εδώ είναι δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- εδώ είναι η δουλειά! ή εδώ είναι όλη η δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- εδώ είναι η δουλειά ή εδώ είναι όλη η δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- εδώ είναι ο καβγάς ή εδώ είναι όλος ο καβγάς, βλ. λ. καβγάς·
- εδώ είναι ο κόμπος! ή εδώ είναι όλος ο κόμπος! βλ. λ. κόμπος·
- εδώ είναι ο κόμπος ή εδώ είναι όλος ο κόμπος, βλ. λ. κόμπος·
- εδώ είναι ο Παράδεισος, εδώ κι η Κόλαση, βλ. λ. παράδεισος·
- εδώ είναι το γαμώτο ή εδώ είναι όλο το γαμώτο, βλ. λ. γαμώτο·
- εδώ είναι το ζουμί ή εδώ είναι όλο το ζουμί, βλ. λ. ζουμί·
- εδώ ήρθαμε! βλ. λ. ήρθα·
- εδώ θα γίνει ο τά-φος σας! βλ. λ. τάφος·
- εδώ θα γίνει ο τά-φος σου! βλ. λ. τάφος·
- εδώ θα είμαστε και να με θυμηθείς ή εδώ θα είμαστε, να μου το θυμηθείς, έκφραση με την οποία δηλώνουμε στο συνομιλητή μας τη βεβαιότητά μας πως, αυτό που του είπαμε, καλό ή κακό, για κάποιον ή για κάτι, θα πραγματοποιηθεί σίγουρα: «σίγουρα ένας τόσο μακροχρόνιος δεσμός θα καταλήξει σε γάμο, εδώ θα είμαστε και να με θυμηθείς || εδώ θα είμαστε, να μου το θυμηθείς, αυτοί οι δυο θα φτάσουν μέχρι τα δικαστήρια || εδώ θα είμαστε και να με θυμηθείς, δε θα κάνει το παραμικρό απ’ όσα υπόσχεται || εδώ θα είμαστε, να μου το θυμηθείς, αυτό το σπίτι, όπως χτίζεται, με τον παραμικρό σεισμό θα γίνει χαλάσματα». (Λαϊκό τραγούδι: κι εγώ να ξέρεις στο εξής πια δε θα κλάψω, έστω ακόμα κι αν μου πεις πως δυστυχείς, όπως με πέταξες κι εγώ θα σε πετάξω, εδώ θα είμαστε και να το θυμηθείς)· βλ. και φρ. εδώ είμαστε(!)·
- εδώ θα κολλήσουμε; δεν είναι τόσο σοβαρό αυτό που μου αναφέρεις, ώστε να μας εμποδίσει να συνεχίσουμε αυτό που ξεκινήσαμε: «επίσης, πρέπει να βρούμε ένα μοντέρνο κτίριο για να στεγάσουμε την επιχείρησή μας. -Υπάρχουν τόσα μέσα στην πόλη, εδώ θα κολλήσουμε;». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το έλα μωρέ ή το σιγά μωρέ·
- εδώ θα τα πούμε όλα, βλ. λ. είπα·
- εδώ θα τα χαλάσουμε; δεν είναι τόσο σοβαρό αυτό που μου αναφέρεις, ώστε να διαφωνήσουμε, για να μη συμφωνήσουμε: «για να κάνουμε τη δουλειά, θέλω μέσα στο συμβόλαιο ν’ αναφέρεται ως συνέταιρος κι ο γιος μου. -Εδώ θα τα χαλάσουμε;». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το έλα μωρέ ή το σιγά μωρέ·
- εδώ θα τα χαλάσουμε, έκφραση που δηλώνει πρόθεση για διαφωνία: «αν θέλεις να κάνουμε τη δουλειά, θέλω να πάρω μεγαλύτερο ποσοστό από σένα στα κέρδη. -Εδώ θα τα χαλάσουμε». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το ααα και παρατηρείται χειρονομία με το χέρι να σηκώνεται με τέτοιο τρόπο σαν να επιβάλει σε κάποιον να σταματήσει·
- εδώ και καιρό ή εδώ και τόσο καιρό, βλ. λ. καιρός·
- εδώ και μέρες ή εδώ και τόσες μέρες, βλ. λ. μέρα·
- εδώ και μήνες ή εδώ και τόσους μήνες, βλ. λ. μήνας·
- εδώ και τώρα, κατηγορηματική απαίτηση να γίνει κάτι αυτή την ίδια τη στιγμή που μιλάμε, που το ζητάμε: «θέλω να μου δώσεις τα λεφτά που μου χρωστάς εδώ και τώρα». (Λαϊκό τραγούδι: θέλω να γυρίσω στα παλιά εδώ και τώρα, θέλω την παλιά μου γειτονιά αυτή την ώρα). Σε ευρεία διάδοση μετά τη χρησιμοποίηση της φράσης από το ΠΑ.ΣΟ.Κ. ως πολιτικό σύνθημα από την εποχή της ίδρυσής του·
- εδώ και χρόνια ή εδώ και τόσα χρόνια, βλ. λ. χρόνος·
- εδώ και ώρα ή εδώ και ώρες ή εδώ και τόση ώρα ή εδώ και τόσες ώρες, βλ. λ. ώρα
- εδώ καράβια χάνονται, βλ. λ. καράβι·
- εδώ καράβια χάνονται, βαρκούλες μου πού πάτε; ή εδώ καράβια χάνονται, βαρκούλες τι ζητάτε; ή εδώ ο κόσμος καίγεται, βαρκούλες μου πού πάτε; ή εδώ ο κόσμος καίγεται, βαρκούλες τι ζητάτε; ή εδώ ο κόσμος χάνεται, βαρκούλες μου πού πάτε; ή εδώ ο κόσμος χάνεται, βαρκούλες τι ζητάτε; βλ. λ. βαρκούλα·
- εδώ καράβια χάνονται κι αλλού βαρκούλες αρμενίζουν ή εδώ ο κόσμος καίγεται κι αλλού βαρκούλες αρμενίζουν ή εδώ ο κόσμος χάνεται κι αλλού βαρκούλες αρμενίζουν, βλ. λ. βαρκούλα·
- εδώ καράβια χάνονται, παλιόβαρκες πού πάτε; βλ. λ. καράβι·
- εδώ καταντήσαμε! έκφραση που τονίζει το σημείο της κατάπτωσης ή του ξεπεσμού στο οποίο βρίσκεται κάποιος ή κάποιοι: «εγώ, που κάποτε δεν ήξερα τι είχα, έφτασα στο σημείο να ζητώ δανεικά για να ζήσω. Εδώ καταντήσαμε! || σήμερα η νεολαία δεν έχει ηθικές αρχές και αξίες και για το μόνο που ενδιαφέρεται είναι πώς να γλεντάει. Εδώ καταντήσαμε!». Πολλές φορές, άλλοτε προτάσσεται της φρ. και άλλοτε ακολουθεί το μάλιστα φίλε μου. Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- εδώ κι εκεί, σε διάφορα μέρη, διάσπαρτα: «τρέχει εδώ κι εκεί για να βρει δουλειά || όλα τα πράγματά του ήταν πεταμένα εδώ κι εκεί». (Λαϊκό τραγούδι: με πνίγει απόψε η μοναξιά και παίρνω σβάρνα τα καπηλειά. Τρέχω στους δρόμους εδώ κι εκεί κανείς δεν ξέρει πού να ’σαι εσύ)·
- εδώ κολλάει η δουλειά! ή εδώ κολλάει όλη η δουλειά! βλ. λ. δουλειά·
- εδώ κολλάει η δουλειά ή εδώ κολλάει όλη η δουλειά, βλ. λ. δουλειά·
- εδώ μένω κι αλλού φουρνίζω, βλ. λ. φουρνίζω·
- εδώ μου κάθεται, (για πρόσωπα) το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος, μου είναι ανυπόφορα αντιπαθητικό: «απ’ τη μέρα που γνώρισα αυτόν τον άνθρωπο, εδώ μου κάθεται, γιατί έχει την εντύπωση πως τα ξέρει όλα». Συνήθως συνοδεύεται από χειρονομία με το χέρι να δείχνει το σημείο του στομαχιού, υπονοώντας τη δυσπεψία, και πιο σπάνια το σημείο του λαιμού·
- εδώ μου κάθισε (ενν. το φαγητό που έφαγα), βλ. συνηθέστ. εδώ μου στάθηκε·
- εδώ μου στάθηκε (ενν. το φαγητό που έφαγα), δεν το ευχαριστήθηκα, γιατί το έφαγα βιαστικά ή γιατί δεν το έφαγα με ηρεμία: «βιαζόμουν να φύγω κι ό,τι έφαγα εδώ μου στάθηκε || μόλις γύρισα στο σπίτι, μ’ έβαλε η γυναίκα μου να φάω, αλλά εδώ μου στάθηκε, γιατί γκρίνιαζε συνεχώς». Συνήθως συνοδεύεται από χειρονομία με το χέρι να δείχνει το σημείο του λαιμού και πιο σπάνια το στομάχι·
- εδώ μου στέκεται, (για πρόσωπα), βλ. συνηθέστ. εδώ μου κάθεται·
- εδώ μπαίνουν τα βιολιά, βλ. λ. βιολί·
- εδώ ο κόσμος καίγεται, βλ. λ. κόσμος·
- εδώ ο κόσμος καίγεται και η γριά χτενίζεται ή εδώ ο κόσμος χάνεται και η γριά χτενίζεται, βλ. λ. κόσμος·
- εδώ ο κόσμος καίγεται και το μουνί χτενίζεται ή εδώ ο κόσμος χάνεται και το μουνί χτενίζεται, βλ. λ. κόσμος·
- εδώ ο κόσμος καίγεται κι αυτή το μουνί της ή εδώ ο κόσμος χάνεται κι αυτή το μουνί της, βλ. λ. κόσμος·
- εδώ ο κόσμος καίγεται κι αυτός το καυλί του ή εδώ ο κόσμος χάνεται κι αυτός το καυλί του, βλ. λ. κόσμος·
- εδώ ο κόσμος πνίγεται και η κούρβα λούζεται, βλ. λ. κόσμος·
- εδώ οι καλές οι πίπες! βλ. λ. πίπα·
- εδώ παπάς, εκεί παπάς, βλ. λ. παπάς·
- εδώ πατάει κι αλλού βρίσκεται, βλ. λ. αλλού·
- εδώ πατάει κι εκεί βρίσκεται, βλ. λ. εκεί·
- εδώ πέρα, βλ. λ. εδωπέρα·
- εδώ πληρώνονται όλα, βλ. φρ. όλα εδώ πληρώνονται. (Λαϊκό τραγούδι: γι’ αυτό στα λέω Γιάννη μου, εδώ πληρώνονται όλα, αμάρτησες, το σέβομαι, μα τώρα πια ξεκόλλα)·
- εδώ που καταντήσαμε, στην άσχημη κατάσταση στην περιήλθαμε: «εδώ που καταντήσαμε, δεν μπορεί κανείς να μας γλιτώσει». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- εδώ που τα λέμε, παρενθετική έκφραση με την οποία αναφέρουμε πώς έχουν όντως τα πράγματα ή ποια ακριβώς είναι η γνώμη μας για κάτι: «εδώ που τα λέμε, δεν πιστεύω πως ο τάδε είναι ο ένοχος || εδώ που τα λέμε, είμαι σίγουρος πως ο τάδε είναι ο ένοχος»·
- εδώ που φτάσαμε, βλ. φρ. εδώ που καταντήσαμε·
- εδώ σ’ έχω, σε έχω υποχείριό μου, σε κρατώ στο χέρι μου: «ό,τι και να κάνεις, εδώ σ’ έχω». Αν πρόκειται για χρηματική υπόθεση, συνοδεύεται από χειρονομία με την παλάμη να χτυπάει επανειλημμένα την τσέπη του παντελονιού ή την εξωτερική τσέπη του σακακιού ή συνοδεύεται από χειρονομία με τον αντίχειρα και το δείκτη να μπαίνουν ελαφρά στο τσεπάκι του παντελονιού ή του γιλέκου. Αν πρόκειται για οποιαδήποτε άλλη υπόθεση, τότε συνοδεύεται από επίδειξη της χούφτας, σφιγμένης σε γροθιά, με την έννοια ότι κρατάει σφιχτά κάτι μέσα της, ή από επίδειξη της παλάμης, σε οριζόντια θέση, με την έννοια ότι κρατάει κάτι επάνω της·
- εδώ σε θέλω (ενν. να σταθείς, να φανείς άξιος, παλικάρι), α. λέγεται στην περίπτωση που βρίσκεται κάποιος σε δύσκολη θέση και του δίνουμε θάρρος ή κουράγιο να αγωνιστεί για να την ξεπεράσει: «βέβαια, ο θάνατος του πατέρα σου δεν ήταν μικρό πράγμα, όμως εδώ σε θέλω». β. λέγεται στην περίπτωση που προτρέπουμε κάποιον να καταπιαστεί με κάτι δύσκολο ή ασυνήθιστο: «μα είσαι με τα καλά σου, που θα μπορέσω να φέρω σε πέρας μια τέτοια δύσκολη υπόθεση; -Εδώ σε θέλω». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το εμ και άλλες φορές η φρ. κλείνει με το ντε ·
- εδώ σε θέλω κάβουρα, να περπατάς στα κάρβουνα, βλ. λ. κάβουρας·
- εδώ σε θέλω μάστορα, βλ. λ. μάστορας·
- εδώ σταματάει ο νους του ανθρώπου, βλ. λ. νους·
- εδώ σταματάει το μυαλό του ανθρώπου, βλ. λ. μυαλό·
- εδώ το έχω, λέγεται στην περίπτωση που πλησιάζουμε να θυμηθούμε κάτι που στριφογυρίζει στο μυαλό μας αόριστα, αλλά δεν μπορούμε να θυμηθούμε επακριβώς τι. Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το αχ ή το αχ μωρέ, ενώ συνήθως παρατηρείται χειρονομία με το χέρι να κινείται ανεπαίσθητα προς το στόμα (προς την άκρη της γλώσσας). Συνών. στην άκρη της γλώσσας μου το ’χω·
- εδώ το ζεστό σαλέπι! βλ. λ. σαλέπι·
- εδώ το καζάνι βράζει κι ο κώλος της μαϊμούς γιορτάζει, βλ. λ. καζάνι·
- εδώ το καλό κουλούρι! βλ. λ. κουλούρι·
- εδώ το καλό το γάλα! βλ. λ. γάλα·
- εδώ το καλό το πράμα! βλ. λ. πρά(γ)μα·
- εδώ φτάσαμε! βλ. φρ. εδώ καταντήσαμε(!)·
- εδώ χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα, βλ. λ. μάνα·
- εδώ χάνει ο σκύλος τον αφέντη του, βλ. λ. σκύλος·
- εδώ χρειάζεται νου κι όχι ανασινί ναμού, βλ. λ. νους·
- είμαι από δω, βλ. φρ. είμαι αποδώ, λ. αποδώ·
- είμαι μέχρι δω απάνω ή είμαι ως εδώ απάνω, βλ. λ. απάνω·
- είναι εδώ, αλλά βρίσκεται αλλού, βλ. λ. αλλού·
- εκεί που ήσουν ήμουνα κι εδώ που είμαι θα ’ρθεις, βλ. λ. εκεί·
- έξω από δω! βλ. λ. έξω·
- έτσι το ’χετ’ εδώ; ή έτσι το ’χετ’ εσείς εδώ; βλ. λ. έτσι·
- έτσι το ’χουμ’ εδώ ή έτσι το ’χουμ’ εμείς εδώ, βλ. λ. έτσι·
- η εδώ ζωή, βλ. λ. ζωή·
- θ’ αφήσω εδώ τα κόκαλά μου, βλ. λ. κόκαλο·
- θ’ αφήσω εδώ τα κόκαλά σου, βλ. λ. κόκαλο·
- θ’ αφήσω εδώ τα κοκαλάκια μου, βλ. λ. κόκαλο·
- ίσαμ’ εδώ και μη παρέκει, βλ. συνηθέστ. ως εδώ και μη παρέκει·
- κατά δω, προς το μέρος στο οποίο βρίσκεται αυτός που μιλάει: «για έλα κατά δω να σε δω καλύτερα»· βλ. και λ. καταδώ·
- κάτσε δω πάνω, την έπαθες, ξεγελάστηκες, σου έτυχε δύσκολη περίπτωση, δύσκολη κατάσταση: «αφού δεν άκουγες τις συμβουλές μου, κάτσε δω πάνω». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται κι άλλες φορές ακολουθεί το τώρα. Συνοδεύεται πάντα από χειρονομία με την παλάμη σε οριζόντια θέση και με τη ράχη της προς τα κάτω να προβάλλει εμφανέστατα το μεσαίο δάχτυλο τεντωμένο, υπονοώντας το πέος·
- κι ακόμα εδώ είσαι; βλ. λ. ακόμα·
- λίγο από δω, λίγο από κει, βλ. λ. λίγος·
- με φέρνουν μέχρι δω απάνω ή με φέρνουν ως εδώ απάνω, βλ. λ. απάνω·
- μένει εδώ η κουβέντα, βλ. λ. κουβέντα·
- μέχρις εδώ και μη παρέκει, βλ. συνηθέστ. ως εδώ κι μη παρέκει·
- μια εδώ και μια εκεί, λέγεται για κάποιον ή για κάτι, που δεν είναι πάντα σταθερός, μόνιμος σε κάποιο ορισμένο σημείο: «δεν μπορείς να τον βρεις εύκολα, γιατί είναι μια εδώ και μια εκεί || όταν φυσάει αέρας, δεν μπορείς να το πιάσεις εύκολα, γιατί πάει μια εδώ και μια εκεί»·
- μου κάθεται εδώ, γροθιά, βλ. λ. γροθιά·
- όλα εδώ πληρώνονται ή εδώ πληρώνονται όλα, έρχεται πάντα η στιγμή σε αυτή τη ζωή, που τιμωρείται κάποιος για το κακό που έχει κάνει: «όσο ήταν διευθυντής, άρπαζε κι έκλεβε απ’ όπου μπορούσε, ώσπου τον ανακάλυψαν και τον έστειλαν στη φυλακή. -Όλα εδώ πληρώνονται». (Λαϊκό τραγούδι: έπιασα και το δρεπάνι και ο Χάρος τα ’χει κάνει. Τι ψυχή θα παραδώστε; Όλα δω θα τα πληρώστε). Είναι και φορές που της φρ. προτάσσεται το εμ ·
- όξω από δω! βλ. φρ. έξω από δω(!)·
- πατάει εδώ και βρίσκεται αλλού, βλ. λ. αλλού·
- πατάει εδώ και βρίσκεται εκεί, βλ. λ. εκεί·
- πέντε γράφει εδώ, βλ. λ. γράφω·
- πιο εδώ, πιο κοντά προς εμένα, προς το σημείο που βρίσκομαι: «σπρώξε πιο εδώ το ποτήρι, γιατί δεν το φτάνω»·
- ποιος καλός αέρας σ’ έριξ’ εδώ; βλ. λ. αέρας·
- ποιος καλός αέρας σ’ έφερ’ εδώ; ή ποιος καλός αέρας σε φέρνει εδώ; βλ. λ. αέρας·
- ποιος καλός δρόμος σ’ έφερ’ εδώ; ή ποιος καλός δρόμος σε φέρνει εδώ; βλ. λ. δρόμος·
- τα ’φερε από δω τα ’φερε από κει, χρησιμοποίησε διάφορους τρόπους, τεχνάσματα, μέσα ή γνωριμίες για να πετύχει το στόχο του: «τα ’φερε από δω τα ’φερε από κει, στο τέλος τον έχωσε το γιο του στην τράπεζα»·
- την έφερε από δω, την έφερε από κει, (για γυναίκες) την πολιόρκησε ερωτικά με όλους τους πιθανούς τρόπους για να την κατακτήσει: «στην αρχή ήταν ανένδοτη η κοπέλα, την έφερε όμως από δω ο μπαγάσας, την έφερε από κει, στο τέλος την κατάφερε και του στάθηκε»·
- τι γράφει εδώ; βλ. λ. γράφω·
- τι δουλειά έχεις εδώ; βλ. λ. δουλειά·
- τι είν’ εδώ, του μπαμπά σου τ’ αμπέλι; (το μαγαζί; το χωράφι;), βλ. λ. μπαμπάς¹·
- τι είν’ εδώ, του παππού σου τ’ αμπέλι; (το μαγαζί; το τσιφλίκι; το χωράφι;), βλ. λ. παππούς·
- τι το πέρασες εδώ, του μπαμπά σου τ’ αμπέλι; (το μαγαζί; το χωράφι;), βλ. λ. μπαμπάς¹·
- τι το πέρασες εδώ, του παππού σου τ’ αμπέλι; (το μαγαζί; το τσιφλίκι; το χωράφι;), βλ. λ. παππούς·
- τον έφερε από δω, τον έφερε από κει, τον πολιόρκησε με επιμονή, χρησιμοποιώντας όλα τα πιθανά και δυνατά μέσα για να πετύχει το στόχο του: «μην του πολυανοίγεσαι, γιατί είναι τέτοια σουπιά, που θα σε φέρει από δω θα σε φέρει από κει, θα σε ξαλαφρώσει μέχρι να πεις κύμινο κι ύστερα τρέχα γύρευε»·
- τον φέρνω μέχρις εδώ απάνω ή τον φέρνω ως εδώ απάνω, βλ. λ. απάνω·
- τούτο(ς) (ε)δώ, βλ. λ. τούτος·
- τράβα από δω! (απειλητικά) φύγε, απομακρύνσου, ξεκουμπίσου: «τράβα από δω, γιατί θα σε πλακώσω στο ξύλο!». Είναι φορές που της φρ. προτάσσεται το βρε ουστ·
- τριγυρνώ (τριγυρίζω) εδώ κι εκεί, περιφέρομαι άσκοπα στους δρόμους: «απ’ το πρωί τριγυρνούσε εδώ κι εκεί χωρίς σκοπό»·
- τσακίσου από δω! γκρεμίσου, γκρεμοτσακίσου, χάσου, ξεκουμπίσου: «τσακίσου απ’ εδώ, παλιόπαιδο!». Είναι φορές που της φρ. προτάσσεται το βρε ουστ·
- τσακίσου εδώ! έλα γρήγορα εδώ που σε φωνάζω: «παράτα αμέσως ότι κάνεις και τσακίσου εδώ!»·
- φεύγ’ από δω! ή φύγ’ από δω! έκφραση απορίας, αμφισβήτησης ή δυσπιστίας σε αυτά που μας λέει κάποιος: «ο τάδε αγόρασε καινούριο αυτοκίνητο. -Φύγ’ από δω, αυτός μέχρι τα χτες δεν είχε να φάει! || τα ’μαθες ότι ο τάδε έδιωξε τη γυναίκα του; -Φεύγ’ από δω, αυτός τρελαίνεται για πάρτη της! || ο τάδε παντρεύεται τον άλλον μήνα. -Φεύγ’ από δω, αυτός είναι εναντίον του γάμου!». Πολλές φορές, η φρ. κλείνει με το ρε·
- φεύγ’ από δω ή φύγ’ από δω, άφησέ με ήσυχο, μη με ενοχλείς: «φύγε από δω, ρε παιδάκι μου, δε βλέπεις που έχω δουλειά;»·
- φύσα να δεις την Πόλη! βλ. λ. Πόλη·
- χάσου από δω! βλ. φρ. τράβα από δω(!)·
- ως εδώ και μη παρέκει, κατηγορηματική έκφραση με απειλητική διάθεση, που δηλώνει πως εξαντλήθηκε η υπομονή μας ή η ανοχή μας, και για το λόγο αυτό δεν πρόκειται να υποχωρήσουμε περισσότερο ή να ανεχτούμε άλλο κάτι: «δεν αντέχω άλλο αυτή την γκρίνια σου, ως εδώ και μη παρέκει. (Λαϊκό τραγούδι: ως εδώ και μη παρέκει, πάω να βρω καινούριο στέκι).

καλημέρα, η, ουσ. [από τη φρ. καλήν ημέραν]. 1. χαιρετισμός που απευθύνεται σε κάποιον, ιδίως κατά τις πρωινές ώρες, και έχει την έννοια να περάσει καλά, να πάει καλά η μέρα του: «ήρθε το πρωί χαρούμενος στο γραφείο του και φώναξε καλημέρα σε όλους μας». (Τραγούδι: καλημέρα τι κάνεις, να ’σαι πάντα καλά). 2. (παλιότερα) κέντημα, συνήθως καθρέφτης με γραμμένη επάνω του τη λέξη “καλημέρα”. Τοποθετείται συνήθως σε χώρο της υποδοχής, στο σαλόνι ή και στην κρεβατοκάμαρα, ιδίως όμως στο μέρος εκείνο όπου μόλις ξυπνήσει κάποιος πηγαίνει να πλυθεί, να πλύνει το πρόσωπό του: «ακριβώς πάνω απ’ το νεροχύτη υπήρχε μια καλημέρα». 3. ως επιφών. καλημέρα! ειρωνικό επιφώνημα σε κάποιον στην περίπτωση που δεν κατάλαβε τίποτα από όσα του είπαμε. Συνών. καληνύχτα! Παρατηρείται κίνηση του χεριού που κάνει αόριστους κύκλους στο ύψος του στήθους και πλάγια. (Ακολουθούν 16 φρ.)·
- δε θέλω ούτε την καλημέρα του, δε θέλω να έχω καμιά σχέση με το πρόσωπο για το οποίο γίνεται λόγος: «απ’ τη μέρα που με κατηγόρησε, δε θέλω ούτε την καλημέρα του»·
- δε λέμε ούτε καλημέρα, έχουμε διακόψει τις φιλικές σχέσεις μας, είμαστε μαλωμένοι: «απ’ τη μέρα που διαλύσαμε το συνεταιρισμό που είχαμε, δε λέμε ούτε καλημέρα»· βλ. και φρ. δεν έχουμε ούτε καλημέρα·
- δε σου λένε καλημέρα, δε σε υπολογίζουν καθόλου: «όταν είσαι πολύ φτωχός, δε σου λένε καλημέρα». (Λαϊκό τραγούδι: ντυμένο σε προσέχουνε κι όλοι κοντά σου τρέχουνε. Σαν παλιώσουν πέρα ως πέρα, δε σου λένε καλημέρα!)·
- δεν έχουμε ούτε καλημέρα, δε διατηρούμε φιλικές ή κοινωνικές σχέσεις, γιατί δεν έχουμε γνωριστεί, δεν έχουμε συστηθεί: «τον ξέρω εξ αποστάσεως, αλλά δεν έχουμε ούτε καλημέρα»· βλ. και φρ. δε λέμε ούτε καλημέρα· 
- καλημέρα γι’ αύριο! ειρωνικό επιφώνημα που δηλώνει ότι, από όσα είπαμε σε κάποιον, δεν κατάλαβε τίποτα: «δηλαδή, εμείς δε θα πάμε μαζί τους; -Καλημέρα κι έφεξε! Τι σου λέω τόση ώρα»·
- καλημέρα Γιάννη. -Κουκιά σπέρνω, βλ. λ. Γιάννης·
- καλημέρα Θανάση! βλ. φρ. καλημέρα γι’ αύριο(!)·
- καλημέρα κι έφεξε! βλ. φρ. καλημέρα γι’ αύριο(!)·
- λέω καλημέρα, καλημερίζω: «κάθε πρωί λέω καλημέρα ακόμα και σε κείνους που δε γνωρίζω»·
- με το καλημέρα, χωρίς να χαθεί διόλου καιρός, αμέσως: «μόλις μπήκε στο γραφείο μου, με το καλημέρα μου ζήτησε δανεικά»·
- μέχρι να πεις καλημέρα, λες καληνύχτα, δηλώνει σύντομο χρονικό διάστημα: «καλές είναι οι καλοκαιρινές διακοπές αλλά, ρε παιδάκι μου, μέχρι να πεις καλημέρα, λες καληνύχτα»·
- όταν είσαι καβάλα στ’ άλογο, να λες σ’ όλους καλημέρα, βλ. λ. καβάλα·
- ούτε για καλημέρα, για κανένα λόγο, σε καμιά περίπτωση: «δε θέλω να τον δω ούτε για καλημέρα». (Λαϊκό τραγούδι: κάθε φορά που ξημερώνει δεκατρείς, καταραμένη μέρα, δε θέλω ν’ ανταμώσω άνθρωπο ούτε για καλημέρα)·
- πολύ καλημέρα! ή πολύ καλημέρα σας! εγκάρδιο καλημέρισμα σε κάποιον. Συνήθως παρατηρείται ελαφρά υπόκλιση προς το άτομο στο οποίο απευθύνεται ο χαιρετισμός·
- την καλημέρα μου (στον τάδε, ενν. δώσε), καλημέρισέ τον εκ μέρους μου, χαιρέτισε τον τάδε εκ μέρους μου με το καλημέρα: «την καλημέρα μου, αν δεις στο γραφείο τον τάδε»·
- του ’κοψα την καλημέρα, έπαψα να του μιλώ, έπαψα να έχω σχέσεις μαζί του, επειδή θύμωσα, πικράθηκα ή μάλωσα μαζί του: «επειδή κάθε τόσο με κατηγορούσε, του ’κοψα την καλημέρα»·
- τώρα καλημέρα! έτσι καθυστερημένα που ενδιαφέρθηκες για τη συγκεκριμένη δουλειά, χάθηκε η ευκαιρία, πέταξε το πουλί, γιατί δόθηκε σε άλλον: «ήρθα για τη δουλειά, που βάλατε προχτές στις μικρές αγγελίες. -Τώρα καλημέρα, γιατί την πήρε άλλος τη δουλειά!». Συνών. τώρα αντίο! / τώρα καλημερούδια! / τώρα καληνύχτα! / τώρα κάτσε! (α) / τώρα σφύρα! / τώρα τράβα τα βυζιά σου! ή τώρα τράβα τα βυζιά σου να μεγαλώσουν! (β) / τώρα τραγούδα! / τώρα χαίρετε! / τώρα χαιρετίσματα!

κεραία, η, ουσ. [<αρχ. κεραία], η κεραία. 1. συνήθ. στον πλ. οι κεραίες, (ειρωνικά) τα κέρατα του κερατά: «είναι τόσο αγαθός άνθρωπος, που δε βλέπει τις κεραίες που κουβαλάει στο κεφάλι του». Αναφορά στις κεραίες του σαλιγκαριού. 2. τα αφτιά, ιδίως του σπιούνου, που είναι πάντοτε τεντωμένα για να ακούει τα όσα λέγονται, με σκοπό να τα μεταφέρει στον ενδιαφερόμενο ή στους ενδιαφερομένους: «είχε πάντοτε τεντωμένες τις κεραίες του, για να τ’ ακούει όλα». Αναφορά στις κεραίες της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου·
- μέχρι κεραίας, με κάθε λεπτομέρεια, με μεγάλη ακρίβεια, χωρίς να παραλείψουμε τίποτα: «τέτοια ανάλυση μέχρι κεραίας, πρώτη φορά έγινε από πρόεδρο συνεδρίου». Αναφορά στη γραμματική κεραία (παύλα).

κόκαλο, το, ουσ. [<αρχ. ὁ κόκκαλος, που έγινε ουδ. κατά το ὀστοῦν], το κόκαλο. 1. ειδικό μικροαντικείμενο από κόκαλο, μέταλλο ή πλαστικό, το οποίο χρησιμοποιούμε για να βάζουμε πιο εύκολα το πόδι στο παπούτσι μας: «επειδή ήταν καινούρια τα παπούτσια του, για να ένα διάστημα τα φορούσε πάντα με το κόκαλο». 2α. η κατάσταση του παγωμένου κορμιού, που προέρχεται από υπερβολικό κρύο ή του κορμιού του ανθρώπου που πέθανε: «τον βρήκαν κόκαλο, σκεπασμένο απ’ τα χιόνια || τον βρήκε ο γιος του κόκαλο πάνω στο κρεβάτι του». (Λαϊκό τραγούδι: κι αφήσανε στο χιόνι της γειτονιάς το φρόκαλο, τον Τζον Ο’ Χάρα κόκαλο). β. (στη γλώσσα των ναρκωτικών) η κατάσταση του χρήστη που βρίσκεται σε πλήρη ακινησία ύστερα από υπερβολική χρήση ναρκωτικού: «ήταν κόκαλο πάνω στο κρεβάτι του μ’ όλα τα σέα γύρω του». 3α. προστακτικό επιφώνημα κόκαλο! με απειλητική διάθεση και με την έννοια μην κουνιέσαι, μην κάνεις την παραμικρή κίνηση. β. ως γυμναστικό ή στρατιωτικό παράγγελμα επιβάλλει πλήρη ακινησία, ιδίως σε στάση προσοχής. 4. το ζάρι και συνήθως στον πλ. τα κόκαλα, (στη γλώσσα της αργκό) τα ζάρια: «έχει έναν ιδιαίτερο τρόπο να ρίχνει τα κόκαλα». (Λαϊκό τραγούδι: πέντε μπρος και δέκα πίσω και τα κόκκαλα θα ρίξω κι άμα πει κανείς κομμένη θα την έχει και βαμμένη).Από το ότι τα ζάρια είναι κατασκευασμένα από κόκαλο. Υποκορ. κοκαλάκι, το (βλ. λ.). Μεγεθ. κοκάλα, η (βλ. λ.). (Ακολουθούν 41φρ.)·
- άφησε τα κόκαλά του, βλ. φρ. άφησε τα κοκαλάκια του, λ. κοκαλάκι. (Λαϊκό τραγούδι: σ’ εμένα πρέπει μια σπηλιά μ’ αραχνιασμένο χώμα εκεί ν’ αφήσω κόκαλα,ζωή, ψυχή και σώμα)·
- βράχηκα μέχρι το κόκαλο, βλ. φρ. βράχηκα ως το κόκαλο·
- βράχηκα ως το κόκαλο, βράχηκα πάρα πολύ, καταβράχηκα, έγινα μούσκεμα: «όπως ερχόμουν ξέσπασε τέτοια μπόρα, που βράχηκα ως το κόκαλο»·
- έγινε πετσί και κόκαλο, βλ. λ. πετσί·
- είμαι βρεγμένος μέχρι το κόκαλο ή είμαι βρεγμένος ως το κόκαλο, βλ. φρ. βράχηκα ως το κόκαλο·
- είναι απ’ τα κόκαλα βγαλμένη, (και για τα δυο φύλα) λέγεται για άτομο που είναι πολύ αδύνατο, πολύ κοκαλιάρικο: «νοσηλεύτηκε ένα μήνα στο νοσοκομείο κι όταν βγήκε, τρόμαξα να τον γνωρίσω, γιατί ήταν απ’ τα κόκαλα βγαλμένη». Από παρετυμολογία του στίχου του Εθνικού Ύμνου, απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά·  
- είναι γερό κόκαλο, βλ. φρ. έχει γερό κόκαλο·
- είναι ένα μάτσο κόκαλα, (ειρωνικά) είναι πάρα πολύ αδύνατος: «θα καταλάβεις αμέσως για ποιον σου λέω, γιατί είναι ένα μάτσο κόκαλα»·
- είναι κόκαλο, (στη γλώσσα των ναρκωτικών) βρίσκεται σε πλήρη ακινησία ύστερα από υπερβολική χρήση ναρκωτικού: «πήρε τη δόση του, κι άλλη μια καπάκι, κι είναι κόκαλο στο κρεβάτι»·
- είναι μέχρι κόκαλο ή είναι μέχρι το κόκαλο, υποστηρίζει κάτι με φανατισμό, είναι αφοσιωμένος, δοσμένος κάπου ολοκληρωτικά: «είναι μέχρι κόκαλο Παοκτσής || είναι μέχρι το κόκαλο κομμουνιστής || είναι μέχρι κόκαλο ερωτευμένος μ’ αυτή τη γυναίκα»· βλ. και φρ. μέχρι κόκαλο·
- είναι παλιό κόκαλο, είναι ανθεκτικός στις δυσμενείς καταστάσεις, γιατί ασχολείται πολύ καιρό στο συγκεκριμένο χώρο: «αντέχει στις δυσκολίες του εργοστασίου, γιατί είναι παλιό κόκαλο»·
- είναι πετσί και κόκαλο, βλ. λ. πετσί·
- είναι σκέτο κόκαλο, α. είναι πολύ αδύνατος: «μόλις βγήκε απ’ το νοσοκομείο κι είναι σκέτο κόκαλο». β. λέγεται για μερίδα φαγητού με κρέας, όταν υπάρχει ελάχιστο από αυτό: «σου παρήγγειλα κρέας με πατάτες κι αυτό που μου ’φερες είναι σκέτο κόκαλο»·
- είναι σκληρό κόκαλο, βλ. φρ. έχει σκληρό κόκαλο·
- είναι ψάρι χωρίς κόκαλο, βλ. λ. ψάρι·
- έμεινε πετσί και κόκαλο, βλ. λ. πετσί·
- έφτασε το μαχαίρι στο κόκαλο, βλ. λ. μαχαίρι·
- έχει βαρύ κόκαλο, αν και είναι αδύνατος, εντούτοις έχει μεγάλο βάρος: «παρόλο που τον βλέπεις έτσι αδύνατο, δυσκολεύεσαι να τον σηκώσεις, γιατί έχει βαρύ κόκαλο»·
- έχει γερό κόκαλο, είναι πολύ ανθεκτικός στην κούραση, στις ασθένειες ή γενικά στις δυσμενείς καιρικές συνθήκες: «δεν έχει ανάγκη ο τάδε απ’ την ταλαιπωρία, γιατί έχει γερό κόκαλο»·
- έχει σκληρό κόκαλο, βλ. φρ. έχει γερό κόκαλο·
- η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει, βλ. λ. γλώσσα·
- η γλώσσα του σπάει κόκαλα, βλ. λ. γλώσσα·
- θ’ αφήσω εδώ τα κόκαλά μου, κατηγορηματική δήλωση ατόμου πως δεν πρόκειται να φύγει από το μέρος στο οποίο πήγε, αν πρώτα δε φέρει σε πέρας την υπόθεση ή το σκοπό για τον οποίο βρίσκεται εκεί: «είμαι αποφασισμένος ν’ αφήσω εδώ τα κόκαλά μου, αν δεν πάρω την υπογραφή του διευθυντή για να συνεχίσω τη δουλειά μου»· βλ. και φρ. θ’ αφήσω εδώ τα κοκαλάκια μου, λ. κοκαλάκι·
- θ’ αφήσω εδώ τα κόκαλά σου, απειλητική δήλωση σε άτομο πως θα το σκοτώσουμε στο χώρο στον οποίο βρισκόμαστε: «αν δεν υπογράψεις αυτή τη στιγμή το συμβόλαιο, θ’ αφήσω εδώ τα κόκαλά σου»·
- θα τρίζουν τα κόκαλα του πατέρα σου (της μάνας σου) (στον τάφο), επιτιμητική παρατήρηση σε γιο ή σε κόρη για την επιλήψιμη ζωή που κάνουν, σε αντιδιαστολή με την τίμια ζωή του πατέρα (της μητέρας) τους, όταν ζούσε. Το υπονοούμενο είναι ότι εξακολουθούν να τους βασανίζουν ακόμη και στον τάφο, να μην τους αφήνουν να ησυχάσουν ακόμη και νεκροί·
- κόκαλα έχει ο καφές! ειρωνική παρατήρηση σε άτομο που αργεί να μας φέρει τον καφέ που του παραγγείλαμε·
- μένω κόκαλο, α. σαστίζω, παγώνω, μένω άναυδος, εμβρόντητος από έκπληξη, φόβο ή τρόμο: «δε με περίμενε και, μόλις με είδε ξαφνικά μπροστά του, έμεινε κόκαλο || έμεινα κόκαλο, μόλις τον είδα να τραβάει το μαχαίρι του». β. μένω εντελώς ακίνητος σε στάση προσοχής: «μόλις μπήκε μέσα ο διοικητής, πεταχτήκαμε όλοι όρθιοι και μείναμε κόκαλο». γ. (για τερματοφύλακες) δεν προλαβαίνω να κάνω την παραμικρή κίνηση για να αποκρούσω την μπάλα που κατευθύνεται προς τα δίχτυα της εστίας μου: «ήταν τόσο δυνατό το σουτ του αντίπαλου παίχτη, που έμεινα κόκαλο»·
- μετριούνται τα κόκαλά του, είναι πάρα πολύ αδύνατος: «να του πείτε να σταματήσει τη δίαιτα και ν’ αρχίσει να τρώει, γιατί μετριούνται τα κόκαλά του». Από την εικόνα του πολύ αδύνατου ατόμου, του οποίου τα κόκαλα των πλευρών του είναι ευδιάκριτα·
- μέχρι κόκαλο ή μέχρι το κόκαλο, ολοκληρωτικά, τελειωτικά, εντελώς: «έφαγε την περιουσία του μέχρι κόκαλο || ένιωσα τον πόνο μέχρι το κόκαλο»· βλ. και φρ. είναι μέχρι κόκαλο·
- μούσκεψα μέχρι το κόκαλο, βλ. φρ. μούσκεψα ως το κόκαλο·
- μούσκεψα ως το κόκαλο, βράχηκα πάρα πολύ, καταβράχηκα: «έριχνε τέτοια βροχή, που, μέχρι να ’ρθω, μούσκεψα ως το κόκαλο»·
- ν’ αγιάσουν τα κόκαλά σου, βλ. φρ. ν’ αγιάσουν τα κοκαλάκια σου, λ. κοκαλάκι·
- ν’ αγιάσουν τα κόκαλά του, βλ. φρ. ν’ αγιάσουν τα κοκαλάκια του, λ. κοκαλάκι·
- πετσί παρά κόκαλο! βλ. λ. πετσί·
- σου τρυπάει τα κόκαλα, (για κρύο) είναι πολύ έντονο, είναι διαπεραστικό: «ντύσου καλά, γιατί κάνει τέτοιο κρύο, που σου τρυπάει τα κόκαλα»·
- σπάει κόκαλα, α. (για πρόσωπα) που είναι πολύ λαχταριστός, πολύ ποθητός, πολύ προκλητικός: «αυτή η γκόμενα σπάει κόκαλα». β. που είναι πολύ εντάξει, πολύ καθώς πρέπει: «γνώρισα έναν τύπο που σπάει κόκαλα». γ. που εκφέρει τη γνώμη του χωρίς υπεκφυγές, με τρόπο άμεσο και σκληρό: «η κριτική αυτού του άνθρώπου σπάει κόκαλα». δ. (για καλλιτεχνικά δημιουργήματα ή για καλλιτεχνικά θεάματα) που είναι πολύ αξιόλογος: «αυτός ο πίνακας σπάει κόκαλα || είδαμε ένα έργο που σπάει κόκαλα». ε. (για ενέργειες ή καταστάσεις) που είναι δυσβάσταχτος: «η νέα φορολογία σπάει κόκαλα». στ. (γενικά για αντικείμενα ή μηχανήματα) που είναι πολύ εντυπωσιακός, ο πολύ φανταχτερός: «το καινούριο σου αυτοκίνητο σπάει κόκαλα»·
- στα κόκαλα του πατέρα μου (της μάνας μου, της μητέρας μου), πολύ σοβαρός όρκος, που αναφέρεται στον πεθαμένο πατέρα (μητέρα) και που δίνεται για να γίνει κάποιος πιστευτός: «σ’ ορκίζομαι στα κόκαλα του πατέρα μου πως τα πράγματα έγιναν έτσι ακριβώς όπως στα λέω»·
- το μαχαίρι έφτασε μέχρι το κόκαλο ή το μαχαίρι έφτασε ως το κόκαλο, βλ. λ. μαχαίρι·
- το φοράει με το κόκαλο, λέγεται ειρωνικά για νεαρό που φοράει πολύ στενό παντελόνι: «είναι τόσο στενό το παντελόνι του, που το φοράει με το κόκαλο». Η έκφραση από την αργκό, και ιδίως αναφορά στην τρόμπα (βλ. λ.) που ήταν το παντελόνι που φορούσαν τα κουτσαβάκια. Από τα μέσα όμως της δεκαετίας του 1960 και σχεδόν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, πολλοί οι νέοι, και ιδίως αυτοί με μεγάλα γεννητικά όργανα, επιδίωκαν να φορούν στενό παντελόνι για να προβάλει εξογκωμένο, για ευνόητους λόγους, το σημείο εκείνο του παντελονιού τους που κάλυπτε τα γεννητικά τους όργανα·
- τον άφησα κόκαλο, τον άφησα άναυδο, εμβρόντητο: «μόλις του ’δωσα χωρίς δεύτερη κουβέντα τα λεφτά που μου ζήτησε, τον άφησα κόκαλο || τον άφησα κόκαλο, μόλις με είδε να συνοδεύω την κόρη του τάδε εφοπλιστή»·
- ως το κόκαλο, βλ. φρ. μέχρι το κόκαλο. (Λαϊκό τραγούδι: μ’ έφαγες ως το κόκαλο σκέψου πού μ’ έχεις φέρει και πού θα καταλήξουμε ένας θεός το ξέρει).

κολυμπηθρόξυλο, το, ουσ. [<κολυμπήθρα + ξύλο]·
- δεν άφησε κολυμπηθρόξυλο, (για χρήματα ή περιουσία) σπατάλησε ολοκληρωτικά: «ήταν τόσο άμυαλος, που απ’ όλη την περιουσία του δεν άφησε κολυμπηθρόξυλο». Συνών. δεν άφησε άντερο / δεν άφησε κουκούτσι / δεν άφησε λέπι / δεν άφησε ρουθούνι / δεν άφησε σάλιο / δεν άφησε σπυρί / δεν άφησε σταγόνα / δεν άφησε φλούδα·
- δεν έμεινε κολυμπηθρόξυλο, α. (για χρήματα ή περιουσία) σπαταλήθηκε ολοκληρωτικά: «απ’ τη μέρα που έμπλεξε με τη χαρτοπαιξία, δεν έμεινε κολυμπηθρόξυλο απ’ την περιουσία του». β. (για εμπόρευμα) εξαντλήθηκε, πουλήθηκε, καταναλώθηκε όλο: «μόλις δειγμάτισα στην αγορά το καινούριο είδος που έφερα, δεν έμεινε κολυμπηθρόξυλο». Συνών. δεν έμεινε άντερο / δεν έμεινε κουκούτσι / δεν έμεινε λέπι / δεν έμεινε ρουθούνι / δεν έμεινε σάλιο / δεν έμεινε σπυρί / δεν έμεινε σταγόνα / δεν έμεινε φλούδα·
- μέχρι κολυμπηθρόξυλο, ολοκληρωτικά: «έφαγε την περιουσία του μέχρι κολυμπηθρόξυλο»·
- ξηγιέμαι κολυμπηθρόξυλο, συμπεριφέρομαι με άγριο τρόπο, δέρνω άγρια: «μην του κουνιέσαι και πολύ, γιατί ξηγιέται κολυμπηθρόξυλο». Από την εικόνα του ιερέα που με δυναμικό τρόπο επιβάλλει τη θέλησή του στο νήπιο, πιέζοντάς το μέσα στην κολυμβήθρα για να το βαφτίσει. Η αναγκαστική αυτή στάση του ιερέα, καθώς και το γοερό κλάμα του νηπίου, εκλαμβάνονται ως σκηνή ξυλοδαρμού στην κολυμβήθρα·
- τα κάνω  κολυμπηθρόξυλο, καταστρέφω τα πάντα σε ένα χώρο, ιδίως κλειστό: «μπήκε αγριεμένος στο μαγαζί και τα ’κανε κολυμπηθρόξυλο»·
- της ξηγιέμαι κολυμπηθρόξυλο, της επιβάλλω με το ζόρι τη σεξουαλική πράξη: «την πήρε στην γκαρσονιέρα του και της ξηγήθηκε κολυμπηθρόξυλο». Από την εικόνα της πίεσης του ιερέα επί του νηπίου στην κολυμβήθρα, που παρομοιάζεται με την πίεση που εξασκεί ο άντρας στο κορμί της γυναίκας κατά τη σεξουαλική πράξη.

κορφή, η, ουσ. [<κορυφή], η κορφή, η κορυφή. 1. το σημείο στο πίσω και πάνω μέρος του κεφαλιού, όπου τα μαλλιά κάνουν μια ελικοειδή στροφή: «πήγε κρυφά από πίσω του και κατέβασε την καρέκλα στην κορφή του». Μερικά άτομα έχουν δυο κορφές, τη μια δίπλα στην άλλη, και υπάρχει η δοξασία για τα άτομα αυτά πως θα παντρευτούν δυο φορές. Σπάνια, στα μαλλιά που αρχίζουν λίγο πάνω απ’ το μέτωπο, σχηματίζεται στην αριστερή ή τη δεξιά πλευρά του και μια άλλη κορφή και η δικαιολογία για το σχηματισμό της ήταν πως το άτομο αυτό, όταν ήταν μικρό, το έγλειψε στο σημείο εκείνο μια γελάδα. 2. το ανθόγαλα, το καϊμάκι, που σχηματίζεται στην επιφάνεια γάλατος· βλ. και λ. κορυφή·
- απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια ή απ’ την κορφή ως τα νύχια, από πάνω μέχρι κάτω, εξ ολοκλήρου: «ήταν μέσ’ στη βρομιά απ’ την κορφή ως τα νύχια». (Λαϊκό τραγούδι: ας ήταν να γινότανε στο πλάι μου να σ’ είχα, που ’σαι λουλούδι ζωντανό απ’ την κορφή ως τα νύχια)·
- απ’ την κορφή μέχρι τον πάτο ή απ’ την κορφή ως τον πάτο, βλ. λ. πάτος·
- από την πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα, βλ. λ. πόλη·
- το γαρούφαλο στ’ αφτί κι η κασίδα στην κορφή, βλ. λ. γαρούφαλο·
- τον έντυσα απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια ή τον έντυσα απ’ την κορφή ως τα νύχια, βλ. λ. ντύνω·
- τον κοιτάζω απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια ή τον κοιτάζω απ’ την κορφή ως τα νύχια, τον παρατηρώ, τον εξετάζω με μεγάλη προσοχή, εξονυχιστικά: «όταν θέλει να προσλάβει κάποιον υπάλληλο, τον κοιτάζει απ’ την κορφή ως τα νύχια».

κρεμμύδι κ. κρομμύδι, το, ουσ. [<μσν. κρεμμύδιον, υποκορ. του μτγν. κρέμμυον <αρχ. κρόμμυον], το κρεμμύδι. 1. (στη γλώσσα της αργκό) ρολόι με αλυσιδίτσα που μπαίνει στην τσέπη του παντελονιού και έχει καπάκια μπρος πίσω: «το κρεμμύδι που κουβαλάει στην τσέπη του είναι του σχωρεμένου του γέρου του, γι’ αυτό το ’χει σαν τα μάτια του». 2. ως επιφών. κρεμμύδι! α. ειρωνικό γυμναστικό παράγγελμα που σημαίνει στροφή δεξιά ή το δεξί χέρι ή πόδι. β. συνθηματικό επιφώνημα των παιδιών κατά τη διάρκεια του παιδικού παιχνιδιού κρυφτό, που σήμαινε πως υπάρχει κίνδυνος να ανακαλυφθεί κάποιο παιδί που είναι κρυμμένο από το παιδί που τα φυλάει, γιατί αυτό κατευθύνεται ακριβώς ή πλησιάζει προς το μέρος της κρυψώνας του. Υποκορ. κρεμμυδάκι κ. κρομμυδάκι, το (βλ. λ.)·
- κάλλιο ψωμί και κρεμμύδι, βλ. λ. ψωμί·
- κρεμμύδι σκόρδο! ή σκόρδο κρεμμύδι! (γυμναστικό παράγγελμα με ειρωνική διάθεση) δεξί, αριστερό, αριστερό δεξί (ενν. πόδι ή χέρι)·
- κρεμμύδια καθαρίζεις; ή κρεμμύδια σου καθαρίζουν; ειρωνική παρατήρηση σε άτομο που μπορεί και κλαίει με μεγάλη ευκολία ή που κλαίει χωρίς να υπάρχει λόγος: «γιατί κλαις, βρε ηλίθιε, κρεμμύδια καθαρίζεις;». Από την εικόνα του ατόμου, που, όταν καθαρίζει κρεμμύδια, δακρύζει έντονα από το τσούξιμο που νιώθει στα μάτια του·
- λογαριασμός κρεμμύδι, τροφοδότης λογαριασμός, ιδίως παράνομος, που χρηματοδοτείται από οφσόρ εταιρίες, ώστε να μην μπορούν να αποκαλυφθούν εύκολα οι καταθέτες και γενικά οι συναλλασσόμενοι με αυτόν: «όταν οι ανακριτικές αρχές άνοιξαν το λογαριασμό του κατηγορούμενου, βρέθηκαν σ’ έναν λογαριασμό κρεμμύδι κι έτσι μπήκαν σε νέες δυσκολίες». Η φρ. σε χρήση για πρώτη φορά στα τέλη του Ιανουαρίου του 2006, και αναφέρεται στο παραδικαστικό κύκλωμα και ιδιαίτερα στην υπόθεση της ανακρίτριας Μπουρμούλιας·
- μέχρι να πεις κρεμμύδι, βλ. φρ. ώσπου να πεις κρεμμύδι·
- ντυμένος σαν κρεμμύδι, άνθρωπος ντυμένος με πάρα πολλά ρούχα, βαλμένα το ένα πάνω στο άλλο: «επειδή έκανε πολύ κρύο, ήταν ντυμένος σαν κρεμμύδι». Από την εικόνα του κρεμμυδιού που έχει αλλεπάλληλα στρώματα φλοιού. Συνών. ντυμένος σαν σκόρδο·
- ώσπου να πεις κρεμμύδι, πολύ γρήγορα, αστραπιαία: «πήγε στο σπίτι του και γύρισε ώσπου να πεις κρεμμύδι». Συνών. ώσπου να πεις άλφα / ώσπου να πεις αμήν / ώσπου να πεις ένα / ώσπου να πεις κύμινο / ώσπου να πεις τρία.

λαιμός, ο, πλ. λαιμοί, οι κ. λαιμά, τα, ουσ. [<αρχ. λαιμός], ο λαιμός. 1. οτιδήποτε έχει μορφή λαιμού, ιδίως η πάνω απόληξη των δοχείων, που είναι λεπτότερη από το υπόλοιπο μέρος: «ο λαιμός του μπουκαλιού». 2. το μέρος του ενδύματος που βρίσκεται κοντά στο λαιμό, που έχει το κόψιμο του λαιμού και είναι στενότερο από το υπόλοιπο ένδυμα: «δε βλέπεις το λαιμό του πουκαμίσου που είναι βρόμικος;». (Ακολουθούν 61 φρ.)·
- ας κόψουν το λαιμό τους, έκφραση τέλειας αδιαφορίας για τις έριδες κάποιων: «πάλι μαλώνουν οι συνέταιροι της εταιρίας. -Ας κόψουν το λαιμό τους»·
- βάζω θηλιά στο λαιμό μου ή βάζω τη θηλιά στο λαιμό μου, βλ. λ. θηλιά·
- δεν πα(ς) να κόψεις το λαιμό σου! βλ. φρ. κόψε το λαιμό σου(!)·
- έβγαλα το λαιμό μου, βλ. φρ. μου βγήκε ο λαιμός·
- είμαι μέσα μέχρι το λαιμό, βλ. φρ. είμαι χρεωμένος ως το λαιμό·
- είμαι μέσα ως το λαιμό, βλ. φρ. είμαι χρεωμένος ως το λαιμό·
- είμαι μέχρι το λαιμό, βλ. φρ. είμαι ως το λαιμό·
- είμαι πνιγμένος μέχρι το λαιμό, βλ. φρ. είμαι πνιγμένος ως το λαιμό·
- είμαι πνιγμένος ως το λαιμό, έχω πολύ δουλειά, είμαι πολύ απασχολημένος: «δε θα μπορέσω να ’ρθω μαζί σας, γιατί είμαι πνιγμένος ως το λαιμό»·
- είμαι χρεωμένος μέχρι το λαιμό, βλ. φρ. είμαι χρεωμένος ως το λαιμό·
- είμαι χρεωμένος ως το λαιμό, αντιμετωπίζω πολλά χρέη, είμαι καταχρεωμένος: «δεν μπορώ να σου δώσω ούτε μισό ευρώ, γιατί είμαι χρεωμένος ως το λαιμό»·
- είμαι χωμένος μέσα μέχρι το λαιμό, βλ. φρ. είμαι χωμένος μέσα ως το λαιμό·
- είμαι χωμένος μέσα ως το λαιμό, συμμετέχω ολοκληρωτικά σε μια δουλειά ή υπόθεση, ιδίως παράνομη: «καταδικάστηκα κι εγώ μαζί με τους άλλους, γιατί κατά την ακροαματική διαδικασία αποδείχτηκε πως κι εγώ ήμουν χωμένος μέσα ως το λαιμό στη κομπίνα με τις πλαστές επιταγές»· βλ. και φρ. είμαι χρεωμένος ως το λαιμό·
- είμαι ως το λαιμό, δεν αντέχω άλλο: «σταμάτα, επιτέλους, την γκρίνια σου, γιατί είμαι ως το λαιμό». Παρατηρείται κίνηση κατά την οποία η παλάμη έρχεται και στέκεται οριζόντια με την εσωτερική της κόψη στο ύψος του λαιμού·
- είναι ωραίος λαιμός, βλ. φρ. έχει ωραίο λαιμό·
- έκλεισε ο λαιμός μου, κρυολόγησα ή βράχνιασα: «βγήκα ελαφρά ντυμένος μέσ’ στο κρύο κι έκλεισε ο λαιμός μου || του φώναζα μια ώρα να μ’ ακούσει κι έκλεισε ο λαιμός μου»·
- έχει ωραίο λαιμό, (στη γλώσσα της αργκό) λέγεται για τραγουδιστή ή τραγουδίστρια που είναι καλλίφωνος, καλλίφωνη: «στο τάδε μπουζουκτσίδικο φέρανε μια νέα τραγουδίστρια που έχει ωραίο λαιμό»·
- έχω έναν κόμπο στο λαιμό, βλ. λ. κόμπος·
- η γκαμήλα, αν θέλει γομαράγκαθα, ας μακρύνει το λαιμό της, βλ. λ. γκαμήλα·
- θα δέσω μια πέτρα στο λαιμό μου, βλ. λ. πέτρα·
- θα κόψω το λαιμό μου, θα κάνω τα πάντα για να πετύχω ή για να πραγματοποιήσω κάτι: «το συμπαθώ τόσο πολύ αυτό το παιδί, που θα κόψω το λαιμό μου για να πετύχει». Συνών. θα κόψω το κεφάλι μου / θα κόψω το σβέρκο μου·
- θα σε κρεμάσω απ’ το λαιμό! θα σε τιμωρήσω πολύ σκληρά, παραδειγματικά: «αν ξαναβάλεις χέρι στο ταμείο θα σε κρεμάσω απ’ το λαιμό!». Συνών. θα σε γδάρω ζωντανό! / θα σε κρεμάσω ανάποδα! / θα σε κρεμάσω απ’ τ’ αρχίδια! / θα σε κρεμάσω στο μεσιανό κατάρτι(!)· 
- θα σου κόψω το λαιμό, βλ. φρ. θα σου πάρω το λαιμό·
- θα σου πάρω το λαιμό, απειλητική προειδοποίηση σε κάποιον πως θα του επιβάλουμε πολύ αυστηρή, παραδειγματική τιμωρία: «αν μάθω ότι με κατηγορείς, θα σου πάρω το λαιμό και θα τρέχεις να βρεις καινούριο». Συνών. θα σου πάρω το κεφάλι / θα σου πάρω το σβέρκο·
- θέλει κρέμασμα απ’ το λαιμό, πρέπει να τιμωρηθεί πολύ σκληρά, παραδειγματικά: «αν παραμελεί τους γέρους γονείς του, θέλει κρέμασμα απ’ το λαιμό». Για συνών. βλ. φρ. θέλει σκότωμα, λ. σκότωμα·
- θέλω κρέμασμα απ’ το λαιμό, έκφραση που δηλώνει την έντονη μεταμέλειά μας για κάτι που είπαμε ή κάναμε: «αν πάνω στην ταραχή μου σε πρόσβαλα, θέλω κρέμασμα απ’ το λαιμό || αν έκανα τέτοια κουταμάρα, θέλω κρέμασμα απ’ το λαιμό». Για συνών. βλ. φρ. θέλω σκότωμα, λ. σκότωμα·
- καθαρίζω το λαιμό μου, βλ. συνηθέστ. καθαρίζω τη φωνή μου, λ. φωνή·
- κλάνει απ’ το λαιμό, λέγεται ειρωνικά ή υποτιμητικά για άτομο που συνηθίζει να ρεύεται προκλητικά: «δε μας φτάνει η βρόμα του, αλλά κλάνει κι απ’ το λαιμό!»·
- κόβω το λαιμό μου, α. στοιχηματίζω την ίδια μου τη ζωή, στοιχηματίζω με απόλυτη σιγουριά: «εγώ κόβω το λαιμό μου πως, αφού σου το υποσχέθηκε, θα σου φέρει τα λεφτά που σου χρειάζονται, γιατί είναι άνθρωπος που κρατάει το λόγο του». β. είμαι εντελώς σίγουρος για κάτι: «κόβω το λαιμό μου πως μας λέει ψέματα». Συνών. κόβω το κεφάλι μου / κόβω το σβέρκο μου· 
- κόψε το λαιμό σου! α. δε με ενδιαφέρει, δε νοιάζομαι καθόλου τι θα κάνεις για να βγεις από τη δύσκολη θέση που βρίσκεσαι ή τι θα κάνεις για να πετύχεις κάτι: «πώς θα μπορέσω να πάρω αυτό το δάνειο; -Κόψε το λαιμό σου!». (Τραγούδι: βρε, κόψε το λαιμό σου, σε βαρέθηκα πέρασαν δυο μήνες κι ούτε που σε σκέφτηκα). β. έκφραση αδιαφορίας στην απεγνωσμένη ερώτηση κάποιου: τώρα τι θα κάνω ή τώρα τι να κάνω. Συνών. κόψε το σβέρκο σου! / κόψε τον κώλο σου(!)·βλ. και φρ. να πα(ς) να κόψεις το λαιμό σου·
- μ’ έφερε μέχρι το λαιμό ή μ’ έχει φέρει μέχρι το λαιμό, βλ. φρ. μ’ έφερε ως το λαιμό·
- μ’ έφερε ως το λαιμό ή μ’ έχει φέρει ως το λαιμό, με έχει εκνευρίσει τόσο πολύ, που δεν μπορώ να κάνω άλλο υπομονή και είμαι έτοιμος να ξεσπάσω βίαια εναντίον του ή ξεσπώ βίαια εναντίον του: «ό,τι και να του πω, μου αντιμιλάει αμέσως και μ’ έχει φέρει ως το λαιμό». Πολλές φορές, συνοδεύεται από παράλληλη χειρονομία με την παλάμη να έρχεται και να κάθεται οριζόντια με την εσωτερική της κόψη στο ύψος του λαιμού·
- μαλάκωσε το λαιμό μου (κάτι), κάποιο καταπραϋντικό έκανε λιγότερο δυνατό τον πόνο που ένιωθα στο λαιμό μου, ανακούφισε κάτι το λαιμό μου: «ήπια ένα ζεστό τσάι και μαλάκωσε το λαιμό μου || αυτή η καραμέλα που πήρα, μαλάκωσε κάπως το λαιμό μου»·
- με γαργαλάει ο λαιμός, αισθάνομαι ελαφρό ερεθισμό, ελαφριά φαγούρα στο εσωτερικό του λαιμού μου, στο φάρυγγά μου: «δώσε μου να πιω λίγο νερό, γιατί με γαργαλάει ο λαιμός μου»·    
- με πήρε στο λαιμό του, με παρακίνησε ή με συμβούλεψε λάθος και έγινε αιτία να πάθω κάποιο κακό: «δε φταίω εγώ για την αποτυχία της δουλειάς, γιατί άλλος με πήρε στο λαιμό του». (Λαϊκό τραγούδι: με τις ψευτιές με γέλασε, γιατί είχε το σκοπό της· ας όψεται η άπονη, με πήρε στο λαιμό της)·
- μου βγήκε ο λαιμός, φώναζα πάρα πολύ δυνατά, ξελαρυγγίστηκα: «μου βγήκε ο λαιμός να τον φωνάζω ώσπου να μ’ ακούσει»·
- μου κάθεται στο λαιμό, μου είναι πολύ αντιπαθητικός, μου προκαλεί μεγάλη δυσφορία: «αν έρθει κι ο τάδε, εγώ δεν έρχομαι, γιατί, απ’ τη μέρα που τον γνώρισα, μου κάθεται στο λαιμό»·
- μου κάθεται σαν τσίτα στο λαιμό, επιτείνει την παραπάνω φράση·  
- μου κάθισε στο λαιμό, βλ. φρ. μου στάθηκε στο λαιμό·
- μου ’ρχεται κόμπος στο λαιμό, βλ. λ. κόμπος·
- μου στάθηκε στο λαιμό, (για φαγητά) δεν το ευχαριστήθηκα, γιατί το έφαγα πολύ  βιαστικά: «έπρεπε να προλάβω τ’ αεροπλάνο κι ό,τι έφαγα, μου στάθηκε στο λαιμό»·
- μου στέκεται στο λαιμό ή μου στέκεται σαν τσίτα στο λαιμό, βλ. φρ. μου κάθεται στο λαιμό·
- να κόψεις το λαιμό σου! βλ. φρ. να πα(ς) να κόψεις το λαιμό σου(!)·
- να πα(ς) να κόψεις το λαιμό σου! δε με ενδιαφέρει ποιον τρόπο ή ποια μέσα θα χρησιμοποιήσεις για να ικανοποιήσεις κάποια απαίτησή μου: «μα πώς θα μπορέσω μέσα σε μια βδομάδα να βρω τόσα πολλά λεφτά για να σε ξεχρεώσω; -Να πα(ς) να κόψεις το λαιμό σου!». Συνών. να πα(ς) να κόψεις το κεφάλι σου! / να πα(ς) να κόψεις το σβέρκο σου! / να πα(ς) να κόψεις τον κώλο σου(!)·
- πιάστηκε ο λαιμός μου, α. έπαθε αγκύλωση: «έγερνα συνεχώς το κεφάλι μου δεξιά για να μπορώ να βλέπω, ώσπου στο τέλος πιάστηκε ο λαιμός μου». β. μιλώ με δυσκολία είτε γιατί κρυολόγησα είτε γιατί μιλούσα, φώναζα ή τραγουδούσα δυνατά ή συνεχώς: «βγήκα ελαφρά ντυμένος στο κρύο και πιάστηκε ο λαιμός μου || του φώναζα μια ώρα από μακριά, μέχρι που πιάστηκε ο λαιμός μου || τον συμβούλευα με τις ώρες, ώσπου πιάστηκε ο λαιμός μου»·
- στέγνωσε ο λαιμός μου, δίψασα πολύ: «τόση ώρα κάτω απ’ τον ήλιο στέγνωσε ο λαιμός μου»·
- στο λαιμό να σου καθίσει, βλ. φρ. στο λαιμό σου(!)·
- στο λαιμό να σου σταθεί, βλ. φρ. στο λαιμό σου(!)·
- στο λαιμό σου! έκφραση που εκφέρεται εν είδει κατάρας σε κάποιον που παίρνει μέρος από το φαγητό μας, χωρίς να του δώσουμε την άδεια, ή σε κάποιον που τρώει και δε μας προσφέρει από το φαγητό του·
- το κρίμα στο λαιμό σου, βλ. λ. κρίμα·
- τον αρπάζω απ’ το λαιμό, α. τον συλλαμβάνω, τον ακινητοποιώ: «την ώρα που έβγαινε απ’ την ταβέρνα, έπεσαν πάνω του οι αστυνομικοί και τον άρπαξαν απ’ το λαιμό». β. του ζητώ πιεστικά να μου επιστρέψει κάτι που μου οφείλει ή που μου ανήκει: «αν δεν τον άρπαζα απ’ το λαιμό, δε θα μου ’δινε τα δανεικά που μου χρωστούσε»·
- τον βουτώ απ’ το λαιμό, βλ. συνηθέστ. τον αρπάζω απ’ το λαιμό·
- τον γραπώνω απ’ το λαιμό, βλ. συνηθέστ. τον αρπάζω απ’ το λαιμό·
- τον κρέμασε απ’ το λαιμό, τον ξυλοκόπησε πολύ άγρια, του προξένησε σοβαρή σωματική βλάβη, τον εξάντλησε στο ξύλο (γι’ αυτό και δεν είχε τη δύναμη να αντιδράσει): «τον είχε τέτοιο μίσος, που μόλις τον είδε, τον άρπαξε στα χέρια του και τον κρέμασε απ’ το λαιμό». Συνών. τον έγδαρε ζωντανό (α) / τον κρέμασε ανάποδα / τον κρέμασε απ’ τ’ αρχίδια / τον κρέμασε στο μεσιανό κατάρτι·
- τον μαγκώνω απ’ το λαιμό, βλ. συνηθέστ. τον αρπάζω απ’ το λαιμό·
- τον πιάνω απ’ το λαιμό, βλ. φρ. τον αρπάζω απ’ το λαιμό·
- τον παίρνω στο λαιμό μου, γίνομαι η αιτία του κακού ή της ζημιάς που παθαίνει κάποιος: «τον πήρα στο λαιμό μου με τις συμβουλές που του ’δωσα». Από την εικόνα του αυτόχειρα που κρεμάει μια πέτρα στο λαιμό του και πέφτει στο νερό για να πνιγεί. (Λαϊκό τραγούδι: κι εσύ κακούργα πεθερά τους πήρες στο λαιμό σου, την κόρη σου, τον ανεψιό, τη δούλα, το γαμπρό σου)·
- του βάζω τη θηλιά στο λαιμό, βλ. λ. θηλιά·
- του βάζω το μαχαίρι στο λαιμό ή του μπήγω το μαχαίρι στο λαιμό, βλ. λ. μαχαίρι·
- του ’κοψα το λαιμό, τον πλήγωσα στο λαιμό ή τον αποκεφάλισα: «πάνω στα νεύρα μου, τράβηξα το μαχαίρι και του ’κοψα το λαιμό»·
- του παίρνω το λαιμό, α. τον τιμωρώ αυστηρά, παραδειγματικά: «όποιος κάνει κοπάνα στη δουλειά μου, χωρίς άλλη προειδοποίηση του παίρνω το λαιμό». (Λαϊκό τραγούδι: ρε Γιάννη, άντε στρίβε, ρε άντε, στο καλό, γιατί αν σε γραπώσω σου παίρνω το λαιμό). β. τον θανατώνω με αποκεφαλισμό, τον αποκεφαλίζω: «με μια ξαφνική σπαθιά του πήρε το λαιμό». Συνών. του παίρνω το κεφάλι (α, β) / του παίρνω το σβέρκο.

μαχαίρι, το, ουσ. [<μσν. μαχαίριν <αρχ. μαχαίριον, υποκορ. του ουσ. μάχαιρα], το μαχαίρι. 1. το μαχαίρι ως επιθετικό όπλο των ανθρώπων του υποκόσμου: «τράβηξε το μαχαίρι του και το κάρφωσε στην καρδιά του αντιπάλου του». (Λαϊκό τραγούδι: βρε μάγκα, το μαχαίρι σου για να το κυσουμάρεις, πρέπει να έχεις την ψυχή, καρδιά για να το βγάλεις). 2. το χειρουργικό εργαλείο και, κατ’ επέκταση, η εγχείρηση: «όπως πάω, μου φαίνεται πως δεν το γλιτώνω το μαχαίρι». 3. σε θέση επιρρ., αμέσως, αυτόματα: «κάθε φορά που μπαίνει στην αίθουσα, κόβεται μαχαίρι κάθε φασαρία || μόλις πήρε το χαπάκι, σταμάτησε μαχαίρι ο πόνος στο στομάχι του». Τέλος, όσοι είναι προληπτικοί, θεωρούν πως, όταν πέσει το μαχαίρι από το χέρι τους ή από το τραπέζι στο οποίο κάθονται, θα καβγαδίσουν, ενώ, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, αν υποφέρει κάποιος άρρωστος, βάζουμε κάτω από το στρώμα του ένα μαχαίρι για να του «κόβει» τον πόνο. Υποκορ. μαχαιράκι, το. Μεγεθ. μαχαίρα, η (βλ. λ.).(Ακολουθούν 35 φρ.)·
- ακονίζουν τα μαχαίρια τους, τα δυο άτομα ή οι δυο ομάδες ατόμων για τις οποίες γίνεται λόγος, προετοιμάζονται πυρετωδώς για έντονη αντιπαράθεση ή άλλη δυναμική αναμέτρηση: «τα κόμματα ακονίζουν τα μαχαίρια τους για τη μέρα που θα καταθέσει η κυβέρνηση στη βουλή τον προϋπολογισμό»·
- βαράει τη γροθιά του στο μαχαίρι, βλ. λ. γροθιά·
- βγάζει μαχαίρι, βλ. συνηθέστ. τραβάει μαχαίρι·
- βγήκαν μαχαίρια ή βγήκαν τα μαχαίρια, υπήρξε σκληρή αντιπαράθεση ανάμεσα σε δυο ανθρώπους ή σε δυο ομάδες ανθρώπων με σκληρά λόγια, αλληλοκατηγορίες και υπονοούμενα: «στο υπουργικό συμβούλιο βγήκαν μαχαίρια κι οι περισσότεροι υπουργοί αποχώρησαν αγανακτισμένοι»·
- βρίσκονται στα μαχαίρια, βλ. φρ. είναι στα μαχαίρια·
- δικό σου το μαχαίρι, δικό σου το πεπόνι, βλ. φρ. όποιος έχει μαχαίρι, τρώει πεπόνι·  
- δίκοπο μαχαίρι, ενέργεια ή επιχείρημα που στρέφεται εναντίον κάποιου, αλλά και που μπορεί να στραφεί και εναντίον αυτού που το χρησιμοποιεί: «πρόσεχε, γιατί αυτό που πας να κάνεις, είναι δίκοπο μαχαίρι». (Λαϊκό τραγούδι: αγάπη που ’γινες δίκοπο μαχαίρι, κάποτε μου ’δινες μόνο τη χαρά)·
- έβγαλαν τα μαχαίρια, βλ. φρ. βγήκαν μαχαίρια·
- είναι μεγάλο μαχαίρι, είναι δεινός μαχαιροβγάλτης: «όλοι φοβούνται να του πάνε κόντρα, γιατί είναι μεγάλο μαχαίρι». (Λαϊκό τραγούδι: ήταν σε όλα όμορφος σε όλα του ξεφτέρι το πιο μεγάλο ήτανε της Τρούμπας το μαχαίρι)·
- είναι στα μαχαίρια, είναι πολύ μαλωμένοι, μισούνται θανάσιμα: «δεν μπορείς να καλέσεις και τους δυο στη γιορτή σου, γιατί είναι στα μαχαίρια»·
- έπεσε μαχαίρι, αποκλείστηκαν πολλοί από κάπου: «στις φετινές εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήμιο, έπεσε μαχαίρι»· βλ. και φρ. πέφτει μαχαίρι·
- έφτασε το μαχαίρι στο κόκαλο, δεν υπάρχει άλλο περιθώριο υπομονής ή ανεκτικότητας, το κακό προχώρησε τόσο πολύ, που έφτασε στο απροχώρητο: «αν ξανακάνεις κοπάνα, θα σε απολύσω αμέσως, γιατί έφτασε το μαχαίρι στο κόκαλο»· βλ. και φρ. το μαχαίρι έφτασε ως το κόκαλο·
- ήρθαν στα μαχαίρια, μάλωσαν, συνεπλάκησαν άγρια: «πες ο ένας, πες ο άλλος, στο τέλος ήρθαν στα μαχαίρια και δεν τόλμησε κανένας να μπει στη μέση να τους χωρίσει»·
- κόβει την πέτρα με μαχαίρι ή κόβει την πέτρα με το μαχαίρι, ματαιοπονεί: «αφού ξεκίνησε δουλειά χωρίς λεφτά γρήγορα θ’ αποτύχει, γιατί όποιος κάνει τέτοια αρχή, κόβει την πέτρα με μαχαίρι»·
- κόβεται μαχαίρι (ενν. το κάπνισμα, το τσιγάρο, το ποτό ή άλλη κακή έξη), έκφραση με συμβουλευτική διάθεση πως μια κακή έξη αποβάλλεται απότομα και αποφασιστικά και όχι σιγά σιγά: «το κάπνισμα κόβεται μαχαίρι, γιατί σιγά σιγά δεν μπορείς να καταφέρεις τίποτα || το ποτό κόβεται μαχαίρι»·
- κόβω μαχαίρι, α. διακόπτω ξαφνικά και οριστικά τις φιλικές μου σχέσεις με κάποιον ή κάποιους: «μόλις έμαθα πως ήταν μπερδεμένοι σε σκοτεινές υποθέσεις, έκοψα μαχαίρι μαζί τους για να ’χω το κεφάλι μου ήσυχο». β. διακόπτω ξαφνικά τον ερωτικό μου δεσμό: «μόλις έμαθα πως με απάτησε, έκοψα μαχαίρι μαζί της»·
- μαχαίρι έχεις, πεπόνι τρως, βλ. φρ. όποιος έχει μαχαίρι, τρώει πεπόνι·
- με το μαχαίρι (και με βούλα), έκφραση με την οποία οι πλανόδιοι μανάβηδες διαλαλούν πως πουλούν τα καρπούζια τους, αφού ο πελάτης τα ελέγξει προηγουμένως για να δει αν είναι ώριμα ή γλυκά·
- μεγάλο μαχαίρι, (στη γλώσσα της αργκό)α. άνθρωπος πολύ σκληρός, πολύ βίαιος: «στις φυλακές της Κέρκυρας φυλακίζονται τα πιο μεγάλα μαχαίρια». β. μεγάλος εγκληματίας, φονιάς: «πάνω στην παραζάλη του καθάρισε πέντε άτομα κι από τότε θεωρείται το πιο μεγάλο μαχαίρι της τελευταίας δεκαετίας». γ. ο αρχηγός ομάδας του υποκόσμου, ο αρχηγός συμμορίας: «αν δε δώσει εντολή το μεγάλο μαχαίρι, δεν κουνιέται κανένας από μόνος του για το παραμικρό || κάτι σοβαρό θα γίνει μέσα στην πιάτσα, γιατί τα μεγάλα μαχαίρια είχαν ολονύχτια συζήτηση»·
- όποιος έχει μαχαίρι, τρώει πεπόνι, όποιος διαθέτει τις απαιτούμενες δυνατότητες ή τα κατάλληλα μέσα, ή όποιος έχει τη δύναμη, την εξουσία, εξυπηρετεί τα συμφέροντά του ή απολαμβάνει τα αγαθά της ζωής: «και βέβαια θα πάρει περισσότερη προμήθεια από σένα, απ’ τη στιγμή που είναι διευθυντής, γιατί, όποιος έχει μαχαίρι, τρώει πεπόνι || έχει ένα σωρό παράδες κι απολαμβάνει τη ζωή του, γιατί, όποιος έχει μαχαίρι, τρώει πεπόνι || όλοι οι βουλευτές έχουν τις σπιταρώνες τους και τις αμαξάρες τους, γιατί, όποιος έχει μαχαίρι, τρώει πεπόνι»·
- ό,τι κόβει το μαχαίρι γιατρεύεται, ό,τι κόβει η γλώσσα δε γιατρεύεται, βλ. λ. γλώσσα·
- πάει για μαχαίρι (κάποιος), πηγαίνει για εγχείρηση: «του έχουν γίνει όλες οι απαιτούμενες εξετάσεις κι αύριο πάει για μαχαίρι»·
- πέφτει μαχαίρι, α. επιβάλλεται σκληρή τιμωρία: «σ’ αυτό το εργοστάσιο, μόλις γίνεται κάποια παρατυπία, πέφτει αμέσως μαχαίρι». β. γίνονται καθαιρέσεις, συνήθως ανώτατων στελεχών μιας επιχείρησης, ιδίως στο δημόσιο: «κάθε φορά που αλλάζει η κυβέρνηση, πέφτει μαχαίρι σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες»· βλ. και φρ. έπεσε μαχαίρι·
- πότε στα μέλια και πότε στα μαχαίρια, βλ. λ. μέλι·
- το κόβω μαχαίρι, παύω αυτόματα να μιλώ: «αφού κανείς δεν παρακολουθούσε αυτά που έλεγα, το ’κοψα κι εγώ μαχαίρι και κατέβηκα απ’ την έδρα»·
- το κόβω μαχαίρι (ενν. το κάπνισμα, το τσιγάρο, το ποτό ή άλλη κακή έξη), το διακόπτω αποφασιστικά και οριστικά απότομα και όχι σιγά σιγά: «όταν μου ’πε ο γιατρός πως το τσιγάρο μου πείραξε τα πνευμόνια, το ’κοψα μαχαίρι»·
- το μαχαίρι για τους οχτρούς κι η ψωλή για τους δικούς, βλ. λ. ψωλή·
- το μαχαίρι έφτασε μέχρι το κόκαλο, βλ. φρ. το μαχαίρι έφτασε ως το κόκαλο·
- το μαχαίρι έφτασε ως το κόκαλο, η έρευνα, ιδίως για την αναζήτηση ευθυνών για μια παρατυπία που έγινε ή για τη διαλεύκανση μιας σκοτεινής ή ύποπτης υπόθεσης, έφτασε σε βάθος: «ο πρωθυπουργός δεσμεύτηκε στη βουλή πως το μαχαίρι θα φτάσει ως το κόκαλο, προκειμένου να αποδοθούν οι ευθύνες στους πρωταίτιους των ταραχών»· βλ. και φρ. έφτασε το μαχαίρι στο κόκαλο·
- τον έστειλαν για μαχαίρι ή τον έστειλαν στο μαχαίρι, τον έστειλαν στο χειρουργείο, τον έστειλαν να χειρουργηθεί: «μετά τις εξετάσεις που του ’καναν οι γιατροί, τον έστειλαν αμέσως για μαχαίρι»·
- τον πέρασε από μαχαίρι, βλ. συνηθέστ. τον πέρασε από λεπίδι, λ. λεπίδι·
- του βάζω το μαχαίρι στο λαιμό, α. απαιτώ, ζήτώ πιεστικά να μου επιστρέψει κάτι που μου οφείλει ή που μου ανήκει: «αν δεν του ’βαζα το μαχαίρι στο λαιμό, δε θα ’παιρνα τα λεφτά μου πίσω». β. εκμεταλλεύομαι την αδυναμία του να ενεργήσει ελεύθερα και τον πιέζω να κάνει αυτό που θέλω, τον εκβιάζω: «έμαθα πως έχει γκόμενα και, για να μην το πω στη γυναίκα του, του ’βαλα το μαχαίρι στο λαιμό και μου ’δωσε τα δανεικά που μου χρειάζονταν». Συνών. του βάζω τη θηλιά στο λαιμό·
- του μπήγω το μαχαίρι στο λαιμό, βλ. συνηθέστ. του βάζω το μαχαίρι στο λαιμό·
- τους πέρασαν από μαχαίρι, βλ. συνηθέστ. τους πέρασαν από λεπίδι, λ. λεπίδι·
- τραβάει μαχαίρι, συνηθίζει να χρησιμοποιεί μαχαίρι κατά τη διάρκεια καβγά, είναι μαχαιροβγάλτης: «δεν τα βάζει κανείς μαζί του, γιατί σ’ όλους είναι γνωστό πως τραβάει μαχαίρι». (Λαϊκό τραγούδι: άιντε, Μανταλιώ και Μανταλένα τι έχει ο άντρας σου με μένα; Έμαθα τραβά’ μαχαίρι με τ’ αριστερό το χέρι)· 
- φόρα μαχαίρι! παράγγελμα για επιθετική ετοιμότητα: «φόρα μαχαίρι παιδιά, γιατί έφτασε η ώρα της επίθεσης». Συνών. φόρα κουμπούρι! / φόρα σπαθί!

μπούνια, τα, ουσ. [<βενετ. bugna], (στη ναυτική γλώσσα) αποχετευτικές τρύπες των νερών στα πλάγια του καταστρώματος πλοίων·
- είμαι μέσα μέχρι τα μπούνια, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τα μπούνια·
- είμαι μέσα ως τα μπούνια, είμαι καταχρεωμένος: «χρειάζομαι πολλά λεφτά για να ξεχρεωθώ, γιατί είμαι μέσα ως τα μπούνια»·
- είμαι χρεωμένος μέχρι τα μπούνια ή είμαι χρεωμένος ως τα μπούνια, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τα μπούνια·
- είμαι χωμένος μέσα μέχρι τα μπούνια ή είμαι χωμένος μέσα ως τα μπούνια, βλ. φρ. είμαι μέσα ως τα μπούνια·
- είναι χωμένος μέσα μέχρι τα μπούνια, βλ. φρ. είναι χωμένος μέσα ως τα μπούνια·
- είναι χωμένος μέσα ως τα μπούνια, έχει άμεση, απόλυτη ανάμειξη ή συμμετοχή σε κάποια παράνομη ενέργεια ή υπόθεση: «στην κατάθεσή του υποστήριξε πως δεν έχει σχέση με τη ληστεία, αλλά απ’ ό,τι ξέρω κι αυτός είναι χωμένος μέσα ως τα μπούνια»·
- μέχρι τα μπούνια, βλ. φρ. ως τα μπούνια. (Λαϊκό τραγούδι: μες τα κούφια τα τακούνια κοκαΐνη μέχρι μπούνια)·
- ως τα μπούνια, όσο πάει, όσο μπορεί, μέχρι το τελευταίο όριο ανοχής, υπομονής ή αντοχής: «το φόρτωσα ως τα μπούνια || μ’ έφερε ως τα μπούνια με τις βλακείες που λέει || δε θέλω να φάω άλλο, γιατί ήρθα ως τα μπούνια || δεν μπορώ να πιω άλλο, γιατί είμαι ως τα μπούνια || μ’ αυτή τη γυναίκα είμαι ερωτευμένος ως τα μπούνια». (Λαϊκό τραγούδι: είχα ράψει στο σακάκι δυο σακούλες με μαυράκι και στα κούφια μου τακούνια ηρωίνη ως τα μπούνια). Πολλές φορές, συνοδεύεται από χειρονομία με την παλάμη τεντωμένη, να έρχεται και να στέκεται οριζόντια λίγο κάτω από το στόμα, θέλοντας να υπογραμμίσει πως με οποιαδήποτε νέα πρόσθεση θα επέλθει υπερχείλιση.

οστό, το, ουσ. [<αρχ. ὀστέον <ὀστοῦν], το οστό·
- αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά, βλ. λ. σάρκα·
- δίνω σάρκα και οστά (σε κάτι), βλ. λ. σάρκα·
- με σάρκα και οστά, βλ. λ. σάρκα·
- μέχρι μυελού οστέων, βλ. συνηθέστ. μέχρι κόκαλο, λ. κόκαλο·
- πήρε σάρκα και οστά, βλ. λ. σάρκα.

παρηγοριά κ. παρηγόρια, η, ουσ. [<μσν. παρηγοριά <αρχ. παρηγορία], η παρηγοριά· το δείπνο μετά την κηδεία στο σπίτι του νεκρού ή σε κάποιο μαγαζί από τους συγγενείς του, η μακαριά, ο νεκρόδειπνος: «αμέσως μετά την ταφή του νεκρού, πήγαμε στο σπίτι του για την παρηγοριά». Από το ότι κατά τη διάρκεια του νεκρόδειπνου ακούγονται διάφοροι παρηγορητικοί λόγοι από τους παρευρισκομένους για την ανακούφιση των στενών συγγενών του νεκρού·
- βρίσκω παρηγοριά, παρηγορούμαι: «απ’ τη μέρα που χώρισε με τη γυναίκα του, βρίσκει παρηγοριά στις πιτσιρίκες || επειδή είναι μόνος του στη ζωή, βρίσκει παρηγοριά στα ταξίδια»·
- δεν έχει παρηγοριά, δεν παρηγορείται, δεν υπάρχει τρόπος να παρηγορηθεί: «απ’ τη μέρα που χώρισε με τη γυναίκα του, δεν έχει παρηγοριά»·
- δίνω παρηγοριά (σε κάποιον), παρηγορώ κάποιον: «είναι καλός άνθρωπος και δίνει παρηγοριά σε κάθε πονεμένο»·
- έχω παρηγοριά (κάποιον ή κάτι), παρηγορούμαι, με ανακουφίζει κάποιος ή κάτι: «απ’ τη μέρα που πέθανε η γυναίκα του, έχει παρηγοριά τα παιδιά του || απ’ τη μέρα που τον χώρισε η γυναίκα του, έχει παρηγοριά το ποτό». (Λαϊκό τραγούδι: όταν πεθάνω, θάψτε με σε μια γωνιά μονάχο και δίπλα το μπουζούκι μου παρηγοριά μου να ’χω)·
- καλή παρηγοριά! α. ευχή στους συγγενείς εκλιπόντος να βρουν τρόπο να παρηγορηθούν. β. παρηγορητική έκφραση σε κάποιον που απέτυχε σε κάποια προσπάθειά του·
- καφές της παρηγοριάς, βλ. λ. καφές·
- μαύρη παρηγοριά, λέγεται για ενέργεια που, ενώ γίνεται για να ανακουφίσει κάποιον, αποδεικνύεται μάταιη ή οξύνει το πρόβλημά του: «ήρθε να με παρηγορήσει για το θάνατο του πατέρα μου, όμως, μαύρη παρηγοριά, γιατί άρχισε να μου διηγείται πόσο άσχημα περνούσε τον πρώτο καιρό, τότε, που είχε πεθάνει ο δικός του πατέρας»·
- παρηγοριά στον άρρωστο, ώσπου (μέχρι) να βγει η ψυχή του, λέγεται σε περιπτώσεις που η αποτυχία ή γενικά οι προβληματικές συνθήκες είναι βέβαιες και κάποιος ή κάποιοι προσπαθούν να τις αποδυναμώσουν με λόγια παρηγορητικά, ή λέγεται για ενέργειες που γίνονται με καλές προθέσεις, αλλά δεν πείθουν κανέναν: «το να μου λες πως υπάρχει περίπτωση να μου τύχει το λαχείο κι έτσι θα γλιτώσω την πτώχευση, είναι παρηγοριά στον άρρωστο, ώσπου να βγει η ψυχή του». Από την εικόνα του καταδικασμένου σε θάνατο αρρώστου, που οι κοντινοί του τον γεμίζουν με ψεύτικες ελπίδες για να μην υποψιαστεί το επικείμενο τέλος, που του δίνουν θάρρος, μέχρι να υποκύψει στο μοιραίο·
- του δίνω παρηγοριά, τον παρηγορώ: «απ’ τη μέρα που πέθανε ο πατέρας του, τον συναναστρέφομαι καθημερινά και του δίνω παρηγοριά».

πνοή, η, ουσ. [<αρχ. πνοή], η πνοή· η ζωντάνια, η δύναμη, η ορμή: «η νέα κυβέρνηση υπόσχεται να δώσει νέα πνοή στην οικονομία || δεν έχει πνοή απάνω του αυτός ο άνθρωπος»·
- άφησε την τελευταία του πνοή, ξεψύχησε, πέθανε: «έφερε αργά το βλέμμα στ’ αγαπημένα του πρόσωπα που βρίσκονταν γύρω απ’ το κρεβάτι του κι άφησε την τελευταία του πνοή»·
- δίνω πνοή (σε κάτι), δίνω ζωντάνια, ζωντανεύω, ζωηρεύω κάτι: «ευτυχώς που ήρθε ο τάδε κι έδωσε λίγη πνοή στο πάρτι μας»·
- η τελευταία πνοή, η πνοή με την οποία ο άνθρωπος παραδίνει το πνεύμα του: «λίγο πριν την τελευταία του πνοή ζήτησε να πιει ένα ποτήρι κρύο νερό»·
- μέχρι τελευταία(ς) πνοή(ς) επίμονα, μέχρι το τέλος, ως τα άκρα: «θα σε κυνηγήσω μέχρι τελευταίας πνοής»·
- μέχρι την τελευταία του πνοή, μέχρι που να πεθάνει, μέχρι που πέθανε: «μέχρι την τελευταία του πνοή έζησε με το σταυρό στο χέρι»·
- παρέδωσε την τελευταία του πνοή, βλ. φρ. άφησε την τελευταία του πνοή·
- πνοή μου! προσφώνηση σε λατρευτό μας πρόσωπο με έντονη συναισθηματική φόρτιση. (Λαϊκό τραγούδι: φεύγεις στα ξένα, φεύγεις, παιδί μου, φεύγεις, ανάσα μου, φεύγεις, πνοή μου).

πούτσα κ. μπούτσα, η, ουσ., βλ. λ. πούτσος· ως επιφών. πούτσες! βλ. φρ. πούτσες μπλε(!). Με τη λ. γίνεται και το εξής λογοπαίγνιο. Αυτός που κουβεντιάζει με κάποιον, αλλάζει εντελώς ξαφνικά την κουβέντα και του λέει: σε ζητούσε η Ελένη. -Ποια Ελένη; -Η πούτσα μου η καυλωμένη. (Ακολουθούν 16 φρ.)·
- άλλο βούρτσα κι άλλο πούτσα, λέγεται ειρωνικά, όταν προσπαθεί κάποιος να συγκρίνει δυο εντελώς ανόμοια πράγματα ή λέγεται ειρωνικά, όταν θέλουμε να υπογραμμίσουμε μια μεγάλη αντίθεση ανάμεσα σε δυο πράγματα ή καταστάσεις: «δεν μπορείς να συγκρίνεις την ομαδίτσα σου, που ανέβηκε φέτος στην άλφα εθνική με την ομαδάρα μου, που έχει ένα σωρό πρωταθλήματα, γιατί άλλο βούρτσα κι άλλο πούτσα». Για συνών. βλ. φρ. άλλο ναύτης κι άλλο καντηλανάφτης, λ. άλλος·
- άμα είναι η πούτσα κοντή, αμποδούν (= εμποδίζουν) οι τρίχες, βλ. συνηθέστ. της κοντής ψωλής της φταίνε οι τρίχες, λ. ψωλή·
- από τα μάτια φαίνεται πως αγαπά την πούτσα, βλ. λ. μάτι·
- άσπρα γένια, πούτσα σιδερένια, ο ηλικιωμένος άντρας με την πείρα του αποδεικνύεται πολύ καλός εραστής: «παρόλο που είναι ηλικιωμένος, οι γυναίκες τρέχουν από πίσω του, γιατί άσπρα γένια, πούτσα σιδερένια». Από τον Φίλιππο Βλάχο στο πόνημά του “Χωριάτικα Βρωμόλογα” Τυπογραφείο Κείμενα, Αθήνα 1986, σελ. 41, μαθαίνουμε και το άσπρα γένια, πούτσα ιδρένια (ιδρένιος = από ξύλο βελανιδιάς, πολύ σκληρός). Συνών. μαλλί μπαμπάκι, ψωλή φαρμάκι·
- δεν παίζουμε τις πούτσες, μιλάμε σοβαρά, σοβαρολογούμε, δεν αστειευόμαστε, δεν είμαστε παιδιά: «όταν θα έρθεις, θα έχεις συγκεκριμένες προτάσεις, γιατί δεν παίζουμε τις πούτσες». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό  του. Συνήθως της φρ. προτάσσεται το εδώ. Για συνών. βλ. φρ. δεν παίζουμε τις κουμπάρες, λ. κουμπάρα·
- εμείς τι κάνουμε, τις πούτσες παίζουμε; γιατί υποτιμάς την ειδικότητά μας, την τέχνη μας, τη δουλειά μας ή την εμπειρία μας, τη στιγμή που δεν είμαστε καθόλου άσχετοι με την υπόθεση για την οποία γίνεται λόγος: «και βέβαια μπορώ να επιδιορθώσω τ’ αυτοκίνητό σου. Εμείς τι κάνουμε, τις πούτσες παίζουμε;». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό  του. Συνήθως της φρ. προτάσσεται το καλά και μετά το ρ. της φρ. κάνουμε, ακολουθεί το εδώ ή το δηλαδή. Για συνών. βλ. φρ. εμείς τι κάνουμε, τις κουμπάρες παίζουμε; λ. κουμπάρα·
- έχει τα μυαλά της πούτσας μου ή έχει το μυαλό της πούτσα μου, είναι τελείως άμυαλος: «μ’ αυτόν τον άνθρωπο δε θα κάνω ποτέ δουλειά, γιατί έχει τα μυαλά της πούτσας μου»·
- έχει της πούτσας του το χαβά, βλ. συνηθέστ. έχει της ψωλής του το χαβά, λ. ψωλή·
- καν ψωμί δεν είχαμε και πούτσα μέχρι το γόνα, βλ. συνηθέστ. βρακί δεν έχει ο κώλος μας, λουλούδια θέλει ο πούτσος μας, λ. βρακί·
- κάνει η πούτσα να κρυφτεί κι η χαρά δεν την αφήνει, βλ. λ. χαρά·
- μπερδεύει τις βούρτσες με τις πούτσες, βλ. λ. βούρτσα·
- μπλέκει τις βούρτσες με τις πούτσες, βλ. λ. βούρτσα·
- όσα λες, πούτσα θες! ειρωνική παρατήρηση σε κάποιον που μιλάει συνέχεια, για να δικαιολογηθεί για κάποια παρανομία του ή για κάποια παράβασή του, κι έχει την έννοια πως με τίποτα δε θα μπορέσει να γλιτώσει την τιμωρία, που έχουμε αποφασίσει να του επιβάλλουμε·
- παίζω τις πούτσες, δεν κάνω απολύτως τίποτα, χάνω τον καιρό μου, τεμπελιάζω: «εμείς σκοτωνόμαστε στη δουλειά κι αυτός παίζει τις πούτσες». Για συνών. βλ. φρ. παίζω τις κουμπάρες, λ. κουμπάρα·
- πούτσα από κουνέλι, α. χαρακτηρίζει το πάρα πολύ μικρό πέος και, κατ’ επέκταση, άτομο εντελώς ανάξιο λόγου, εντελώς ασήμαντο, εντελώς τιποτένιο: «απ’ τη στιγμή που μαθεύτηκε πως έχει πούτσα από κουνέλι, καμιά γυναίκα δε θέλει να πάει μαζί του || όλοι επιδιώκουν να κάνουν παρέα με κάποιον σπουδαίο κι αυτός βρήκε τον τάδε, που ’ναι πούτσα από κουνέλι». β. υποτιμητική προσφώνηση σε άντρα: «πάψε, ρε πούτσα από κουνέλι, που θέλεις να μας πεις και τη γνώμη σου!». Ακούγεται και για γυναίκα·
- πούτσες μπλε! α. ψέματα, ανοησίες, αηδίες, σαχλαμάρες: «πούτσες μπλε, που έγιναν τα πράγματα έτσι όπως τα λες!». β. (γενικά) έκφραση που δηλώνει αποτυχία: «προσπάθησα να τελειώσω όσο πιο γρήγορα μπορούσα τη δουλειά και στο τέλος έκανα πούτσες μπλε»·
- στην πούτσα μας! ή στην πούτσα μου! βλ. συνηθέστ. στον πούτσο μας! λ. πούτσος·
- τι νόμισες, τις πούτσες παίζουμε; λέγεται με ειρωνική διάθεση στην περίπτωση που φέρουμε σε αίσιο τέλος μια δουλειά ή μια υπόθεση, ενώ κάποιος ή κάποιοι μας θεωρούσαν εντελώς ανίκανους γι’ αυτό: «ήμουν εντελώς σίγουρος πως δε θα κατάφερνες να τελειώσεις μέσα στις προθεσμίες τη δουλειά. -Τι νόμισες, τις πούτσες παίζουμε;». Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του. Συνήθως της φρ. προτάσσεται το εμ. Για συνών. βλ. φρ. τι νόμισες, τις κουμπάρες παίζουμε; λ. κουμπάρα.

πρώτος, -η, -ο, επίθ. [<αρχ. πρῶτος], πρώτος. 1. που προηγείται έναντι των άλλων: «αυτός ο άνθρωπος είναι πρώτος σε όλα». 2. που βρίσκεται στη βάση, που θεωρείται ως το στοιχειώδες μέρος μιας διαδικασίας ή μιας γνώσης πάνω στο οποίο στηρίζεται όλη η εξέλιξη και που έχει ανάγκη μεγάλης διεργασίας για να φτάσει στο τελικό αποτέλεσμα: «σήμερα μας δώσανε τις πρώτες οδηγίες για το πώς πλάθεται ο πηλός, για να μπούμε στο νόημα, κι από αύριο αρχίζουμε εφαρμογή || για να φτάσεις στην κορυφή πρέπει να ξεκινήσεις απ’ τις  πρώτες θέσεις και σιγά σιγά ν’ ανέβεις». 3α. που είναι ο καλύτερος, ο σπουδαιότερος, που συγκεντρώνει τον θαυμασμό μας και έχει την ολόψυχη συγκατάθεσή μας: «είναι πρώτο παιδί ο ανιψιός σου, τον έχω μόνο μια βδομάδα στη δουλειά μου και πιάνει πουλιά στον αέρα || είδα χτες στο σινεμά ένα πρώτο έργο και σου συνιστώ να μην το χάσεις!». β. που είναι πολύ καλός, απίθανος, τέλειος: «ποια είναι η γνώμη σου για τον τάδε; -Πρώτος || ποια είναι η γνώμη σου για τη γυναίκα του; -Πρώτη || είναι καλό τ’ αυτοκίνητό σου; -Πρώτο». γ. λέγεται και με αρνητική διάθεση: «αναδείχτηκε πρώτος βλάκας στην παρέα του». (Λαϊκό τραγούδι: έτσι που πας, δε θα μονοιάσουμε ποτά με τις προφάσεις, πότε τούτα, πότ’ εκείνα και θα με παίρνουνε οι φίλοι στο μεζέ και θα με λεν κορόιδο πρώτο στην Αθήνα). 4α. το αρσ. ως ουσ. ο πρώτος, ο άντρας που προηγήθηκε από κάθε άλλον σε μια γυναίκα και, κατ’ επέκταση, αυτός που την ξεπαρθένεψε: «αυτόν που βλέπεις να περνάει, είναι ο πρώτος της τάδε». β. ο πρώτος καπετάνιος ή μηχανικός ενός πλοίου: «ο πρώτος αυτού του καραβιού είναι απ’ τους πιο παλιούς του εμπορικού στόλου». γ. το πρώτο μέρος, η πρώτη περίοδος του ύπνου από τη στιγμή που άρχισε να κοιμάται κάποιος: «πήγε νωρίς στο σπίτι του για ύπνο και σίγουρα θα βρίσκεται τώρα στον πρώτο». δ. ο πρώτος όροφος πολυκατοικίας: «μένω στον πρώτο της γωνιακής οικοδομής» 5α. το θηλ. ως ουσ. η πρώτη, η πρώτη σύζυγος ή ερωμένη κάποιου άντρα: «αυτή η γυναίκα που περνάει απέναντι, είναι η πρώτη του τάδε». β. η πρώτη μέρα του μήνα: «την πρώτη Μαρτίου θα έρθει ο γιος μου απ’ το εξωτερικό». γ. η πρώτη ταχύτητα από τις  πέντε με την οποία ξεκινάει κυρίως το αυτοκίνητο ή η μοτοσικλέτα: «άναψε τη μηχανή, έβαλε την πρώτη και ξεκίνησε». δ. η πρώτη παράσταση θεατρικού ή μουσικού έργου, η πρεμιέρα: «το Σάββατο είναι η πρώτη του τάδε θεατρικού έργου || παγκόσμια πρώτη». ε. η πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου: «είναι πολύ μικρός ο γιος του και πηγαίνει στην πρώτη». 6α. το ουδ. ως ουσ. το πρώτο, το πρώτο πάτωμα πολυκατοικίας: «μένω στο πρώτο της γωνιακής οικοδομής». β. το λεπτό: «η ώρα είναι πέντε και δυο πρώτα». 7. το ουδ. στον πλ. ως ουσ. τα πρώτα, (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) η επίσημη επαγγελματική ποδοσφαιρική ομάδα: «ξεκίνησε απ’ τα τσικό της ομάδας και τώρα παίζει στα πρώτα». Επίρρ. πρώτα, α. αρχικά, πριν από οτιδήποτε άλλο: «πρώτα θέλω να σ’ ευχαριστήσω για τη βοήθειά σου || πρώτα θέλω να δω την ταυτότητά σου, για να εξακριβώσω αν πράγματι είσαι αυτός που λες». β. σε παλιότερο χρονικό διάστημα: «θυμάσαι πρώτα, που φορούσαμε το πηλίκιο με την κουκουβάγια στο σχολείο;». (Ακολουθούν 131 φρ.)·
- άνοιξε για πρώτη φορά τα μάτια του, βλ. λ. μάτι·
- απ’ την πρώτη στιγμή, βλ. λ. στιγμή·
- απ’ τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο ή απ’ τον πρώτο ως τον τελευταίο, όλοι ανεξαιρέτως, απαξάπαντες: «απ’ τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο θα υποβληθούν σε σωματική έρευνα || εξυπηρετήθηκαν απ’ τον πρώτο ως τον τελευταίο»·
- από μια πρώτη ανάγνωση, βλ. λ. ανάγνωση·
- από πρώτο χέρι, βλ. λ. χέρι·
- αρπάζει με το πρώτο φωτιά, βλ. λ. φωτιά·
- αρχίζω πρώτος χειρών αδίκων, βλ. λ. χέρι·
- βάζω σε πρώτη μοίρα (κάτι), βλ. λ. μοίρα·
- βρίσκεται στον πρώτο, βλ. φρ. βρίσκεται στον πρώτο ύπνο, λ. ύπνος·
- βρίσκεται στον πρώτο χάφτα, βλ. λ. χάφτας·
- βρίσκομαι στην πρώτη γραμμή, βλ. λ. γραμμή·
- για πρώτη και τελευταία φορά, βλ. λ. φορά·
- γκάφα πρώτου μεγέθους, βλ. λ. γκάφα·
- δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος, λέγεται για κάτι που γίνεται συχνά και από πολλούς: «δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που χώρισε απ’ τη γυναίκα του || δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που μεθάει»·
- είδος πρώτης ανάγκης, βλ. λ. είδος·
- είμαι στα πρώτα μου βήματα, βλ. λ. βήμα·
- είναι ακόμα στο πρώτο ημίχρονο, βλ. λ. ημίχρονο·
- είναι και ο πρώτος, (για πρόσωπα) επιτείνει την έννοια είναι ο πρώτος. Το και τονισμένο. (Τραγούδι: είναι μεγάλος, είναι χαΐστας, είναι κι ο πρώτος κιθαρίστας)·
- είναι και το πρώτο, (για πράγματα) επιτείνει την έννοια είναι το πρώτο. Το και τονισμένο·
- είναι ο πρώτος, επιτείνει την έννοια είναι πρώτος. Το ο τονισμένο. (Λαϊκό τραγούδι: πολύ σε πάω, παραμιλάω, είσαι η πρώτη και σ’ αγαπάω)· 
- είναι πρώτο, (για πράγματα) είναι το καλύτερο από όλα, υπερέχει έναντι όλων των άλλων: «τ’ αυτοκίνητό μου είναι πρώτο»·
- είναι πρώτο όνομα ή είναι το πρώτο όνομα, βλ. λ. όνομα·
- είναι πρώτο όνομα στη νύχτα ή είναι το πρώτο όνομα στη νύχτα, βλ. λ. όνομα·
- είναι πρώτο όνομα στην πίστα ή είναι το πρώτο όνομα στην πίστα, βλ. λ. όνομα·
- είναι πρώτο χέρι, βλ. λ. χέρι·
- είναι πρώτος, (για πρόσωπα) είναι ο καλύτερος από όλους, υπερέχει έναντι όλων των άλλων: «ο τάδε είναι πρώτος στο εμπόριο || ο φίλος μου είναι πρώτος στα φιλάνθρωπα αισθήματα». (Λαϊκό τραγούδι: του γεμίζουν το κεφάλι φίλοι καρδιακοί όσα βγάζει να τα τρώνε σε μια Κυριακή μα δεν ξέρουν πως ο τύπος ο Αγαθοκλής είναι πρώτος κολπαδόρος της Πειραϊκής)·
- είναι πρώτος και καλύτερος, είναι ασυναγώνιστος στο χώρο του, στην τέχνη του, στο επάγγελμά του: «δεν μπορεί κανείς να τον συναγωνιστεί στο αρχιτεκτονικό σχέδιο, γιατί είναι πρώτος και καλύτερος»· βλ. και φρ. πρώτος και καλύτερος·
- είναι πρώτος στο ποίημα, βλ. λ. ποίημα·
- είναι στα πρώτα του βήματα, (για νήπια) βλ. λ. βήμα·
- είναι στον πρώτο ή είναι στον πρώτο ύπνο, βλ. λ. ύπνος·
- είναι το πρώτο, (για πράγματα) επιτείνει την έννοια είναι πρώτο. Το το τονισμένο·
- εις υγεία(ν) των ερώτων, στο ποτήρι μας το πρώτον, βλ. λ. υγεία·
- εκ πρώτης όψεως, βλ. λ. όψη·
- έχει πρώτη φωνή, βλ. λ. φωνή·
- έχω σε πρώτη μοίρα (κάτι), βλ. λ. μοίρα·
- η πρώτη γραμμή, βλ. λ. γραμμή·
- η πρώτη κυρία της χώρας, βλ. λ. κυρία·
- η πρώτη μου δουλειά είναι να…, βλ. λ. δουλειά·
- κάλλιο πρώτος στο χωριό παρά δεύτερος στην πόλη ή καλύτερα πρώτος στο χωριό παρά δεύτερος στην πόλη, βλ. λ. χωριό·
- κάνει πρώτη φωνή, βλ. λ. φωνή·
- κάνει τα πρώτα του βήματα, (για νήπια), βλ. λ. βήμα·
- κάνω τα πρώτα μου βήματα, βλ. λ. βήμα·
- κάνω την πρώτη κίνηση, βλ. λ. κίνηση·
- κάνω το πρώτο βήμα, βλ. λ. βήμα·
- κόβω πρώτος το νήμα, (για αθλητές ταχύτητας) βλ. λ. νήμα·
- με την πρώτη, α. με την πρώτη προσπάθεια: «πήρε το ακόντιο και με την πρώτη το ’ριξε στα εβδομήντα μέτρα || σημάδεψε και πέτυχε το στόχο του με την πρώτη». β. αμέσως: «ό,τι του ’πα, το κατάλαβε με την πρώτη». (Λαϊκό τραγούδι: τώρα θέλω με την πρώτη ν’ αγαπήσει κάναν μόρτη, έτσι και την τυραννήσει θα του δώσω και μπαξίσι)·
- με την πρώτη ευκαιρία, βλ. λ. ευκαιρία·
- με την πρώτη φορά, βλ. συνηθέστ. με την πρώτη·
- με το πρώτο, βλ. φρ. με την πρώτη·
- με το πρώτο μου το γάλα, βλ. λ. γάλα·
- μου ’πεσε ο πρώτος αριθμός ή μου ’τυχε ο πρώτος αριθμός, βλ. λ. αριθμός·
- μου ’πεσε ο πρώτος λαχνός ή μου ’τυχε ο πρώτος λαχνός, βλ. λ. λαχνός·
- μου ’πεσε το πρώτο λαχείο, βλ. λ. λαχείο·
- ο παπάς πρώτα τα γένια του ευλογάει, βλ. λ. παπάς·
- ο πρώτος διδάξας, βλ. λ. διδάξας·
- ο πρώτος είναι πρώτος, το να καταλάβει κανείς την πρώτη θέση κάπου ή σε κάτι, είναι αναμφισβήτητα κάτι το ξεχωριστό: «ο γιος μου πέρασε πρώτος στο πανεπιστήμιο κι ο γιος του δεύτερος. -Έλα μωρέ, τι πρώτος, τι δεύτερος. -Ο πρώτος είναι πρώτος». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το α, ό,τι και να πεις·
- ο πρώτος πολίτης της χώρας, βλ. λ. πολίτης· 
- ο πρώτος ρόλος, βλ. λ. ρόλος·
- ο πρώτος τυχών, α. αυτός που μας είναι εντελώς άγνωστος: «δεν μπορώ ν’ αναθέσω μια τόσο σπουδαία δουλειά στον πρώτο τυχόντα». β. αυτός που είναι ανάξιος λόγου, ασήμαντος, τιποτένιος, ο οποιοσδήποτε, ο τυχαίος: «αυτόν τον άνθρωπο να τον σέβεσαι, γιατί δεν είναι ο πρώτος τυχών, αλλά είναι μεγάλος επιστήμονας»·  
- ο ράφτης, όταν κόβει την τσόχα, τη δική του βγάζει πρώτα, βλ. λ. ράφτης·
- ο ψεύτης και ο κλέφτης τον πρώτο χρόνο χαίρονται, βλ. λ. ψεύτης·
- οι πρώτες πρωινές ώρες, βλ. λ. πρωινός·
- όποιος τρέχει μόνος του, τερματίζει πρώτος, βλ. λ. τερματίζω·
- όπου γάμος και χαρά, η Βασίλω πρώτη, βλ. λ. χαρά·
- όπως πρώτα ή όπως και πρώτα, βλ. λ. όπως· 
- όταν μιλάς (για κάποιον ή για κάτι), να πλένεις πρώτα το στόμα σου, βλ. λ. στόμα·
- όταν ο σάλιαγκας ζητεί ν’ αλλάξει το καυκί του, πρώτα βγάζει τα κέρατα κι έπειτα το κορμί του, βλ. λ. σάλιαγκας·
- παίζω τον πρώτο ρόλο, βλ. λ. ρόλος·
- παίρνει με το πρώτο φωτιά, βλ. λ. φωτιά·
- περνώ πρώτος (κάπου), παίρνω την πρώτη θέση, πρωτεύω: «γελούν και τα μουστάκια του, γιατί ο γιος του πέρασε πρώτος στο πανεπιστήμιο»·
- πέφτω πρώτος στο νήμα, (για αθλητές ταχύτητας) βλ. λ. νήμα·
- πέφτω στον πρώτο λύκο, βλ. λ. λύκος·
- πήρα το πρώτο λαχείο, βλ. λ. λαχείο·
- πήρα τον πρώτο αριθμό, βλ. λ. αριθμός·
- πήρα τον πρώτο λαχνό, βλ. λ. λαχνός·
- πήρε φωτιά απ’ την πρώτη σκάλα, βλ. λ. φωτιά·
- πιάνει με το πρώτο φωτιά, βλ. λ. φωτιά·
- πιες πρώτα το γαλατάκι σου! βλ. λ. γαλατάκι·
- πολεμώ στην πρώτη γραμμή, βλ. λ. γραμμή·
- πρώτ’ απ’ όλα, α. πριν από καθετί, πριν από οτιδήποτε άλλο: «πρώτ’ απ’ όλα θέλω να σ’ ευχαριστήσω για τη βοήθειά σου || πρώτ’ απ’ όλα θα πρέπει να ελέγξουμε το ποινικό του μητρώο, κι αν είναι εντάξει, τον παίρνουμε στη δουλειά». β. πάνω απ’ οτιδήποτε άλλο, σε πρωταρχική θέση και με κυρίαρχη σημασία: «πρώτα απ’ όλα βάζει τη δουλειά του || πρώτ’ απ’ όλα έχει την οικογένειά του»·
- πρώτα βγαίν’ η ψυχή τ’ ανθρώπου κι ύστερα (βγαίνει) το χούι του, βλ. λ.ψυχή·
- πρώτα ο Θεός, βλ. λ. Θεός·
- πρώτα πρώτα, κατ’ αρχήν, πρωτίστως, πρώτ’ απ’ όλα: «πρώτα πρώτα τα λόγια που αποδίδεις σε μένα δεν τα ’πα εγώ»·
- πρώτα τρώει το μάτι και μετά το στομάχι, βλ. λ.. μάτι·
- πρώτη βοήθεια του Θεού, δεύτερη του γειτόνου, βλ. λ. Θεός·
- πρώτη θέση, (για μέσα συγκοινωνίας) βλ. λ. θέση·
- πρώτη μου φορά ή πρώτη φορά, βλ. λ. φορά·
- πρώτη φωνή, βλ. λ. φωνή·
- πρώτης γραμμής, βλ. λ. γραμμή·
- πρώτης διαλογής, βλ. λ. διαλογή·
- πρώτης τάξεως, βλ. λ. τάξη·
- πρώτο βιολί, βλ. λ. βιολί·
- πρώτο λαρύγγι, βλ. λ. λαρύγγι·
- πρώτο μπόι, βλ. λ. μπόι·
- πρώτο νούμερο, (στη γλώσσα του στρατού) βλ. λ. νούμερο·
- πρώτο παλικάρι, βλ. λ. παλικάρι·
- πρώτο πιάτο, βλ. λ. πιάτο·
- πρώτο πράμα, βλ. λ. πρά(γ)μα·
- πρώτο στασίδι κηδεία, βλ. λ. στασίδι·
- πρώτο τραπέζι, βλ. λ. τραπέζι·
- πρώτο(ν) και κύριο(ν), κυρίως, κατ’ εξοχήν: «μου φαίνεται πως τζάμπα κουβεντιάζουμε τόση ώρα γιατί, πρώτον και κύριον, για να μπορέσουμε ν’ αρχίσουμε τη δουλειά, πρέπει να βρούμε έναν χρηματοδότη»·
- πρώτος γύρος, βλ. λ. γύρος·
- πρώτος και καλύτερος, α.(ειρωνικά) λέγεται για άτομο που οι ανελλιπείς παρουσίες του σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής ή καλλιτεχνικής ζωής το έχουν καταστήσει γραφικό ή και ανεπιθύμητο, ενοχλητικό: «σ’ όλους τους χορούς των διάφορων συλλόγων πρώτος και καλύτερος ο τάδε || μόλις γίνονται τα εγκαίνια κάποιας έκθεσης ζωγραφικής, πρώτος και καλύτερος ο τάδε». β. λέγεται για άτομο που το βρίσκεις να συμμετέχει σε όλες τις κατακριτέες ή  παράνομες πράξεις: «όπου καβγάς, πρώτος και καλύτερος ο τάδε || όπου κομπίνα, πρώτος και καλύτερος ο τάδε». (Λαϊκό τραγούδι: τον πρώτο και καλύτερο συνάντησα το Στράτο, το Στράτο τον Παγιουμτζή που λέγαμε Τεμπέλη και φύτευε το χόρτο του σε ξέφραγο αμπέλι)· βλ. και φρ. είναι πρώτος και καλύτερος·
- πρώτος πόλεμος, βλ. λ. πόλεμος·
- πρώτος τη τάξει, βλ. λ. τάξη·
- ρούφα πρώτα τ’ αβγουλάκι σου! βλ. λ. αβγουλάκι·
- σαν και πρώτα ή σαν πρώτα, όπως και τον προηγούμενο καιρό, όπως και παλιότερα. (Λαϊκό τραγούδι: άσε ανοιχτή την πόρτα, να τρυπώσω σαν και πρώτα)·
- σαν και τον πρώτο ή σαν τον πρώτο, δηλώνει τον τυχαίο, τον οποιοδήποτε: «σ’ αυτή την επιχείρηση δουλεύω τριάντα χρόνια γι’ αυτό δε σου επιτρέπω να μου φέρεσαι σαν τον πρώτο υπάλληλο». (Λαϊκό τραγούδι: είχα ένα όνομα, είχα ένα σπίτι είχα και μιαν αγάπη στην καρδιά κι άξαφνα κατάντησα σαν τον πρώτο αλήτη μια πληγή, μια σκέτη μαχαιριά)· 
- σε πρώτη ευκαιρία, βλ. λ. ευκαιρία·
- σε πρώτη ζήτηση, βλ. λ. ζήτηση·
- στα πρώτα βήματα, βλ. λ. βήμα·
- Σταθμός Πρώτων Βοηθειών, βλ. φρ. το Πρώτων Βοηθειών·
- στερνή μου γνώση να σ’ είχα πρώτα! βλ. λ. γνώση·
- σων’ πρώτος! (για παιχνίδια, ιδίως παιδικά) έκφραση που όποιος προλάβει να πει πρώτος, έχει και το δικαίωμα να παίξει πρώτος. Με το σων’ δεύτερος! σων’ τρίτος!... κανονίζεται και η σειρά των παιχτών που θα παίξουν στο παιχνίδι, δηλ. το σων’ έχει την έννοια να σώσω, καπαρώνω τη θέση να παίξω πρώτος κ.λ.π. Ίσως όμως το σων’ να μην προέρχεται από το ρ. σώνω αλλά από το τουρκ. son, που σημαίνει τέλος. Έτσι, σε αυτή την περίπτωση,  η έκφραση σων’ πρώτος κ.λπ. δηλώνει τελεσίδικα τη θέση που πρόλαβαν να πάρουν οι παίχτες μέσα στο παιχνίδι·
- τ’ αρπάζει με το πρώτο, βλ. λ. αρπάζω·
- τα εκατό πρώτα χρόνια είναι δύσκολα ή τα πρώτα εκατό χρόνια είναι δύσκολα, βλ. λ. χρόνος·
- τα πρώτα καρδιοχτύπια, βλ. λ. καρδιοχτύπι·
- τα πρώτα χτυποκάρδια, βλ. λ. χτυποκάρδι·
- τα στερνά τιμούν τα πρώτα, βλ. λ. στερνός·
- τι πρώτος, τι δεύτερος, λέγεται στην περίπτωση που θέλουμε να δηλώσουμε πως δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον πρώτο και στον δεύτερο σε μια κατάταξη: «ο δικός του ο γιος πέρασε πρώτος στο πανεπιστήμιο και ο δικός μου δεύτερος. -Τι πρώτος, τι δεύτερος». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το έλα μωρέ ή το σιγά μωρέ. Απαντάται και σε ερωτηματικό τύπο·βλ. και φρ. ο πρώτος είναι πρώτος·
- την έκοψα με την πρώτη ματιά, βλ. λ. ματιά·
- το πιάνει με το πρώτο, βλ. λ. πιάνω·
- το πρώτο γάλα, βλ. λ. γάλα·
- το Πρώτων Βοηθειών, ιατρικό κέντρο, όπου παρέχεται άμεσα η στοιχειώδης ιατρική περίθαλψη σε τραυματίες ή άλλα επείγοντα περιστατικά: «έπαθε μια δηλητηρίαση και τον πήγαν στο Πρώτων Βοηθειών»·
- τον βάζω σε πρώτη μοίρα, βλ. λ. μοίρα·
- τον έκοψα με την πρώτη, μόλις τον είδα, κατάλαβα αμέσως το χαρακτήρα του, το ποιόν του: «τον θεωρούσε καλό και τίμιο άνθρωπο, εγώ όμως τον έκοψα με την πρώτη πως είναι μούτρο»·
- τον έκοψα με την πρώτη ματιά, βλ. λ. ματιά·
- τον έστειλε στο Πρώτων Βοηθειών, (ειρωνικά) τον έδειρε τόσο πολύ, που αναγκάστηκε να ζητήσει ιατρική συνδρομή·
- τον έχω σε πρώτη μοίρα, βλ. λ. μοίρα·
- υστερνέ μου λογισμέ να σ’ είχα πρώτα! βλ. λ. λογισμός·
- φάε πρώτα τη φρουτόκρεμά σου! βλ. λ. φρουτόκρεμα.

σημείο, το, ουσ. [<αρχ. σημεῖον], το σημείο. 1. το σημάδι, η ένδειξη, το αναγνωριστικό στοιχείο, η αντιπροσωπευτική εκδήλωση: «όλα αυτά που συμβαίνουν είναι σημεία κοινωνικής αδικίας». 2. βαθμός ή όριο πράγματος ή κατάστασης: «να δούμε μέχρι ποιο σημείο θα φτάσει η παλιανθρωπιά σου!». 3. ορισμένος τόπος, θέση: «σε ποιο σημείο της πόλης θέλεις να συναντηθούμε;». (Ακολουθούν 24 φρ.)·
- αγγίζω το ευαίσθητο σημείο του, βλ. συνηθέστ. αγγίζω την ευαίσθητη χορδή του, λ. χορδή·
- βρίσκω το αδύνατο σημείο του, βρίσκω το σημείο εκείνο στο οποίο παρουσιάζει αδυναμία, στο οποίο υστερεί και μπορώ να τον εκμεταλλευτώ: «απ’ τη στιγμή που έμαθα πως είχε μεγάλη ανάγκη από λεφτά, βρήκα το αδύνατο σημείο του κι άρχισα να τον κάνω ό,τι θέλω»· βλ. και φρ. βρίσκω το ευαίσθητο σημείο του·
- βρίσκω το ευαίσθητο σημείο του, βρίσκω το σημείο εκείνο που από συναισθηματική άποψη παρουσιάζει αδυναμία και δεν μπορεί να μου αντισταθεί: «έχω βρει το ευαίσθητο σημείο του και δε μου χαλάει ποτέ χατίρι». (Λαϊκό τραγούδι: βρήκες το ευαίσθητο σημείο μου κι αυτό είναι μείον μου)·
- γίνονται σημεία και τέρατα ή γίνονται τέρατα και σημεία, διαδραματίζονται πράγματα τερατώδη, απίστευτα, που προκαλούν κατάπληξη: «κάθε φορά, στη γενική συνέλευση του σωματείου μας, γίνονται σημεία και τέρατα || λέγεται πως στο ελληνικό ποδόσφαιρο γίνονται τέρατα και σημεία»· 
- δε δείχνει σημεία ζωής ή δε δείχνει σημείο ζωής, φαίνεται ή είναι νεκρός: «όταν τον έφεραν, δεν έδειχνε σημεία ζωής, αλλά μόλις του ’καναν ηλεκτροσόκ, άρχισε να συνέρχεται || και μετά τα ηλεκτροσόκ που του ’καναν, δεν έδειχνε σημεία ζωής»·
- δε δίνει σημεία ζωής ή δε δίνει σημείο ζωής, είναι εξαφανισμένος από τα γνωστά μέρη, από τα γνωστά στέκια και δεν ξέρει κανείς πού βρίσκεται ή τι κάνει: «είναι καιρός τώρα που δε δίνει σημεία ζωής και δεν ξέρουμε τι να υποθέσουμε»· βλ. και φρ. δε δείχνει σημεία ζωής·
- κάνω το σημείο του σταυρού, σχηματίζω το σημείο του σταυρού φέρνοντας πάνω στο  μέσο του δείκτη του ενός μου χεριού, που τον έχω σε κάθετη θέση, το δείκτη του άλλου μου χεριού, που τον έχω σε οριζόντια θέση, συνήθως ως προστατευτική κίνηση σε κάθε κακή ή διαβολική παρουσία: «κάθε φορά που περνώ νύχτα έξω από νεκροταφείο, κάνω το σημείο του σταυρού για να εξορκίζω τα φαντάσματα»· βλ. και φρ. κάνω το σταυρό μου, λ. σταυρός·
- μελανό σημείο, η δυσάρεστη πλευρά ενός θέματος, μιας υπόθεσης ή μιας κατάστασης, ιδίως από ηθική άποψη: «το μελανό σημείο της όλης υπόθεσης είναι η προδοτική στάση του τάδε»·
- μέχρις ενός σημείου, έκφραση δυσαρέσκειας για κάποιον που υπερβαίνει με τις πράξεις του τα όρια της αντοχής μας ή της ανοχής μας: «είπαμε να με εκμεταλλεύεται, αλλά μέχρις ενός σημείου || είπαμε να πίνεις, αλλά μέχρις ενός σημείου»· βλ. και φρ. μέχρις ενός ορίου, λ. όριο·
- νεκρό σημείο, α. η θέση όπου μηδενίζεται η ενέργεια της κινητήριας δύναμης: «κάθε φορά που βρίσκω κατηφοριά, βάζω την ταχύτητα στο νεκρό σημείο κι αφήνω τ’ αυτοκίνητο να ρολάρει μοναχό του». β. κατάσταση που δε βοηθάει, που δεν επιτρέπει καμιά εξέλιξη: «οι διαπραγματεύσεις έφτασαν σε νεκρό σημείο, γι’ αυτό και οι δυο αντιπροσωπείες αποχώρησαν»·
- νίκη στα σημεία, (για πυγμάχους ή παλαιστές) βλ. φρ. νικώ στα σημεία·
- νικώ στα σημεία, (για πυγμάχους ή παλαιστές) νικώ τον αντίπαλό μου όχι με νοκάουτ ή πτώση, αλλά χάρη στη διαφορά βαθμών που έχω από αυτόν: «ο Έλληνας παλαιστής νίκησε τον αντίπαλό του στα σημεία»·
- σε σημείο που…, βλ. φρ. σε τέτοιο σημείο που(…)·
- σε τέτοιο σημείο που…, τόσο πολύ που…, ώστε…: «μ’ εκνεύρισε σε τέτοιο σημείο, που μου ’ρθε να τον πλακώσω στο ξύλο || φώναζε σε τέτοιο σημείο, που σήκωσε τη γειτονιά στο πόδι»·
- σημεία και τέρατα ή τέρατα και σημεία, πράγματα τερατώδη, απίστευτα, που προκαλούν κατάπληξη: «τι έγινε χτες βράδυ στη γενική συνέλευση; -Πού να στα λέω! Σημεία και τέρατα»·
- σημεία των καιρών, χαρακτηριστικά της επικαιρότητας, οι ανάγκες ή οι απαιτήσεις μιας εποχής, ενδεικτικά της κοινωνικής κατάστασης κάθε εποχής: «η κυβερνητική διαφθορά και η κοινωνική αναλγησία είναι σημεία των καιρών»·
- σημείο αγκάθι, βλ. λ. αγκάθι·
- σημείο προς σημείο, διεξοδικά, λεπτομερειακά: «ανέφερε σημείο προς σημείο όλες τις παρατυπίες του υποδιευθυντή του»·
- σημείο τριβής, βλ. λ. τριβή·
- σκόρπισε στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, διασκορπίστηκε, εξανεμίστηκε: «είχε μια πολύ μεγάλη περιουσία, αλλά σκόρπισε στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα με τις παλιοπαρέες του έμπλεξε»·
- το ευαίσθητο σημείο, (και για τα δυο φύλα) το σεξουαλικό όργανο: «μόλις άρχισε να της χαϊδεύει το ευαίσθητο σημείο της, γλάρωσε από την ηδονή κι αφέθηκε στη διάθεσή του»·
- το σημείο του σταυρού, το νοητό σχήμα του σταυρού, που κάνουνε  μπροστά στο στήθος τους, κατά την προσευχή τους, οι ορθόδοξοι χριστιανοί, με τον αντίχειρα, το δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο ενωμένα στις άκρες τους, αρχίζοντας από το μέτωπο με κάθετη κίνηση προς το στομάχι, ύστερα στο δεξιό ώμο και με κατάληξη στον αριστερό·
- φτάνω στο σημείο να…, φτάνω σε ένα οριακό αρνητικό σημείο: «απ’ τη μέρα που γνώρισε εκείνη την παρδαλή, για να της κάνει όλα τα χατίρια, έφτασε στο σημείο να μην αφήνει στην οικογένειά του ούτε ευρώ»·
- ως ένα σημείο, βλ. φρ. μέχρις ενός σημείου. 

στολίζω, ρ. [<αρχ. στολίζω], στολίζω. 1. ντύνω κάποιον με τα καλύτερα ρούχα, καλλωπίζω κάποιον: «έκανε μαζί της μια βόλτα στην αγορά και την στόλισε με τα καλύτερα κι ακριβότερα ρούχα». (Λαϊκό τραγούδι: εγώ σε στόλιζα με ρόδα και με κρίνα κι εσύ με γέλαγες γιατί ’σουν θεατρίνα). 2. (ειρωνικά) επιπλήττω έντονα κάποιον, βρίζω κάποιον, εκφέρομαι αρνητικά για κάποιον: «επειδή άργησε να ’ρθει το πρωί στη δουλειά του, τον κάλεσε ο διευθυντής στο γραφείο του και τον στόλισε». (Λαϊκό τραγούδι: κι όταν όλες τις στολίσει, έξυπνα πια θα φροντίσει, ώσπου να ’ρθει το βραδάκι η Λενιώ να βγει λαδάκι – η Λενιώ η κουτσομπόλα, που τα ξέρει πάντα όλα)·
- στολίζουν τη νύφη, βλ. λ. νύφη·
- στολίζουν το γαμπρό, βλ. λ. γαμπρός·
- στολίζουν το νεκρό, βλ. λ. νεκρός·
- τον στόλισε από πάνω μέχρι κάτω, τον καθύβρισε: «μόλις τον είδε ο πατέρας του σουρωμένο, τον πήρε μαζί του στο σπίτι και τον στόλισε από πάνω μέχρι κάτω»·
- τον στόλισε για τα καλά, βλ. φρ. τον στόλισε από πάνω μέχρι κάτω.

ταβάνι κ. νταβάνι, το, ουσ. [<tavan], το ταβάνι· δηλώνει το ανώτατο όριο αντοχής ή απόδοσης κάποιου: «σ’ όλες τις ενέργειές του έχει ένα ταβάνι, πέρα απ’ το οποίο δεν κάνει το παραμικρό»
- βλέπει το ταβάνι, δεν κάνει τίποτα, τεμπελιάζει: «εμείς σκοτωνόμαστε στη δουλειά κι αυτός όλη μέρα βλέπει το ταβάνι». Από τη εικόνα του ατόμου που βρίσκεται ξαπλωμένο στο κρεβάτι του με το βλέμμα του στραμμένο προς το ταβάνι· 
- είναι ψηλός μέχρι το ταβάνι, είναι πάρα πολύ ψηλός: «ξεχωρίζει αμέσως απ’ όλους τους άλλους, γιατί είναι ψηλός μέχρι το ταβάνι»·
- η μύτη του κοιτά το ταβάνι, βλ. λ. μύτη·
- μ’ έστειλε στο ταβάνι (κάτι), ένιωσα πολύ ευχάριστη έκπληξη, ξέφρενη χαρά από κάτι: «το γκολ του παίχτη μας στο τελευταίο λεπτό του παιχνιδιού μ’ έστειλε στο ταβάνι»·
- να πέσει το ταβάνι να με πλακώσει! έκφραση για να γίνουμε πιστευτοί σε αυτά που λέμε σε κάποιον: «αν νομίζεις πως σου λέω ψέματα, να πέσει το ταβάνι να με πλακώσει!». Αυτή η έκφραση χρησιμοποιείται, όταν ο ομιλών βρίσκεται σε κλειστό χώρο και συνοδεύεται από νεύμα του κεφαλιού που δείχνει ψηλά. Όταν ο ομιλών βρίσκεται στο ύπαιθρο ακούγεται το να πέσει ο ουρανός να με πλακώσει(!)· 
- πήδηξε μέχρι το ταβάνι, α. ένιωσε μεγάλη απορία ή έκπληξη από κάτι καλό ή κακό: «μόλις του ανακοίνωσα πως θα παντρευτώ την κόρη του τάδε εφοπλιστή, πήδηξε μέχρι το ταβάνι || μόλις τον πληροφόρησα πως ο τάδε αγόρασε καινούριο αυτοκίνητο, πήδηξε μέχρι το ταβάνι, γιατί τον είχε για φτωχό». β. τρόμαξε πολύ από ξαφνικό θόρυβο και αναπήδησε σαν ελατήριο από τη θέση του: «πήγε κρυφά από πίσω του και του έκανε “μπαμ!” κι αυτός, όπως ήταν αμέριμνος, πήδηξε μέχρι το ταβάνι»·
- τη γαμάς κι αυτή κοιτάζει το ταβάνι, λέγεται για γυναίκα που είναι πολύ ψυχρή στον έρωτα, που είναι εντελώς αμέτοχη στη σεξουαλική πράξη: «τι να το κάνεις που είναι όμορφη γυναίκα, απ’ τη στιγμή που τη γαμάς και κοιτάζει το ταβάνι;». Συνών. τη γαμάς κι αυτή διαβάζει εφημερίδα / τη γαμάς και κι αυτή διαβάζει περιοδικό / τη γαμάς και αυτή μασάει μαστίχα / τη γαμάς κι αυτή μασάει τσίκλα· 
- χτύπησα ταβάνι, βλ. φρ. μ’ έστειλε στο ταβάνι (κάτι)·
- χτύπησε ταβάνι, έφτασε στο ανώτατο όριο της αντοχής ή της απόδοσής του: «έβαλε όλα τα δυνατά του να περάσει στο πανεπιστήμιο, που δεν πήγαινε άλλο, γιατί χτύπησε ταβάνι || όσο πλησίαζε η μέρα των εκλογών, οι συσπειρώσεις των κομμάτων χτύπησαν ταβάνι». Ίσως από την εικόνα της μπάλας που, όταν τη χτυπήσει κανείς στο πάτωμα ενός δωματίου, δεν μπορεί να πάρει περισσότερο ύψος, γιατί χτυπάει στο ταβάνι. Συνών. χτύπησε κόκκινο.

τάφος, ο, ουσ. [<αρχ. τάφος], ο τάφος. 1. λέγεται στην περίπτωση που θέλει να επιβεβαιώσει κανείς σε κάποιον, που του εμπιστεύεται ένα μυστικό, πως θα είναι εχέμυθος: «θα σου εμπιστευτώ κάτι, αλλά θέλω να το κρατήσεις μυστικό. -Τάφος!». 2α. (στη γλώσσα της αργκό) το χρηματοκιβώτιο του φιλάργυρου, του τσιγκούνη: «όσα λεφτά βάζει μέσα στον τάφο, δεν τα ξαναβλέπει το φως της μέρας». β. (γενικά) το χρηματοκιβώτιο: «πίσω απ’ το γραφείο του έχει έναν τάφο, που είναι τίγκα στο μετρητό». 3α. υπόγειος χώρος, ιδίως μαγαζί με παιχνίδια, όπως μπιλιάρδα, ποδοσφαιράκια, τάβλι ή και χαρτιά, όπου κατεβαίνει κανείς πολλά σκαλιά για να μπει μέσα: «τον είδα στον τάφο να παίζει μπιλιάρδο μ’ έναν φίλο του». β. υπόγειος χώρος που είναι πολύ στενός και σκοτεινός: «ζει στο υπόγειο μιας οικοδομής που είναι σαν τάφος». (Λαϊκό τραγούδι: μαύρο κελί και σκοτεινό και σαν τον τάφο μας στενό!). (Ακολουθούν 27 φρ.)·
- άκρα του τάφου σιωπή, απόλυτη σιωπή, απόλυτη σιγή: «μέσα στη χειμωνιάτικη νύχτα επικρατούσε άκρα του τάφου σιωπή»·
- ανοίγω μόνος μου τον τάφο μου, βλ. συνηθέστ. ανοίγω μόνος μου το λάκκο μου, λ. λάκκος·
- ανοίγω τον ίδιο μου τον τάφο, βλ. συνηθέστ. ανοίγω τον ίδιο μου το λάκκο, λ. λάκκος·
- ανοίγω τον τάφο μου, βλ. συνηθέστ. ανοίγω το λάκκο μου, λ. λάκκος·
- ανοίγω τον τάφο μου με τα ίδια μου τα χέρια, βλ. συνηθέστ. ανοίγω το λάκκο μου με τα ίδια μου τα χέρια, λ. λάκκος·
- από δικηγόρο νεαρό, κληρονομιά χαμένη, κι από νεαρό γιατρό, τάφοι γεμισμένοι, βλ. λ. νεαρός·
- βρίσκομαι στο χείλος του τάφου, βλ. λ. χείλος·
- έγινε ο τάφος του, α. λέγεται για το μέρος, για την τοποθεσία, όπου παγιδεύτηκε κάποιος και πέθανε: «ξαφνικά, τον έπιασε τρικυμία στ’ ανοιχτά κι η θάλασσα έγινε ο τάφος του || έπεσε απ’ τον γκρεμό και το βάθος της χαράδρας έγινε ο τάφος του». β. υπήρξε κάτι η αιτία της καταστροφής του: «η αποτυχημένη επέκταση που έκανε στη δουλειά του έγινε ο τάφος του»·
- εδώ θα γίνει ο τά-φος σας! (για ποδόσφαιρο ή μπάσκετ) απειλητικές ρυθμικές ιαχές φιλάθλων εναντίον της αντίπαλης ομάδας και των φιλάθλων της, όταν οι παίχτες της παίζουν αντιαθλητικά·
- εδώ θα γίνει ο τά-φος σου! απειλητικές ρυθμικές ιαχές φιλάθλων που απευθύνονται σε διαιτητή που δε διαιτητεύει αμερόληπτα το παιχνίδι·
- είμαι στο χείλος του τάφου, βλ. λ. χείλος·
- είναι με τα δυο πόδια (του) στον τάφο, βλ. λ. πόδι·
- είναι με το ένα πόδι (του) στον τάφο, βλ. λ. πόδι·
- είναι τάφος, είναι απόλυτα εχέμυθος: «ό,τι και να του εμπιστευθείς αυτού του ανθρώπου, δε λέει σε κανέναν τίποτα, γιατί είναι τάφος»·
- κατεβαίνω στον τάφο, πεθαίνω: «όλοι μια μέρα θα κατεβούμε στον τάφο»·
- μέχρι τάφου, μέχρι το τέλος, ως τα άκρα: «θα σε κυνηγώ μέχρι τάφου για να σ’ εκδικηθώ»·
- Πανάγιος Τάφος, ο Τάφος του Χριστού στην Ιερουσαλήμ: «κάθε χρόνο πηγαίνει μια φορά και προσκυνάει τον Πανάγιο Τάφο»·
- σκάβω μόνος μου τον τάφο μου, βλ. συνηθέστ. σκάβω μόνος μου το λάκκο μου, λ. λάκκος·
- σκάβω τον ίδιο μου τον τάφο, βλ. συνηθέστ. σκάβω τον ίδιο μου το λάκκο, λ. λάκκος·
- σκάβω τον τάφο μου, βλ. συνηθέστ. σκάβω το λάκκο μου, λ. λάκκος·
- σκάβω τον τάφο μου με τα ίδια μου τα χέρια, βλ. συνηθέστ. σκάβω το λάκκο μου με τα ίδια μου τα χέρια, λ. λάκκος·
- σκατά στον τάφο του, βλ. λ. σκατά·
- τον ακολούθησε μέχρι τον τάφο ή τον ακολούθησε ως τον τάφο, τον ακολούθησε ως το τέλος της ζωής του: «απ’ τη μέρα που τον γνώρισε, τον αγάπησε τόσο πολύ, που τον ακολούθησε ως τον τάφο»·
- τον έστειλε στον τάφο, α. τον σκότωσε, τον δολοφόνησε: «τράβηξε το πιστόλι του και με δυο πιστολιές τον έστειλε στον τάφο». β. (για ψυχικό βάσανο ή για κακές έξεις) έγινε αιτία να πεθάνει, τον πέθανε: «το μαράζι για το γιο του, που έμπλεξε με τα ναρκωτικά, τον έστειλε στον τάφο || τα ναρκωτικά τον έστειλαν στον τάφο»·
- τον οδήγησε στον τάφο, (για ψυχικό βάσανο ή για κακές έξεις) έγινε αιτία να πεθάνει, τον πέθανε: «το μαράζι για το θάνατο του γιου του τον έστειλε στον τάφο || έπινε πάρα πολύ και το αλκοόλ τον οδήγησε στον τάφο»·
- του ανοίγει τον τάφο, βλ. συνηθέστ. του ανοίγει το λάκκο, λ. λάκκος·
- του σκάβει τον τάφο, βλ. συνηθέστ. του σκάβει το λάκκο, λ. λάκκος·
- υγρός τάφος, η θάλασσα τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα καράβια που χάθηκαν στο βυθό της: «μετά από πολύωρη πάλη με τα κύματα οι ναυαγοί χάθηκαν στον υγρό τάφο || τα μανιασμένα κύματα τράβηξαν το καράβι στον υγρό τάφο»·
- φτύνω στον τάφο του, βλ. φρ. σκατά στον τάφο του.

τέλος, το, ουσ. [<αρχ. τέλος], το τέλος. 1. το τελευταίο σημείο κάθε πράγματος ή κάθε υπόθεσης, το τέρμα. (Τραγούδι: φύγε απ’ τη ζωή μου, είσ’ η καταστροφή μου, απ’ την καρδιά το βέλος μας έσπασε και τέλος). 2. ο θάνατος: «μόλις κατάλαβε πως πλησίαζε το τέλος του, συνέταξε τη διαθήκη του». (Λαϊκό τραγούδι: ξημέρωσε η Κυριακή και βρέθηκα στη φυλακή, της τύχης μου ήταν γραφτό το τέλος μου να είν’ αυτό). 3. δηλώνει οριστική απόφαση διακοπής κάποιας κακιάς συνήθειας: «τέλος με τα ποτά || τέλος το τσιγάρο || τα ξενύχτια τέλος». 4. δηλώνει τον οριστικό αποτέλεσμα: «μ’ αυτό το εντομοκτόνο, τέλος τα κουνούπια και οι κατσαρίδες || μ’ αυτό το φάρμακο, τέλος ο πόνος στο στομάχι». 5. ως επίρρ., καταλήγοντας, τελικά: «τέλος, ο πρόεδρος ζήτησε ν’ αρχίσει η ψηφοφορία». (Ακολουθούν 50 φρ.)·
- απ’ την αρχή ως το τέλος, βλ. λ. αρχή·
- βάζω ένα τέλος ή βάζω τέλος, βλ. φρ. δίνω ένα τέλος·
- βρίσκεται στο τέλος της ζωής του ή βρίσκεται στα τέλη της ζωής του, βλ. φρ. είναι στο τέλος της ζωής του·
- δε βρίσκω ούτ’ αρχή ούτε τέλος, βλ. λ. αρχή·
- δεν έφτασε δα το τέλος του κόσμου ή δεν έφτασε και το τέλος του κόσμου, λέγεται σε άτομο που δίνει μεγάλη έκταση σε ένα δυσάρεστο γεγονός, χωρίς να υπάρχει τόσο σπουδαίος λόγος: «μη στενοχωριέσαι που τράκαρες τ’ αυτοκίνητό σου, δεν έφτασε δα το τέλος του κόσμου»·
- δεν έχει αρχή και τέλος, βλ. λ. αρχή·
- δεν έχει ούτ’ αρχή ούτε τέλος, βλ. λ. αρχή·
- δεν έχει τέλος, βλ. φρ. δεν έχει τελειωμό, λ. τελειωμός·
- δεν ήρθε δα το τέλος του κόσμου ή δεν ήρθε και το τέλος του κόσμου, βλ. φρ. δεν έφτασε δα το τέλος του κόσμου·
- δίνω ένα τέλος ή δίνω τέλος, α. τερματίζω κάτι, παύω ή δίνω οριστική λύση: «δώσαμε τέλος στη συνεργασία μας || ο νέος διευθυντής υποσχέθηκε πως θα δώσει τέλος σε κάθε αυθαιρεσία». (Λαϊκό τραγούδι: άνοιξε βαθιά τα στήθια να μου κάψεις την καρδιά, στη μεγάλη αγωνία δώσε τέλος τώρα πια). β. διακόπτω ένα δεσμό ή μία σχέση: «αύριο δίνω τέλος σ’ αυτόν τον ερωτικό δεσμό, που με ταλαιπωρεί πέντε χρόνια || δώσε επιτέλους ένα τέλος σ’ αυτόν το δεσμό!»·
- δουλειά τέλος, βλ. λ. δουλειά·
- δρόμος χωρίς τέλος, βλ. λ. δρόμος·
- έβαλε τέλος στη ζωή του, βλ. λ. ζωή·
- έδωσε τέλος στη ζωή του, βλ. φρ. έβαλε τέλος στη ζωή του·
- είναι στο τέλος της ζωής του ή είναι στα τέλη της ζωής του, βλ. λ. ζωή·
- είναι το τέλος μου και η αρχή (μου), (για πρόσωπα) βλ. λ. αρχή· 
- έχει ανοιχτό τέλος, υπάρχει περίπτωση για οποιοδήποτε αποτέλεσμα, θετικό ή αρνητικό: «το παιχνίδι της Κυριακής έχει ανοιχτό τέλος, γιατί οι δυο ομάδες είναι ισοδύναμες || δεν μπορείς να υπολογίσεις ποιο κόμμα θα κερδίσει, γιατί αυτές οι εκλογές έχουν ανοιχτό τέλος»·
- είχε άσχημο τέλος, α. πέθανε επώδυνα: «τον παρέσυρε ένα τρένο σε αφύλαχτες διαβάσεις κι είχε άσχημο τέλος ο φουκαράς». β. είχε κακή κοινωνική ή οικονομική κατάληξη: «ήταν παιδί από καλή οικογένεια, αλλά έμπλεξε με παλιοπαρέες κι είχε άσχημο τέλος || του άφησε ο πατέρας του ολόκληρη περιουσία, αλλά έμπλεξε με τα χαρτιά κι είχε άσχημο τέλος». γ. (για λογοτεχνικά, θεατρικά ή κινηματογραφικά έργα) δεν είχε ευχάριστο τέλος, δεν είχε happy end: «ήταν πολύ καλό έργο, αλλά είχε άσχημο τέλος»·
- είχε κακό τέλος, βλ. φρ. είχε άσχημο τέλος·
- είχε καλό τέλος, (για λογοτεχνικά, θεατρικά ή κινηματογραφικά έργα) είχε ευχάριστο τέλος, είχε happy end: «το έργο έδειχνε πως θα εξελισσόταν σε θρίλερ, αλλά ευτυχώς είχε καλό τέλος»·
- εν τέλει, τελικά, στο τέλος: «μου μιλάς μια ώρα κι εν τέλει δεν κατάλαβα τι ακριβώς θέλεις!»·
- επί τέλους, βλ. λ. επιτέλους·
- (η) αρχή και (το) τέλος, βλ. λ. αρχή·
- η αρχή του τέλους, βλ. λ. αρχή·
- η δουλειά τέλος, βλ. λ. δουλειά·
- καλά τέλη! α. ευχή σε αρραβωνιασμένους να φτάσουν και στο γάμο. Συνήθως της φρ. προτάσσεται το άιντε και ή το άντε και. Συνών. καλά στέφανα! / στις χαρές σας! β. ευχή σε κάποιον, ιδίως ηλικιωμένο, να έχει ήρεμο, ήσυχο θάνατο και μέσα σε ανθρώπινες συνθήκες·
- καλό τέλος! ευχή σε κάποιον να τελειώσει εύκολα και με επιτυχία κάτι που άρχισε·
- κοίτα που στο τέλος θα βγούμε συγγενής! βλ. λ. συγγενής·
- μέχρι τέλους, μέχρι το τελευταίο σημείο, ολοκληρωτικά: «όταν είχα προβλήματα, αυτός ο άνθρωπος με βοήθησε μέχρι τέλους»·
- μηδένα προ του τέλους μακάριζε, μην καλοτυχίζεις κανέναν, πριν δεις το τέλος της ζωής του, γιατί η τύχη του ανθρώπου είναι ευμετάβλητη: «κάποτε ήταν μέγας και τρανός κι όλοι τον ζήλευαν και τον καλοτύχιζαν, αλλά μηδένα προ του τέλους μακάριζε, γιατί του ’ρθαν απανωτές ατυχίες και πέθανε φτωχός και ξεχασμένος». Η φρ. ειπώθηκε από τον Σόλωνα τον Αθηναίο στον Κροίσο, βασιλιά της Λυδίας, όταν ο τελευταίος του έδειχνε καμαρώνοντας τα πλούτη του, κάτι που επαληθεύτηκε, όταν ο Κροίσος ήρθε αντιμέτωπος με το θάνατο·  
- όλα έχουν ένα τέλος, α. όλα όσα συμβαίνουν ή υπάρχουν ή κατέχουμε στη ζωή μας δεν είναι αιώνια, αλλά προσωρινά: «πλούτη και φτώχεια στη ζωή όλα έχουν ένα τέλος». β. συνήθως λέγεται με φιλοσοφική διάθεση με την έννοια πως η ζωή δεν είναι αιώνια·
- παίρνω τέλος, α. ολοκληρώνομαι: «μετά την υπογραφή των συμβολαίων η συνεργασία μας πήρε τέλος». β. διακόπτω κάτι, τελειώνω: «μετά τα τελευταία μαλώματα που είχαμε, ο δεσμός πήρε τέλος»·
- ποιος είμαι τέλος πάντων! αυτοθαυμασμός από άτομο που κατάφερε να φέρει σε αίσιο τέλος κάτι που θεωρούνταν πολύ δύσκολο ή που γενικά έχει πάντα επιτυχίες. Πολλές φορές, μετά το τέλος της φρ. ακολουθεί το ο γιος του πάρ’ τα όλα(;)·
- ποιος είσαι τέλος πάντων! α. θαυμαστική έκφραση σε άτομο που συγκεντρώνει το έντονο ενδιαφέρον της ομήγυρης: «ποιος είσαι τέλος πάντων κι όλοι ασχολούνται μαζί σου!». β. ειρωνική έκφραση ή έκφραση δυσφορίας σε άτομο που θεωρεί πως είναι σπουδαίο, ενώ εμείς έχουμε διαφορετική γνώμη: «ποιος είσαι τέλος πάντων και τα θέλεις όλα δικά σου!». Πολλές φορές, και στις δυο περιπτώσεις μετά το τέλος της φρ. ακολουθεί το ο γιος του πάρ’ τα όλα(;)  
- σήμανε το τέλος, α. ολοκλήρωσε κάτι: «η σειρήνα του εργοστασίου σήμανε το τέλος της βάρδιας». β. διέκοψεοριστικάμια κατάσταση, ένα γεγονός το οποίο βρισκόταν σε εξέλιξη, σε διαπραγμάτευση: «οι νέες απαιτήσεις του σήμαναν το τέλος των συνομιλιών, για την επίτευξη μιας συμφωνίας»· 
- σήμανε το τέλος του, ολοκλήρωσε κάτι την αποτυχία, την καταστροφή του: «η ανάμειξη του ονόματός του στο σκάνδαλο σήμανε το τέλος της πολιτικής του καριέρας»·
- στο τέλος ή στο τέλος τέλος, τελικά, εν τέλει: «προηγούνταν με 2-0, αλλά στο τέλος τους νικήσαμε 3-2 || στην αρχή δεν ήθελε να ’ρθει, αλλά στο τέλος ήρθε || ήταν πολύ μαλωμένοι, στο τέλος όμως μόνοιασαν». (Λαϊκό τραγούδι: το παλιό καρνέ μου έχει γεμίσει από διευθύνσεις γυναικών γραμμένες, άλλες να με μπλέξουν κι άλλες να με παίξουν μα στο τέλος βγήκαν όλες γελασμένες)·
- στο τέλος θα μας γαμήσει κι από πάνω! ή στο τέλος θα μας γαμήσει κιόλας! βλ. λ. γαμώ·
- στο τέλος τέλος, εκτός των άλλων (είναι και αυτό που ακολουθεί, είναι κι αυτό που σου λέω): «στο τέλος τέλος πρέπει να μάθεις πως όχι μόνο δε σε κατηγόρησε, αλλά σε υπερασπίστηκε κι από πάνω»·
- στο τέλος της ζωής του ή στα τέλη της ζωής του, βλ. λ. ζωή·  
- τέλος εποχής, βλ. λ. εποχή·
- τέλος και τω Θεώ δόξα, ευχαριστία στο Θεό που μας αξίωσε να τελειώσουμε αίσια μια δουλειά ή μια υπόθεση. Με τη φρ. αυτή έκλεινε παλιότερα ένας συγγραφέας κάποια πνευματική του δημιουργία·
- τέλος καλό, όλα καλά, α. λέγεται για δυσάρεστα γεγονότα ή για δυσάρεστη κατάσταση που ξεχνιέται, όταν έχει αίσια, ευτυχή κατάληξη: «αφού κατάλαβαν πως με τα πείσματα και τα μαλώματα δε γίνεται τίποτα και ξαναγάπησαν, τέλος καλό, όλα καλά». Ίσως από τις κινηματογραφικές ταινίες με το χάπι εντ, όπου οι πρωταγωνιστές, μετά από τα βάσανα και τις ταλαιπωρίες που περνούν, βγαίνουν στο τέλος νικητές κι ευτυχισμένοι (παντρεμένοι). β. λέγεται και με ειρωνική διάθεση, όταν χάνεται μια ευκαιρία που είχε δοθεί, για να αλλάξει μια ενοχλητική κατάσταση, όταν τα πράγματα παραμένουν στάσιμα, παρόλο που θα μπορούσαν να είχαν βελτιωθεί, ή όταν δεν υπάρχει καμιά πρωτοτυπία σε μια υπόθεση ή κατάσταση και παραμένουν αρνητικά, όπως τα ξέραμε: «αντί να βάλουν κάτω  για να δουν τι τους χωρίζει, πλακώνονται κάθε τόσο στους καβγάδες τους, εκτονώνονται, πετάνε ύστερα κι ένα συγνώμη κι αυτό ήταν όλο, τέλος καλό, όλα καλά || μήπως περίμενες ν’ αλλάξει τίποτα με την καινούργια κυβέρνηση; Τα κάνανε πλακάκια μεταξύ τους, βάλανε πάλι τους δικούς τους σ’ όλα τα καλά τα πόστα και τέλος καλό, όλα καλά»·
- τέλος πάντων, για να τελειώνει το ζήτημα ή η υπόθεση που μας απασχολεί,  για να τελειώνουμε, τελικά, επιτέλους: «τέλος πάντων, άσε τα πολλά λόγια και πες μου τι θέλεις από μένα! || πότε θα ’ρθει τέλος πάντων! || τέλος πάντων, μπορέσαμε και συνεννοηθήκαμε!». (Λαϊκό τραγούδι: τέλος πάντων πού το πας, μ’ αγαπάς δε μ’ αγαπάς)·
- τέλος τέλος, ακριβώς εκεί που τελειώνει κάτι: «στάσου τέλος τέλος στο πεζοδρόμιο για να μπορέσω να μετρήσω ακριβώς την απόσταση»·
- το πάω μέχρι το τέλος, βλ. συνηθέστ. φτάνω στα άκρα, λ. άκρο·
- το τέλος της ζωής, ο θάνατος: «λίγο πριν από το τέλος της ζωής του συνέταξε τη διαθήκη του»·
- το τραβώ μέχρι το τέλος, βλ. συνηθέστ. φτάνω στα άκρα, λ. άκρο·
- φτάνω μέχρι το τέλος (κάτι) ή φτάνω ως το τέλος (κάτι), βλ. συνηθέστ. φτάνω μέχρι το τέρμα (κάτι), λ. τέρμα.

τέρμα, το, ουσ. [<αρχ. τέρμα], το τέρμα. 1. το τέλος μιας διαδρομής, ιδίως εκεί όπου καταλήγουν τα αστικά λεωφορεία της γραμμής: «μετά από τρεις στάσεις θα φτάσουμε στο τέρμα». (Λαϊκό τραγούδι: περπάτα να προλάβουμε να φτάσουμε στο τέρμα). 2α. (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) η εστία που υπερασπίζεται ο τερματοφύλακας για να μην παραβιαστεί από αντίπαλο παίχτη: «σ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα ο τερματοφύλακας δεν απομακρύνθηκε στιγμή απ’ το τέρμα του». β. το γκολ: «η ομάδα μας δέχτηκε τρία τέρματα». 3α. ως επιφών. αγανάκτησης τέρμα! φτάνει, μέχρις εδώ, δεν έχει άλλο, δεν πάει άλλο, δεν αντέχω άλλο: «βαρέθηκα τόσον καιρό να σ’ ακούω να λες αυτές τις αηδίες. Επιτέλους, τέρμα! || τέρμα το τσιγάρο! || το ποτό τέρμα! || τέρμα τα παιχνίδια, γιατί αρχίζει η δουλειά!». (Λαϊκό τραγούδι: γεια σου πόνε, γεια σου ψέμα, τέρμα στα φαρμάκια, τέρμα).β. σταμάτα! σταματήσαμε! φτάσαμε(!): «μέχρι εδώ ήταν η διαδρομή, παιδιά, τέρμα!». 4α. ως επίρρ., εντελώς: «άνοιξε τέρμα τη βρύση || πάτησε τέρμα το γκάζι || άνοιξε τέρμα το ραδιοφωνάκι του». β. στο τέλος, τελικά. (Λαϊκό τραγούδι: ένατον, στα βάσανά μου θα ’σαι η παρηγοριά μου! δέκατον, λοιπόν, και τέρμα· μη μου πεις ποτέ σου ψέμα!). (Ακολουθούν 18 φρ.)· 
- βάζω τέρμα, (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) πετυχαίνω γκολ: «σε κάθε παιχνίδι θα βάλει τουλάχιστον ένα τέρμα»·
- βάζω τέρμα (σε κάτι), βλ. φρ. δίνω τέρμα (σε κάτι)·
- βρίσκεται στο τέρμα της ζωής του, βλ. λ. ζωή·
- δίνω τέρμα (σε κάτι), α. τερματίζω, παύω, σταματώ κάτι, δίνω σε κάτι οριστικό τέλος: «δώσαμε τέρμα στη συνεργασία μας || ο νέος διευθυντής υποσχέθηκε πως θα δώσει τέρμα σε κάθε αυθαιρεσία». β. διακόπτω ένα δεσμό ή σχέση: «έδωσα τέρμα στο δεσμό μας, γιατί είχε αρχίσει να μου μιλάει για γάμο»·
- έβαλε τέρμα στη ζωή του ή έδωσε τέρμα στη ζωή του, βλ. λ. ζωή·
- είμαι και τέρμα, α. είμαι εντελώς κουρασμένος, είμαι εξουθενωμένος: «παιδιά, δεν κάνω βήμα παραπέρα, γιατί είμαι και τέρμα». β. είμαι ψυχικό ράκος: «μετά το θάνατο του πατέρα μου είμαι και τέρμα». γ. βρίσκομαι στα τελευταία μου, είμαι ετοιμοθάνατος: «οι γιατροί αποφάσισαν πως είμαι και τέρμα». (Λαϊκό τραγούδι: είμαι και τέρμα θα πεθάνω, βοήθησέ με τι να κάνω!)·
- είναι στο τέρμα της ζωής του, βλ. λ. ζωή·
- μένω στο τέρμα ή μένω τέρμα, το σπίτι μου είναι στο τέλος μιας διαδρομής, ιδίως εκεί όπου καταλήγουν τα αστικά λεωφορεία της γραμμής: «επειδή η απόσταση είναι μεγάλη, γιατί μένω στο τέρμα, πρέπει να πάρουμε ταξί»·
- σημειώνω τέρμα, (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) βλ. φρ. βάζω τέρμα·
- τέρμα γκάζια ή τέρμα τα γκάζια, βλ. λ. γκάζι·
- τέρμα Θεού, τόπος, τοποθεσία πολύ απομακρυσμένη: «δεν τον επισκέπτομαι συχνά, γιατί μένει τέρμα Θεού»·
- τέρμα (και) τελείωσε, βλ. φρ. πάει και τέλειωσε, βλ. λ. πάει·
- τέρμα και τω Θεώ δόξα, βλ. συνηθέστ. τέλος και τω Θεώ δόξα, λ. τέλος·
- τέρμα τ’ αστεία, α. έκφραση με την οποία προτρέπουμε κάποιον να σοβαρευτεί, να ενεργοποιηθεί για τη συνέχιση μιας εργασίας ή υπόθεσης που έχει παραμεληθεί: «έλα, αρκετά καλαμπουρίσαμε. Τέρμα τ’ αστεία κι εμπρός, δουλειά!». β. δηλώνει και το τέλος της ανοχής μας: «από δω και πέρα, τέρμα τ’ αστεία και θέλω να ’σαι τυπικός μαζί μου». γ. δηλώνει και τον τερματισμό μιας σχέσης ή ερωτικού δεσμού (Λαϊκό τραγούδι: τελειώσαμε, τέρμα τ’ αστεία και γεια χαρά!)·
- τέρμα τα δίφραγκα! (ιδίως για παροχή) δεν έχει άλλο, τελείωσε· βλ. και λ. δίφραγκο·
- τέρμα τα ψέματα, βλ. λ. ψέμα·
- το τέρμα της ζωής, ο θάνατος: «λίγο πριν από το τέρμα της ζωής του έδωσε την ευχή του στα παιδιά του». (Λαϊκό τραγούδι: κι έτσι φτάσαμε στο τέρμα της ζωής και μας βάλανε βαθιά στη μαύρη γης πλάι πλάι και τους δυο σε μια γωνιά, διακρίσεις δεν υπάρχουν τώρα πια)·  
- φτάνω μέχρι το τέρμα (κάτι) ή φτάνω στο τέρμα (κάτι) ή φτάνω ως το τέρμα (κάτι), ολοκληρώνω κάτι: «αφού εγώ την άρχισα, είμαι αποφασισμένος να φτάσω μέχρι το τέρμα τη δουλειά μονάχος μου».

τρία, απόλ. αριθμητ. [<αρχ. τρία]· τρία· βλ. και λ. τρεις. (Ακολουθούν 17 φρ.)·
- αυτός είναι τρία βόδια δυο ζευγάρια, βλ. λ. βόδι·
- δεν ξέρει τα τρία κακά της μοίρας του, βλ. λ. μοίρα·
- ένα δύο τρία, γαμιέται η διαιτησία! βλ. λ. γαμιέμαι·
- έχει τα τρία κακά της μοίρας του, βλ. λ. μοίρα·
- θα μου κάνεις τα τρία δύο, δε σε υπολογίζω, δε σε φοβάμαι διόλου, δεν είσαι ικανός να μου κάνεις κακό, να με βλάψεις στο παραμικρό: «αν έχεις την εντύπωση πως μπορείς να με δείρεις, σε πληροφορώ πως θα μου κάνεις τα τρία δύο». Πολλές φορές, συνοδεύεται από χειρονομία με την παλάμη να χουφτώνει επιδεικτικά τα γεννητικά όργανα και να τα επιδεικνύει σε αυτόν που απευθύνεται ο λόγος. Μερικές φορές, η φρ. συνεχίζεται με το και το ζουρνά καΐκι ή και το μακρύ κοντό·
- κάνα δυο (καναδυό) τρία, βλ. λ. δυο·
- με το ένα, με το δύο, με το τρία! βλ. λ. ένας·
- μέχρι να πεις τρία, βλ. φρ. ώσπου να πεις τρία·
- μου ’κανε τα τρία δύο, δε μου έκανε, δεν μπόρεσε να μου κάνει απολύτως τίποτα: «έλεγε πως θα με δείρει, αλλά, όταν συναντηθήκαμε, μου ’κανε τα τρία δύο»·
- ναιξ και τρία εννιά, βλ. λ. ναιξ·
- σε τρία τέρμινα, βλ. λ. τέρμινο·
- στα τρία μας! ή στα τρία μου! βλ. φρ. στ’ αρχίδια μας! λ. αρχίδι·
- τα τρία κάπα (του ελληνικού κινηματογράφου), βλ. λ. κάπα·
- τα τρία οχτάρια, βλ. λ. οχτάρι·
- τρία άλφα, βλ. λ. άλφα·
- τρία πουλάκια κάθονται, α. λέγεται ειρωνικά για άτομο που δείχνει πλήρη αδιαφορία για τους πάντες και για τα πάντα: «μην περιμένεις βοήθεια απ’ τον τάδε, γιατί είναι τρία πουλάκια κάθονται». β. λέγεται ειρωνικά για άτομο που μιλάει ακατάσχετα και είναι εντελώς άσχετος με το θέμα με το οποίο καταπιάστηκε: «τι έλεγε τόση ώρα; Τρία πουλάκια κάθονται, έλεγε»·
- ώσπου να πεις τρία, πολύ γρήγορα, αστραπιαία: «θα πεταχτώ μέχρι το σπίτι μου κι ώσπου να πεις τρία, θα ’χω γυρίσει». (Λαϊκό τραγούδι: μα ήταν ο Παράδεισος όλος εν απαρτία και μ’ έριξαν στην Κόλαση, ώσπου να πω το τρία). Συνών. ώσπου να πεις άλφα / ώσπου να πεις αμήν / ώσπου να πεις ένα / ώσπου να πεις κρεμμύδι / ώσπου να πεις κύμινο.

φέσι, το, ουσ. [<τουρκ. fes από το όνομα της πόλης Fez, πρωτεύουσας του Μαρόκου]. 1. μάλλινο κάλυμμα του κεφαλιού, συνήθως κόκκινο, με ή χωρίς μαύρη φούντα, ιδιαίτερα διαδεδομένο στους μουσουλμανικούς λαούς: «το φέσι, παρόλο που είναι ανατολίτικος σκούφος, αποτελεί και αναπόσπαστο κομμάτι της ευζωνικής στολής». 2. ανεξόφλητο χρέος: «ό,τι αγοράσει αυτός ο τύπος, να απαιτήσεις να στο πληρώσει τοις μετρητοίς, γιατί έχει γεμίσει την αγορά με φέσια». 3. κακό δημόσιο θέαμα, ιδίως καλλιτεχνικό, ή κακό ανάγνωσμα: «μην πας να δεις αυτό το έργο, γιατί είναι φέσι || άφησα στη μέση το βιβλίο που διάβαζα, γιατί ήταν φέσι». (Ακολουθούν 15 φρ.)·
- αφήνω φέσι, δεν πληρώνω το λογαριασμό μου, ιδίως σε κέντρο διασκέδασης: «δεν πάω σ’ αυτό το κέντρο, γιατί την προηγούμενη φορά τους άφησα φέσι κι έφυγα»·
- βάζω το φέσι μου στραβά ή βάζω στραβά το φέσι μου, βλ. συνηθέστ. βάζω το καπέλο μου στραβά, λ. καπέλο·
- βάζω φέσι, δανείζομαι χρήματα χωρίς να τα επιστρέψω, δημιουργώ συστηματικά χρέη με σκοπό να μην τα εξοφλήσω, είμαι συστηματικός φεσατζής: «πρόσεχε αυτόν τον τύπο, γιατί έχει βάλει φέσι σ’ όλη την αγορά»·
- γίνομαι φέσι, μεθώ υπερβολικά από ποτό ή ναρκωτικό, δεν ξέρω τι μου γίνεται από το μεθύσι: «κάθε φορά που καθόμαστε με την παρέα να πιούμε, γινόμαστε φέσι». (Λαϊκό τραγούδι: ντράγκα ντρουμ, να βρούμε θέση λίγο απάνω σου να γείρω, γιατί έχω γίνει φέσι). Συνών. γίνομαι αλιάδα / γίνομαι αλοιφή (α) / γίνομαι γκάιντα / γίνομαι γκολ / γίνομαι γκον / γίνομαι ένα με τη γη / γίνομαι ένα με το χώμα / γίνομαι κουδούνι / γίνομαι κουνουπίδι / γίνομαι λάσπη / γίνομαι λέσι (α) / γίνομαι λιάδα / γίνομαι λιώμα (α) / γίνομαι ντέφι / γίνομαι ντίρλα / γίνομαι παϊτόνι (α) / γίνομαι πατάτα / γίνομαι πίτα / γίνομαι πίτας / γίνομαι σκατά (α) / δίνομαι σκνίπα / γίνομαι σκνίπας / γίνομαι σούπα / γίνομαι σούρα / γίνομαι σπανακόπιτα (α) / γίνομαι σταφίδα / γίνομαι στουπί / γίνομαι τάβλα / γίνομαι τάπα / γίνομαι τέζα / γίνομαι τούνγκα / γίνομαι τούρνα / γίνομαι τύφλα / γίνομαι τύφλας / γίνομαι φέτα / γίνομαι χάλια (α) / γίνομαι χότζας (α) / γίνομαι χύμα·
- είμαι φέσι, είμαι υπερβολικά μεθυσμένος από ποτό ή ναρκωτικό, δεν ξέρω τι μου γίνεται από το μεθύσι: «δεν αντέχω το ποτό και με δυο ποτηράκια είμαι φέσι». Συνών. είμαι αλιάδα / είμαι αλοιφή / είμαι γκάιντα / είμαι γκολ / είμαι γκον / είμαι ένα με τη γη / είμαι ένα με το χώμα / είμαι κουδούνι (α) / είμαι λάσπη / είμαι λέσι (α) / είμαι λιάδα / είμαι λιώμα (α) / είμαι ντέφι / είμαι ντίρλα / είμαι παϊτόνι (α) / είμαι πατάτα / είμαι πίτα / είμαι πίτας / είμαι σκατά (α) / είμαι σούρα / είμαι σούρας / είμαι σπανακόπιτα / είμαι σταφίδα / είμαι στουπί / είμαι τάβλα / είμαι τάπα / είμαι τέζα (α) / είμαι τούνγκα / είμαι τούρνα / είμαι τύφλα / είμαι τύφλας / είμαι φέτα / είμαι χάλια (α) / είμαι χύμα·
- έφαγα φέσι, παρακολούθησα κάποιο δημόσιο θέαμα, ιδίως καλλιτεχνικό, ή διάβασα κάποιο κακό ανάγνωσμα: «πήγα στην τάδε συναυλία κι έφαγα φέσι || είδα την τάδε ταινία κι έφαγα φέσι || αγόρασα το τάδε βιβλίο κι έφαγα φέσι»· βλ. και φρ. τρώω φέσι·
- μου βγήκε φέσι, δηλώνει αποτυχημένη εκλογή, αποτυχημένη αγορά: «αγόρασα το τάδε αυτοκίνητο που όλοι μου το διαφήμιζαν, αλλά μου βγήκε φέσι»·
- ρίχνω φέσι, βλ. συνηθέστ. βάζω φέσι·
- στο λάθος δεν μπαίνει φέσι, λέγεται για κάποιον που ενεργεί λανθασμένα και υφίσταται άμεσα τις συνέπειες του λάθους του: «έκανε δουλειά που δεν ήξερε και χρεοκόπησε. -Στο λάθος δεν μπαίνει φέσι». Συνήθως της φρ. προτάσσεται το α· βλ. και φρ. η μαγκιά πληρώνεται, λ. μαγκιά·
- τον κάνω φέσι, τον μεθώ υπερβολικά με ποτό ή ναρκωτικό, τον κάνω να μην ξέρει τι του γίνεται από το μεθύσι: «ήθελε να παραβγεί μαζί μου στο ποτό και μέσα σε λίγη ώρα τον έκανα φέσι». Συνών. τον κάνω αλιάδα / τον κάνω αλοιφή (α) / τον κάνω γκάιντα (α) / τον κάνω γκολ / τον κάνω γκον / τον κάνω ένα με τη γη / τον κάνω ένα με το χώμα / τον κάνω κουδούνι (α) / τον κάνω κουνουπίδι / τον κάνω λάσπη / τον κάνω λέσι (α) / τον κάνω λιάδα / τον κάνω λιώμα (α) / τον κάνω ντέφι / τον κάνω ντίρλα / τον κάνω παϊτόνι (α) / τον κάνω πατάτα / τον κάνω πίτα / τον κάνω σκατά (α) / τον κάνω σπανακόπιτα (α) / τον κάνω σταφίδα / τον κάνω στουπί / τον κάνω τάβλα / τον κάνω τάπα / τον κάνω τέζα / τον κάνω τούνγκα / τον κάνω τούρνα / τον κάνω τύφλα / τον κάνω φέτα / τον κάνω χάλια / τον κάνω χότζα (α) / τον κάνω χύμα·
- του ’βαλα φέσι, δεν του πλήρωσα το λογαριασμό που όφειλα να του πληρώσω ή δεν του επέστρεψα τα χρήματα που του δανείστηκα: «πολύ το φχαριστήθηκα που του ’βαλα φέσι αυτού του τσιγκούναρου!». Συνών. του ’βαλα καπέλο·
- του ’ριξα φέσι, βλ. συνηθέστ. του ’βαλα φέσι·
- του φόρεσα φέσι, βλ. φρ. του ’βαλα φέσι·
- τρώω φέσι, δε μου πληρώνει κάποιος το λογαριασμό ή δε μου επιστρέφει τα χρήματα που του δάνεισα: «δε δανείζω ξανά σε κανέναν, γιατί έχω βαρεθεί κάθε τόσο να τρώω φέσι»· βλ. και φρ. έφαγα φέσι·
- φέσι μέχρι τ’ αφτιά ή φέσι ως τ’ αφτιά, πολύ μεγάλο χρηματικό ποσό, πολύ μεγάλο χρέος που αφήνει κανείς ανεξόφλητο, απλήρωτο σε κάποιον: «ψάχνω να βρω έναν τύπο που μ’ έχει βάλει ένα φέσι μέχρι τ’ αφτιά».

φίλτρο², το, ουσ. [<ιταλ. filtro]. 1. μέσο διυλίσεως, το σουρωτήρι: «χάλασε το φίλτρο της μηχανής κι έχω κάθε τόσο προβλήματα, γιατί μπουκώνει». 2. χάρτινο πορώδες υλικό στην άκρη του τσιγάρου από τη μεριά που το καπνίζουμε, για να κατακρατεί μέρος της νικοτίνης του καπνού: «καπνίζει πάντα τσιγάρο με φίλτρο, γιατί έχει την εντύπωση πως του κάνει λιγότερο κακό»·
- καπνίζει και το φίλτρο, καπνίζει πάρα πολύ, είναι μανιώδης καπνιστής: «δεν είναι μόνο που καπνίζει πενήντα τσιγάρα τη μέρα, αλλά καπνίζει και το φίλτρο». Συνών. καπνίζει και τη γόπα / καπνίζει σαν αράπης / καπνίζει σαν καμινάδα / καπνίζει σαν μπουρί / καπνίζει σαν τζάκι / καπνίζει σαν τσιμινιέρα / καπνίζει σαν φουγάρο·
- μέχρι φίλτρο, (για μανιώδεις καπνιστές) ολοκληρωτικά, μέχρι το τέλος: «είναι τόσο μανιώδης καπνιστής, που καπνίζει το τσιγάρο μέχρι φίλτρο».

φράγκο, το, ουσ. [<ιταλ. franco (= παλιά νομισματική μονάδα της Γαλλίας, της Ελβετίας, του Βελγίου και του Λουξεμβούργου], το φράγκο. 1. η δραχμή και, κατ’ επέκταση, το ευρώ: «πόσα φράγκα έδωσες για ν’ αγοράσεις αυτό το χρυσό ρολόι που φοράς; -Έδωσα πεντακόσια ευρώ». (Λαϊκό τραγούδι: κάτ’ απ’ το σβηστό φανάρι κοιμάται κάποιο παλικάρι· με δίχως φράγκο μες την τσέπη τι όνειρο άραγε να βλέπει). 2. στον πλ. τα φράγκα, γενικά τα χρήματα: «όταν έχει κανείς φράγκα, δε φοβάται τίποτα στη ζωή του». (Λαϊκό τραγούδι: Αρετσού και Δαλαμάγκα μου τα μάσησε τα φράγκα). (Ακολουθούν 23 φρ.)·
- δε δίνω φράγκο (τσακιστό), α. αδιαφορώ τελείως για κάποιον ή για κάτι: «δε δίνω φράγκο για το πώς θα ξεπεράσεις τη δυσκολία σου». (Λαϊκό τραγούδι: φράγκο δε δίνουνε για μεγαλεία, έχουνε μάθει να ζούνε απλά, στάζ’ ο ιδρώτας τους χρυσές σταγόνες. Γεια σου περήφανη κι αθάνατη εργατιά!). β. δεν πληρώνω τίποτα: «ήταν φίλος μου ο μαγαζάτορας και δεν έδωσα φράγκο τσακιστό για ό,τι έφαγα και ήπια»·
- δε μ’ άφησε φράγκο (τσακιστό), μου κέρδισε όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε μπαρμπούτι ή σε χαρτοπαίγνιο: «έμπλεξα με κάτι χαρτόμουτρα και μ’ αφήσανε φράγκο»·  
- δε σταυρώνω φράγκο, βλ. φρ. δε σταυρώνω δεκάρα, λ. δεκάρα·
- δεν αξίζει φράγκο (τσακιστό), α. (για πρόσωπα) είναι ανάξιος λόγου, ασήμαντος, τιποτένιος: «μας τον σύστησε για σπουδαίο άνθρωπο, αλλά, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν αξίζει φράγκο τσακιστό». β. (για πράγματα) η τιμή του, η αξία του είναι ασήμαντη, μηδαμινή, είναι τελευταίας ποιότητας: «έδωσε ένα κάρο λεφτά κι αγόρασε αυτό το ρολόι που δεν αξίζει φράγκο τσακιστό». (Λαϊκό τραγούδι: μάγκας βγήκε για σεργιάνι και το κέφι του θα κάνει μέχρι το πρωί, τα χιλιάρικα τα σκίζει, γιατί φράγκο δεν αξίζει η παλιοζωή)·
- δεν έχω απάνω μου φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. δεν έχω απάνω μου δεκάρα (τσακιστή), λ. δεκάρα·
- δεν έχω φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. δεν έχω δεκάρα (τσακιστή), λ. δεκάρα. (Λαϊκό τραγούδι: θέλει να φουμάρει ένα τσιγαράκι, μα δεν έχει φράγκο, είναι μπατιράκι // με κάποια στα Πετράλωνα μέρα και νύχτα μάλωνα. Φράγκο δεν είχε τσακιστό κι ήθελε να την παντρευτώ)·
- δεν έχω φράγκο (τσακιστό) στην τσέπη μου, είμαι τελείως άφραγκος, τελείως φτωχός: «μη ζητάς απ’ αυτόν δανεικά, γιατί δεν έχει φράγκο στην τσέπη του». (Λαϊκό τραγούδι: μια Κυριακή σε γνώρισα, καθόσουν σ’ έναν πάγκο και, στοίχημα, στην τσέπη σου δεν είχες ένα φράγκο)·
- δεν κάνει φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. δεν αξίζει φράγκο (τσακιστό)·
- δεν κοστίζει φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. δεν αξίζει φράγκο (τσακιστό)·
- δεν πιάνει φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. δεν αξίζει φράγκο (τσακιστό)·
- δεν του μένει φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. δεν του μένει δεκάρα (τσακιστή), λ. δεκάρα·
- δεν υπάρχει φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. δεν υπάρχει δεκάρα (τσακιστή), λ. δεκάρα. (Λαϊκό τραγούδι: μη μου κολλάς, μπατίρισα, και φράγκο δεν υπάρχει· να την περάσεις κοίταξε όπως και αν σου λάχει)· 
- δίχως φράγκο, χωρίς καθόλου λεφτά: «ξεκίνησε δίχως φράγκο να κάνει δουλειά και βέβαια απότυχε». (Λαϊκό τραγούδι: κάτω απ’ το σβηστό φανάρι κοιμάται κάποιο παλικάρι, με δίχως φράγκο μες στην τσέπη, τι όνειρο άραγε να βλέπει)· 
- έπιασε κι αυτός πέντε φράγκα και…, βλ. φρ. έπιασε κι αυτός πέντε δεκάρες και…, λ. δεκάρα·
- έχει τα φράγκα, είναι πολύ πλούσιος, είναι πολύ λεφτάς: «αυτός έχει τα φράγκα και κάνει ό,τι θέλει || όποιος έχει τα φράγκα, έχει και τη δύναμη || αν δεν έχεις φράγκα, δεν μπορείς να κάνεις τίποτα». Το τα τονισμένο·
- έχει φράγκα, είναι πλούσιος, λεφτάς: «δεν είναι Ωνάσης, αλλά έχει φράγκα»·
- μας τα πήρε μέχρι φράγκο ή μου τα πήρε μέχρι φράγκο, μας πήρε όλα τα λεφτά, πληρώσαμε ή χάσαμε όλα μας τα λεφτά: «είχε τέτοια κωλοφαρδία ο τύπος, που μας τα πήρε μέχρι φράγκο». (Λαϊκό τραγούδι: ένας μπαγλαμάς μουρμούρης μας ξεμυάλισε, μας τα πήρε μέχρι φράγκο και μας άργησε). Ο πλ. και όταν το άτομο μιλάει μόνο για τον εαυτό του·
- μετράει και το φράγκο, υπολογίζει και το παραμικρό ποσό, επειδή είναι τσιγκούνης, ή, συνήθως, επειδή έχει οικονομικές δυσχέρειες: «με την αναδουλειά που έχει πέσει στην αγορά, μετράει και το φράγκο»· βλ. και φρ. τα μετράω μέχρι φράγκο·
- μέχρι φράγκο, όλο το χρηματικό ποσό: «του επέστρεψα μέχρι φράγκο τα δανεικά που του πήρα». (Λαϊκό τραγούδι: ένας μπαγλαμάς μουρμούρης μας ξεμυάλισε, μας τα πήρε μέχρι φράγκο και μας άργησε)·
- ούτε φράγκο, παντελής έλλειψη χρημάτων: «πόσα λεφτά έχεις απάνω σου; -Ούτε φράγκο»·
- σκορπώ τα φράγκα μου, ξοδεύω, σπαταλώ τα λεφτά μου: «μ’ αρέσει να σκορπώ τα φράγκα μου και να γλεντώ τη ζωή μου». (Λαϊκό τραγούδι: τέτοια ζωή ζηλεύω κι όχι άλλη, μάνα μου, και μες στην τρέλα μου σκορπώ τα φράγκα μου)·
- τ’ ακουμπώ μέχρι φράγκο (τσακιστό), βλ. φρ. τ’ ακουμπώ μέχρι δεκάρα (τσακιστή), λ. δεκάρα·
- τα μετράω μέχρι φράγκο, α. πληρώνω για μια αγορά που έκανα όλο το ποσό τοις μετρητοίς: «κάθε φορά που αγοράζω κάτι, τα μετράω μέχρι φράγκο κι έχω το κεφάλι μου ήσυχο»· βλ. και φρ. μετράει και το φράγκο·
- τα τρώω μέχρι φράγκο (τσακιστό), ξοδεύω, σπαταλώ όλα μου τα χρήματα, ιδίως σε γλέντια και διασκεδάσεις: «η ζωή είναι μικρή, γι’ αυτό, ό,τι λεφτά βγάζω απ’ τη δουλειά, τα τρώω μέχρι φράγκο». (Λαϊκό τραγούδι: κι αν η μοίρα μας ταράζει στα χαστούκια κι αν στο μάγουλο το δάκρυ κάνει λούκια κι αν τα τρώμε μέχρι φράγκο στα μπουζούκια και στην ψάθα κακομοίρηδες ψοφάμ’, σερσέ λα φάμ, σερσέ λα φαμ)·
- του μέτρησα και το φράγκο, του πλήρωσα όλο το ποσό τοις μετρητοίς για αγορά που έκανα ή για χρέος που είχα, τον εξόφλησα: «δεν μπορεί να πει πως δεν είμαι εντάξει στις υποχρεώσεις μου, γιατί του μέτρησα και το φράγκο»·
- φράγκο φράγκο, με σκληρή οικονομία και λίγο λίγο: «φράγκο φράγκο μάζεψε τα λεφτά για να κάνει κι αυτός διακοπές το καλοκαίρι». Συνών. δεκάρα δεκάρα / δραχμή δραχμή / πεντάρα πεντάρα.  

φτάνω κ. φθάνω, ρ. [<μσν. φτάνω <αρχ. φθάνω], φτάνω. 1. πετυχαίνω, πραγματοποιώ το σκοπό μου: «έφτασα εκεί που ήθελα». 2. πλησιάζω να φτάσω σε οργασμό, να εκσπερματώσω: «οι πιο πολλές γυναίκες φτάνουν αργά». 3. φτάνει, (απρόσ.) είναι αρκετό, αρκεί: «φτάνει, δε θέλω άλλο || φτάνει, μη μου βάζεις άλλο || φτάνει να θέλεις, κι όλα θα διορθωθούν». (Λαϊκό τραγούδι: δεν τα θέλει τα παλάτια, όλα τα περιφρονεί^. μια μελαχρινή του φτάνει φίνος να γενεί κι άλλη μια ξανθούλα θέλει να την παντρευτεί). 4. φτάνει! δηλώνει πως εξαντλήθηκε η αντοχή μας ή η υπομονή μας, αρκετά: «φτάνει, δεν αντέχω άλλα βάσανα!». (Λαϊκό τραγούδι: φτάνει φτάνει φτάνει, η ζωή μου κύκλους κάνει). Συνήθως συνοδεύεται από το πια. 5. στο α΄ εν. πρόσ. του αορ. ως επιφών. έφτασα! έρχομαι αμέσως, πες ότι ήρθα: «έλα λίγο που σε θέλω. -Έφτασα!». 6. στο γ΄ εν. πρόσ. αορ. ως επιφών. έφτασε! δηλώνει μεγάλη προθυμία του ομιλητή να ικανοποιήσει την επιθυμία ή να εκτελέσει την παραγγελία κάποιου: «δώσε μου, σε παρακαλώ, δέκα χιλιάρικα. -Έφτασε! || φέρε μου, σε παρακαλώ, ένα ποτήρι νερό. -Έφτασε!». Σε περίπτωση γκαρσονιού, ακούγεται στον τύπο εφτασέι! με τονισμένο έντονα το ε και με μακρόσυρτη φωνή: «φέρε μου έναν βαρύ γλυκό. -Εφτασέι!». Συνών. αμεσώις! (Ακολουθούν 112 φρ.)·   
- αν δεν περισσεύει, δε φτάνει, βλ. λ. περισσεύω·
- απλώνω τα πόδια μου μέχρις εκεί που φτάνει το πάπλωμα, βλ. λ. πόδι·
- απλώνω τα χέρια μου εκεί που δε φτάνουν, βλ. λ. χέρι·
- δε μας εφτάναν τα μουνιά, μας ήρθαν κι απ’ την Πέργαμο, βλ. λ. μουνί·
- δε μας φτάναν τα δικά μας, μας ήρθαν κι απ’ την Πέργαμο, βλ. λ. δικός·
- δε φτάνει μια ζωή, βλ. λ. ζωή·
- δε φτάνει ούτε για ζήτω, βλ. λ. ζήτω·
- δε φτάνει ούτε για χαρτζιλίκι, βλ. λ. χαρτζιλίκι·
- δε φτάνει που…, λέγεται στην περίπτωση που σε κάτι κακό ή δυσάρεστο, προστίθεται και άλλο: «δε φτάνει που είναι μεθύστακας, είναι και χαρτοπαίχτης από πάνω || δε φτάνει που κάηκε το χωριό μας απ’ τις πυρκαγιές, μας το κατάστρεψε κι ο σεισμός»·
- δεν έφτασε δα η συντέλεια του κόσμου ή δεν έφτασε κι η συντέλεια του κόσμου, βλ. λ. συντέλεια·
- δεν έφτασε δα το τέλος του κόσμου ή δεν έφτασε και το τέλος του κόσμου,  βλ. λ. τέλος·
- δεν το φτάνει ο νους του ανθρώπου, βλ. λ. άνθρωπος·
- δεν τον φτάνει κανείς (κανένας σε κάτι), είναι ασυναγώνιστος, αξεπέραστος σε μια τέχνη ή σε κάτι καλό ή κακό: «είναι τόσο καλός μηχανικός, που δεν τον φτάνει κανείς || δεν τον φτάνει κανείς στο τρέξιμο || είναι τόσο απατεώνας, που δεν τον φτάνει κανένας || δεν τον φτάνει κανείς στα μαθηματικά»·  
- δεν τον φτάνεις ούτε στο μικρό του το νύχι, βλ. λ. νύχι·
- δεν τον φτάνεις ούτε στο νυχάκι του ή δεν τον φτάνεις ούτε στο μικρό του το νυχάκι, βλ. λ. νυχάκι·
- δεν τον φτάνεις ούτε στο δαχτυλάκι του ή δεν τον φτάνεις ούτε στο μικρό του το δαχτυλάκι, βλ. λ. δαχτυλάκι·
- εδώ που φτάσαμε, εδώ·
- εδώ φτάσαμε! βλ. λ. εδώ·
- είναι κοντό το χέρι του να φτάσει και σε μένα, βλ. λ. χέρι·
- εκεί που φτάσαμε, βλ. λ. εκεί·
- εκεί φτάσαμε! βλ. λ. εκεί·
- έφτασα στο νυν και αεί, βλ. λ. αεί·
- έφτασα στο μηδέν, βλ. λ. μηδέν·
- έφτασα στο μη παρέκει, βλ. λ. παρέκει·
- έφτασα στο τίποτα, βλ. λ. τίποτα·
- έφτασα στο μη χέσω! βλ. λ. χέζω·
- έφτασαν στο Θεό, βλ. λ. Θεός·
- έφτασαν τα πόδια στην πλάτη του, βλ. λ. πόδι·
- έφτασαν τα πόδια στον ώμο του, βλ. λ. ώμος·
- έφτασε η μεγάλη ώρα, βλ. λ. ώρα·
- έφτασε η Τετραδίτσα, πέρασε η βδομαδίτσα, βλ. λ. Τετράδη·
- έφτασε η ψυχή στο στόμα, βλ. λ. ψυχή·
- έφτασε η ώρα, βλ. λ. ώρα·
- έφτασε η ώρα μου, βλ. λ. ώρα·
- έφτασε η ώρα σας! βλ. λ. ώρα·
- έφτασε η ώρα της αλήθειας, βλ. λ. ώρα·
- έφτασε η ώρα του, βλ. λ. ώρα·
- έφτασε να…, κατάντησε να…: «κάποτε είχε πολλά λεφτά, αλλά έμπλεξε με τη χαρτοπαιξία κι έφτασε να μην έχει να φάει»· βλ. και φρ. φτάνει να(…)·
- έφτασε ο κόμπος στο χτένι, βλ. λ. κόμπος·
- έφτασε στ’ αφτιά μου, βλ. λ. αφτί·
- έφτασε στα πρόθυρα…, βλ. λ. πρόθυρα·
- έφτασε στη βρύση και δεν ήπιε νερό, βλ. λ. νερό·
- έφτασε στην πηγή και δεν ήπιε νερό, βλ. λ. νερό·
- έφτασε το μαχαίρι στο κόκαλο, βλ. λ. μαχαίρι·
- έφτασε ψηλά, βλ. λ. ψηλός·
- η μύτη του φτάνει στον ουρανό, βλ. λ. μύτη·
- θα σου δείξω πόσο βαθιά φτάνει η τρύπα του λαγού ή θα σου δείξω πόσο βαθιά φτάνει του λαγού η τρύπα, βλ. λ. λαγός·
- καλύτερα να περισσεύει παρά να μη φτάνει, βλ. λ. περισσεύω·
- κάνω ό,τι φτάσει, βλ. λ. κάνω·
- κώλος που κλάνει, γιατρός δε φτάνει, βλ. λ. κώλος·
- λέει ό,τι φτάσει, βλ. λ. λέω·
- μέχρις εκεί έφτασε η χάρη του! βλ. λ. χάρη·
- μέχρις εκεί που φτάνει το μάτι σου, βλ. λ. μάτι·
- μέχρις εκεί φτάνει το μυαλό του, βλ. λ. μυαλό·
- μόλις που έφτασε, βλ. λ. μόλις·
- μονό δε φτάνει, διπλό περισσεύει, βλ. λ. μονός·
- να  μη φτάσεις να δεις ανθρώπου μέρα, βλ. λ. άνθρωπος·
- να μη φτάσεις να δεις άσπρη μέρα, βλ. λ. μέρα·
- να μη φτάσεις να δεις Θεού πρόσωπο, βλ. λ. Θεός·
- να μη φτάσεις να δεις χαΐρι και προκοπή, βλ. λ. χαΐρι·
- όσα δε φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια, βλ. λ. αλεπού·
- όσο που φτάνει το μάτι σου, βλ. λ. μάτι·
- όταν καίγεται το σπίτι του διπλανού, η φωτιά θα φτάσει και στο δικό σου, βλ. λ. σπίτι·
- πάτησε στ’ αβγό κι έφτασε τον ουρανό, βλ. λ. αβγό·
- που αγάλια αγάλια περπατεί, μακριά μπορεί να φτάσει, βλ. λ. αγάλια·
- ρούφα κι έφτασε! βλ. λ. ρουφώ·
- σαν να μη μας έφταναν όλα τ’ άλλα ή σαν να μην έφταναν όλα τ’ άλλα, βλ. λ. όλος·
- το μαχαίρι έφτασε μέχρι (ως) το κόκαλο, βλ. λ. μαχαίρι·
- τον φτάνω, τον προφταίνω, τον προλαβαίνω: «είχε φύγει λίγο πιο μπροστά από μένα, αλλά τον έφτασα στην τρίτη στροφή»·
- τον φτάνω στο αμάν, βλ. λ. αμάν·
- τον φτάνω στο αμήν, βλ. λ. αμήν·
- τόσο φτάνει το μυαλό του, βλ. λ. μυαλό·
- τρέχει και δε φτάνει, βλ. λ. τρέχω·
- φτάνει δε φτάνει, α. είναι αμφίβολο αν έχει το κατάλληλο μήκος για να συνδέσει δυο αντικείμενα: «το καλώδιο φτάνει δε φτάνει μέχρι το άλλο σπίτι για να πάρουμε ηλεκτρικό ρεύμα». β. είναι αμφίβολο αν θα καταφέρει να φτάσει στον προορισμό του: «δεν έχει αρκετή βενζίνα κι επειδή οι βενζινοπώλες έχουν απεργία, φτάνει δε φτάνει ο τάδε στην πόλη του»·   
- φτάνει και περισσεύει, επαρκεί απόλυτα, είναι υπεραρκετό: «μη μου βάζεις άλλο φαγητό, γιατί φτάνει και περισσεύει αυτό που μου ’βαλες || δε θέλω άλλο χαρτζιλίκι, γιατί φτάνει και περισσεύει αυτό που μου ’δωσες»·
- φτάνει να…, αρκεί να…: «θα κάνω ό,τι θέλεις για σένα, φτάνει να μ’ αγαπάς || θα σου κάνω όλα τα χατίρια, φτάνει να είσαι φρόνιμη». (Λαϊκό τραγούδι: δε με συγκινούν αγάπες, φτάνει να καλοπερνώ· κάθε βράδυ να τραβάω το ποτήρι μου και να σφάζονται λεβέντες για χατίρι μου)· βλ. και φρ. έφτασε να(…)·
- φτάνει να κουνήσει το δαχτυλάκι του ή φτάνει να κουνήσει το μικρό του το δαχτυλάκι, βλ. λ. δαχτυλάκι·
- φτάνει που…, αρκεί που…: «φτάνει που ήρθε, γι’ αυτό μην το μαλώνεις το παιδί». (Λαϊκό τραγούδι: μεροδούλι μεροφάι φτάνει που θα μ’ αγαπάει)·
- φτάνω δεύτερος, βλ. λ. δεύτερος·
- φτάνω δεύτερος και καταϊδρωμένος, βλ. λ. καταϊδρωμένος·
- φτάνω μέχρι (ως) το τέλος (κάτι), βλ. λ. τέλος·
- φτάνω μέχρι (ως) το τέρμα (κάτι) ή φτάνω στο τέρμα (κάτι), βλ. λ.τέρμα·
- φτάνω στα άκρα, βλ. λ. άκρο·
- φτάνω στα γράδα μου, βλ. λ. γράδα·
- φτάνω στα δικαστήρια, βλ. λ. δικαστήριο·
- φτάνω στα καράτια μου, βλ. λ. καράτι·
- φτάνω στα κέφια ή φτάνω στα κέφια μου ή φτάνω στο κέφι ή φτάνω στο κέφι μου, βλ. λ. κέφι·
- φτάνω στα όριά μου, βλ. λ. όριο·
- φτάνω στα όρια της αντοχής μου (της υπομονής μου), βλ. λ. όριο·
- φτάνω στα τελικά, βλ. λ. τελικός·
- φτάνω στα χρόνια (κάποιου), βλ. λ. χρόνος·
- φτάνω στην άκρη, βλ. λ. άκρη·
- φτάνω στην κορυφή, βλ. λ. κορυφή·
- φτάνω στην πράξη, βλ. λ. πράξη·
- φτάνω στην ώρα μου, βλ. λ. ώρα·
- φτάνω στο αμάν, βλ. λ. αμάν·
- φτάνω στο αμήν, βλ. λ. αμήν·
- φτάνω στο απροχώρητο, βλ. λ. απροχώρητο·
- φτάνω στο ζερό, βλ. λ. ζερό·
- φτάνω στο νυν και αεί, βλ. λ. νυν και αεί·
- φτάνω στο σημείο να…, βλ. λ. σημείο·
- φτάνω στο τσίμα τσίμα, βλ. λ. τσίμα·
- φτάνω στο χείλος της αβύσσου, βλ. λ. χείλος·
- φτάνω στο χείλος της καταστροφής, βλ. λ. χείλος·
- φτάνω στο χείλος του γκρεμού, βλ. λ. χείλος·
- φτάνω στο χείλος του τάφου, βλ. λ. χείλος·
- φτάνω στον πάτο, βλ. λ. πάτος·
- φτάνω στον τελικό, βλ. λ. τελικός·
- φτάνω στου διαβόλου τη μάνα, βλ. λ. διάβολος·
- ως εκεί έφτασε η χάρη του! βλ. λ. χάρη·
- ως εκεί που φτάνει το μάτι σου, βλ. λ. μάτι·
- ως εκεί φτάνει το μυαλό του, βλ. λ. μυαλό·
- ωσότου το νερό φτάσει στη δεξαμενή, ο βάτραχος ψοφάει, βλ. λ. βάτραχος.

χάρη, η, ουσ. [<αρχ. χάρις], η χάρη. 1. η ωραία εξωτερική εμφάνιση, η κομψότητα: «ήταν ντυμένη με χάρη». (Λαϊκό τραγούδι: είσαι μια κούκλα ζωντανή με ομορφιά και χάρη, εγώ σ’ αγάπησα τρελά κι άλλος δε θα σε πάρει). 2. παροχή υπηρεσίας ή εξυπηρέτησης από εύνοια, το ρουσφέτι: «από δω και πέρα δεν έχει άλλες χάρες κι ό,τι κάνεις, θα το κάνεις με την αξία σου». (Λαϊκό τραγούδι: θέλει να πάει στο λοχαγό του και συλλογιέται τι να του πει, να του γυρέψει και καμιά χάρη, φοβάται μη τυχόν και του αρνηθεί). 3. στον πλ. οι χάρες, τα έμφυτα ψυχικά, πνευματικά, σωματικά ή καλλιτεχνικά χαρίσματα που έχει κάποιος: «αυτό το παιδί είναι όλο χάρες». (Λαϊκό τραγούδι: για την Πάτρα και την Μαίρη κάτι πάντοτε θα ξέρει και τις χάρες της Βασίλως εκθειάζει καταλλήλως). (Ακολουθούν 51 φρ.)·
- άλλη χάρη έχει (κάτι από κάτι άλλο), υπερτερεί κάτι από κάτι άλλο: «άλλη χάρη έχει ένα μεγάλο αυτοκίνητο από ένα κατσαριδάκι»·
- άλλος έχει τ’ όνομα κι άλλος έχει τη χάρη, βλ. λ. όνομα·
- για χάρη, εξαιτίας κάποιου συγκεκριμένου σκοπού, για το συμφέρον, προς ικανοποίηση: «ξόδεψε όλη την περιουσία του για χάρη της πατρίδας»·
- για χάρη σου, για να σε ευχαριστήσω, για να σε ικανοποιήσω, για το χατίρι  σου: «αγόρασα αυτό το δαχτυλίδι για χάρη σου». (Λαϊκό τραγούδι: μια μπαμπεσιά γυρέψανε προχτές να μου σκαρώσουν και τη βουβή για χάρη σου να μου τηνε καρφώσουν)·   
- για χάρη του βασιλικού ποτίζεται κι η γλάστρα, λέγεται για κείνους, που ενώ δεν το αξίζουν, επωφελούνται κοντά σε κάποιους άλλους που αξίζουν: «αν δεν ήταν συνέταιρος κι ο αδερφός του, δε θα ’δινα σ’ αυτόν καμιά δουλειά, αλλά επειδή εκείνος είναι πολύ καλό παιδί, για χάρη του βασιλικού ποτίζεται κι η γλάστρα»·
- για χάρη γούστου ή για χάριν γούστου, βλ. λ. γούστο·
- δίνω χάρη, χαρίζω την ποινή που επιβλήθηκε σε κάποιον από δικαστήριο: «έφαγε δέκα χρόνια φυλακή, αλλά στα τελευταία τρία του δώσανε χάρη». (Λαϊκό τραγούδι: δεν έφταιξε σε τίποτα και χάρη δεν του δίνουν, τα δάκρυα της μάνας του κατάρα θα τους γίνουν)·
- δώρο, και μικρό, μεγάλη χάρη έχει, βλ. λ. δώρο·
- έχε χάρη που..., να χρωστάς ευγνωμοσύνη που…: «έχε χάρη που είσαι γνωστός του αδερφού μου, γιατί αλλιώς θα σε σακάτευα στο ξύλο». (Λαϊκό τραγούδι: ό,τι μου ζητάς στο δίνω, σαν κορόιδο σ’ αγαπώ, κι αν μου μάσησες τα φράγκα, βρε τρελόπαιδο, έχε χάρη που ’σαι μάγκας κι ομορφόπαιδο)·
- έχει κλινικές χάρες, βλ. λ. κλινικός·
- έχει τη χάρη να…, έχει το χάρισμα να…: «έχει τη χάρη να τραγουδάει πολύ ωραία || έχει τη χάρη να μιλάει πολύ όμορφα»·
- ζητώ χάρη (από κάποιον), α. παρακαλώ κάποιον να με εξυπηρετήσει σε κάτι: «ζήτησα χάρη απ’ το διευθυντή, να μου δώσει μια μέρα άδεια». (Λαϊκό τραγούδι: εγώ μάνα μ’ θα πεθάνω και μια χάρη σου ζητώ, δυο στεφάνια πικροδάφνη μες στον τάφο μου να βρω). β. υποβάλλω αίτηση να μου χαριστεί κάποια ποινή ή συνήθως το υπόλοιπο από κάποια ποινή που εκτίω στη φυλακή: «το δικαστήριο του επέβαλε δεκαπέντε χρόνια φυλάκιση και, μόλις εκτίσει τα δέκα, θα ζητήσει χάρη για τα υπόλοιπα». (Τραγούδι: τώρα παραδίνομαι εσύ να με δικάσεις, δε θα ζητήσω χάρη αν με καταδικάσεις)·
- η Θεία Χάρη ή η Θεία Χάρις, η εκδήλωση αγάπης και εύνοιας από το Θεό στον άνθρωπο: «η Θεία Χάρη Του σκεπάζει όλους τους ανθρώπους»·
- η χάρη θέλει αντίχαρη, πρέπει να ανταποδώσουμε το καλό που μας έκανε κάποιος: «επειδή κάποτε με βοήθησε, τώρα που βρίσκεται σε δύσκολη θέση θα τον βοηθήσω κι εγώ, γιατί η χάρη θέλει αντίχαρη»·
- η χάρη θέλει αντίχαρη για να σου φέρει χάρη, πρέπει να ανταποδώσεις το καλό που σου έκανε κάποιος, αν θέλεις να σου κάνει πάλι να σου κάνει κάποιο καλό και στο μέλλον: «επειδή δεν ξέρεις πως έρχονται τα πράγματα στη ζωή, αφού σου ’κανε καλό ανταπόδωσέ το, γιατί η χάρη θέλει αντίχαρη για να σου φέρει χάρη»·
- η χάρη θέλει αντίχαρη και πάλι χάρη μένει, αυτός που ευεργετήθηκε από κάποιον είναι υποχρεωμένος να του την ανταποδώσει, αλλά και πάλι εξακολουθεί να είναι υποχρεωμένος·
- η Χάρη Της, λέγεται για να εκφράσουμε το σεβασμό μας, όταν αναφερόμαστε στην Παναγία: «άναψε ένα κερί στη Χάρη Της, για να κάνει καλά το γιο της»·
- κάνε μου τη χάρη, α. παρακλητική έκφραση για εύνοια ή εξυπηρέτηση: «κάνε μου τη χάρη να μην αναφέρεις στο διευθυντή την πρωινή μου καθυστέρηση || κάνε μου τη χάρη να προσέχεις λίγο τη βαλίτσα μου». (Λαϊκό τραγούδι: γύρνα πίσω συντροφιά μου, έλα, κάνε μου τη χάρη, είναι κρίμα ν’ αγκαλιάζω το μικρό σου μαξιλάρι). β. αυστηρή ή απειλητική προειδοποίηση σε κάποιον να πάψει να μας ενοχλεί: «κάνε μου τη χάρη κι άσε με στην ησυχία μου». (Λαϊκό τραγούδι: έρωτά μου, κατεργάρη, φύγε, κάνε μου τη χάρη). Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το για·
- κάνω χάρες, α. (γενικά) είμαι εξυπηρετικό άτομο: «το ’χει μέσ’ στο αίμα του να κάνει χάρες || εγώ δεν μπορώ να σ’ εξυπηρετήσω κι αν θέλεις, πάνε στον τάδε, που κάνει χάρες». β. παρέχω υπηρεσίες ή εξυπηρετήσεις από εύνοια: «μόλις έγινε υπουργός άρχισε να κάνει χάρες»·
- κάνω χάρη, εξυπηρετώ κάποιον από εύνοια: «είναι τόσο γραφειοκρατικός υπάλληλος, που δεν κάνει χάρη ούτε στον αδερφό του»·
- λόγου χάρη ή λόγου χάριν, βλ. λ. λόγος·
- με της Παναγίας τη χάρη, βλ. λ. Παναγία·
- με του Θεού τη χάρη, βλ. λ. Θεός·
- με χάρη, με κομψότητα: «ντύνεται με χάρη». (Λαϊκό τραγούδι: κάνει χτενίσματα με γούστο και με χάρη, κι από τις Παριζιάνες ξέρει πιο πολλά· με πλάνεψες μ’ αυτό σου το όμορφο καμάρι, Καλλιπολίτισσα, ναζιάρα μου γλυκιά)·
- μεγάλη η χάρη σου! α. (μετά από πολλή σκέψη ή διάφορους ενδοιασμούς) θα σου κάνω το χατίρι, θα σε βοηθήσω, αλλά, να ξέρεις, είναι δύσκολο αυτό που μου ζητάς,: «θα σου δώσω αυτό που μου ζητάς, αλλά να το ξέρεις, μεγάλη η χάρη σου!». β. λέγεται και ειρωνικά όταν αποφασίζουμε να μην ανταποκριθούμε στους παραπάνω λόγους, αποκλείεται: «μεγάλη η χάρη σου, που θέλεις να σου δώσω τόσα λεφτά!»·
- Μεγάλη η Χάρη Της! λέγεται για να εκφράσουμε το σεβασμό μας όταν αναφερόμαστε στην Παναγία: «της Παναγίας, Μεγάλη η Χάρη Της, αρραβωνιάζω την κόρη μου»·
- Μεγάλη η Χάρη Του! λέγεται για να εκφράσουμε το σεβασμό μας, όταν αναφερόμαστε σε έναν άγιο: «εγώ έχω για προστάτη τον Άγιο Γεώργιο, Μεγάλη η Χάρη Του!»·
- μεζές που δεν ποτίζεται, δεν έχει χάρη, βλ. λ. μεζές·
- μέχρις εκεί έφτασε η χάρη του! βλ. φρ. ως εκεί έφτασε η χάρη του(!)·
- μου κάνεις τη χάρη να…, παρακλητική έκφραση αλλά που ενέχει και απειλή: «μου κάνεις τη χάρη να πάψεις, επιτέλους, να γκρινιάζεις; || μου κάνεις τη χάρη να μου αδειάσεις τη γωνιά;»·
- να με συμπαθάει η χάρη σου, βλ. φρ. (να) με συχωρεί η χάρη σου·
- να με συχωρεί η χάρη σου, έκφραση με την οποία διαφωνούμε σε αυτά που μας λέει κάποιος, παρόλο που μπορεί και να τον συμπαθούμε: «να με συγχωρεί η χάρη σου, γιατί τα πράγματα δεν έγιναν έτσι όπως μας τα λες»· 
- να μου λείπει η χάρη σου, έκφραση άρνησης σε κάποια πρόταση που μας γίνεται από άτομο που μπορεί και να το συμπαθούμε: «το ξέρεις πως σε συμπαθώ, αλλά να μου λείπει η χάρη σου, γιατί δεν μπορώ να σου δώσω τόσα λεφτά χωρίς απόδειξη»· βλ. και φρ. να με συχωρεί η χάρη σου·
- να το , να το χάρες γεμάτο! έκφραση σε μικρό παιδί ή σε αγαπημένο πρόσωπο εν είδει ταχταρίσματος·
- να ’χεις χάρη που..., να ευγνωμονείς που..., να το χρωστάς…: «να ’χεις χάρη που είμαι φίλος με τον πατέρα σου και δε σε ξυλοφορτώνω». (Λαϊκό τραγούδι: το δικό σου το μαράζι θα με φάει, πάει χαμένη η ζωή μου, τώρα πάει και με δίχως να ντραπώ, δώσε βάση τι θα πω να ’χεις χάρη μάγκα που σε αγαπώ)·
- να ’χεις χάρη τον..., να ευγνωμονείς τον..., να χρωστάς χάρη στον…: «να ’χεις χάρη τον τάδε, που δε σε τιμώρησα»·
- ο λύκος έχει τ’ όνομα κι η αλεπού τη χάρη, βλ. λ. λύκος·
- ο χωριάτης άγιος κι αν γενεί, σκατένια έχει τη χάρη, βλ. λ. χωριάτης·
- οι τρεις Χάριτες, ειρωνικός χαρακτηρισμός παρέας που αποτελείται από τρεις άσχημες και ιδιότροπες γυναίκες: «κάθε φορά που έρχονται στο μπαράκι αυτές οι τρεις Χάριτες, όλοι αποτραβιούνται από κοντά τους». Αναφορά στις τρεις θεότητες της ελληνικής μυθολογίας που συμβόλιζαν την ομορφιά, την ευφροσύνη και τη χάρη·
- οφείλω χάρη (σε κάποιον), βλ. φρ. χρωστάω χάρη (σε κάποιον)·
- παίρνω χάρη, χαρίζεται ένα μέρος της ποινής που μου επέβαλε κάποιο δικαστήριο: «έκανε αίτηση για να πάρει χάρη». (Λαϊκό τραγούδι: λίγο πριν να φέξει η μέρα και χαράξει η αυγή, πήρε χάρη το παιδί της, αχ, μα η μάνα είναι νεκρή)·
- παραδείγματος χάρη ή παραδείγματος χάριν, βλ. λ. παράδειγμα·
- ποιος τη χάρη του! λέγεται θαυμαστικά για κάποιον που του συνέβη κάτι ευχάριστο: «ποιος τη χάρη του, που του ’πεσε ο πρώτος αριθμός του λαχείου! || έμαθε πως έρχεται ο γιος του με άδεια απ’ το στρατό και ποιος τη χάρη του!». Πολλές φορές, άλλοτε πριν και άλλοτε μετά τη φρ. ακολουθεί το τώρα·
- πού τέτοια χάρη! έκφραση με την οποία δηλώνουμε με παράπονο πως δεν περιμένουμε να μας συμβεί κάποιο παρόμοιο καλό με αυτό που μας αναφέρει ο συνομιλητής μας: «έπεσα σ’ έναν διευθυντή που δείχνει μεγάλη κατανόηση στα προβλήματα των υφισταμένων του. -Πού τέτοια χάρη, γιατί ο δικός μου είναι μεγάλο στραβόξυλο!»·   
- χάρη γούστου ή χάριν γούστου, βλ. λ. γούστο·
- χάρη σε… ή χάρη στο(ν)…, με τη βοήθεια κάποιου προσώπου ή πράγματος: «χάρη σε σένα γλίτωσα τη χρεοκοπία, γιατί με βοήθησες ουσιαστικά || χάρη στον τάδε έβαλα το γιο μου σε μια δουλειά || χάρη στο γρήγορο αυτοκίνητό μου ήρθα απ’ την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη μέσα σε τέσσερις ώρες»·  
- χάρη σου κάνω, λέγεται στην περίπτωση που κάνουμε κάτι όχι γιατί πρέπει να το κάνουμε, αλλά μόνο και μόνο για την εξυπηρέτηση κάποιου, ενέχοντας πολλές φορές και την έννοια της παρατυπίας: «χάρη σου κάνω να σου δώσω να διαβάσεις αυτό το έγγραφο, γιατί, αν το μάθουν απ’ τη διεύθυνση, μπορεί να ’χω και τραβήγματα»·
- χάρη στο βασιλικό πίνει η γλάστρα το νερό, βλ. φρ. για χάρη του βασιλικού ποτίζεται κι η γλάστρα·
- χάριν ευκολίας, βλ. λ. ευκολία·
- χάριν φιλίας, βλ. λ. φιλία·
- χρωστάω χάρη (σε κάποιον), είμαι ευγνώμων σε κάποιον: «χρωστάω χάρη στον τάδε, γιατί βόλεψε το γιο μου σε κάποια δουλειά»·
- ως εκεί έφτασε η χάρη του! α. λέγεται θαυμαστικά για άτομο, που η φήμη του εξαπλώθηκε πολύ μακριά ή λέγεται θαυμαστικά για ταξιδευτή, που έφτασε σε πολύ μακρινά μέρη: «το βιβλίο του μεταφράστηκε στα Ισλανδικά. -Ως εκεί έφτασε η χάρη του! || ο τάδε πήγε στη Γη του Πυρός. -Ως εκεί έφτασε η χάρη του!». β. λέγεται συνήθως για άτομο του οποίου ο κακός του χαρακτήρας ή οι παρανομίες του έγιναν γνωστές πολύ μακριά από τον τόπο στον οποίο συντελέστηκαν: «μπήκα σ’ ένα μπαράκι των Χανίων και μόλις ανέφερα τ’ όνομά του, θα με σακάτευαν στο ξύλο. -Ως εκεί έφτασε η χάρη του!». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται διπλό βρε ή το σώπα, ρε παιδί μου. 

χιλιόμετρο, το, ουσ. [<γαλλ. kilometre <ελλ. χίλια + μέτρον], το χιλιόμετρο·
- απ’ το θα μέχρι το κάνω, χιλιόμετρα πολλά, υπάρχει μεγάλη απόσταση από την πρόθεση που έχει ή την υπόσχεση που δίνει κάποιος μέχρι να την πραγματοποιήσει: «μου υποσχέθηκε πως θα με πάρει στη δουλειά του, αλλά να δούμε πότε, γιατί απ’ το θα μέχρι το κάνω, χιλιόμετρα πολλά»·
- κάνω τα χιλιόμετρά μου, ασχολούμαι προσωπικά με κάτι, καταβάλλω προσπάθειες για κάτι, ενεργοποιούμαι έντονα: «πρέπει να κάνεις κι εσύ τα χιλιόμετρά σου και μην περιμένεις να σου τελειώσουν οι άλλοι τις δουλειές σου»·
- όρθιο χιλιόμετρο, χαρακτηρισμός πάρα πολύ ψηλού ανθρώπου: «θα καταλάβεις αμέσως για ποιον σου λέω, γιατί είναι όρθιο χιλιόμετρο».

χιόνι, το, ουσ. [<μσν. χιόνι <μτγν. χιόνιον, υποκορ. του αρχ. ουσ. χιών ἡ], το χιόνι. Υποκορ. χιονάκι, το. (Ακολουθούν 15 φρ.)·
- γράφ’ τα στο χιόνι ή γράψ’ τα στο χιόνι, μην υπολογίζεις να σου επιστρέψει τα χρήματα που του δάνεισες: «αφού δάνεισες λεφτά σ’ αυτόν τον άνθρωπο, γράφ’ τα στο χιόνι, γιατί είναι μεγάλος μπαταχτσής». Από το ότι ό,τι γράφει κανείς στο χιόνι, εξαφανίζεται μετά από λίγες μέρες, όταν αυτό λιώσει·
- έρχονται (τα) χιόνια στα μαλλιά μου ή έρχονται στα μαλλιά μου (τα) χιόνια, ασπρίζουν τα μαλλιά μου και, κατ’ επέκταση, γερνώ: «μόλις αντιλήφθηκα να ’ρχονται χιόνια στα μαλλιά μου, μ’ έπιασε βαριά κατάθλιψη». (Τραγούδι: περνούν οι μέρες, περνούν τα χρόνια και στα μαλλιά μας έρχονται χιόνια)·
- έχει χιόνια, (για τηλεοράσεις) η εικόνα δεν είναι καθαρή γιατί παρουσιάζει χιλιάδες λευκές κουκκίδες, που τρεμοπαίζουν και σου δίνουν την εντύπωση πως χιονίζει: «δεν έχει καθαρή εικόνα η τηλεόρασή μου, γιατί, απ’ τη μέρα που χάλασε η κεραία της, έχει χιόνια»·
- θα τον κάνω να πατήσει μαύρο χιόνι, βλ. φρ. θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι· 
- θα τον κάνω να πατήσει παλιό χιόνι, βλ. συνηθέστ. θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι·
- θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι, δε θα τον αφήσω σε ησυχία, θα τον κυνηγήσω, μέχρι να τον πιάσω και να τον εκδικηθώ: «για το κακό που μου ’κανε, θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι». Από το ότι δεν υπάρχει μαύρο χιόνι· 
- θα τον κυνηγήσω μέχρι να τον κάνω μα πατήσει μαύρο χιόνι, βλ. φρ. θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι·
- θα τον κυνηγήσω μέχρι να τον κάνω να πατήσει παλιό χιόνι, βλ. συνηθέστ. θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι·
- μαθημένα τα βουνά απ’ τα χιόνια ή μαθημένα τα βουνά στα χιόνια, βλ. λ. βουνό·
- ο Θεός στα ψηλά βουνά ρίχνει το χιόνι, βλ. λ. Θεός·
- σαν τα χιόνια! επιφώνημα έκπληξης για κάποιον που έρχεται ξαφνικά να μας επισκεφτεί ύστερα από πολύ καιρό και που είναι καλοδεχούμενος. (Λαϊκό τραγούδι: είχα που λες να σε δω κάτι χρόνια, κι ήρθες εχθές ξαφνικά σαν τα χιόνια). Συνών. σαν τα μάραθα(!)·
- συνηθισμένα τα βουνά απ’ τα χιόνια ή συνηθισμένα τα βουνά στα χιόνια, βλ. λ. βουνό·
- το ’στρωσε το χιόνι, βλ. συνηθέστ. το ’στρωσε, λ. στρώνω·
- του Φλεβάρη το χιόνι, είναι στο τηγάνι μέσα, βλ. λ. Φλεβάρης·
- χιόνι του Δεκέμβρη, χρυσάφι του καλοκαιριού, βλ. λ. καλοκαίρι.

χώμα, το, ουσ. [<αρχ. χῶμα], το χώμα. 1. ο τάφος, ο θάνατος: «όλους μας περιμένει δυο μέτρα χώμα». (Λαϊκό τραγούδι: σίγουρα θα πάμε, μια και φτάσαμ’ ως εκεί, εσύ στο χώμα κι εγώ στη φυλακή). 2. η γη, ο τόπος, η χώρα, η πατρίδα: «σκόνταψε κι έπεσε στο χώμα || θα υπερασπίσουμε με τη ζωή μας τ’ άγια χώματά μας». (Ακολουθούν 32 φρ.)·
- ας είναι ελαφρύ το χώμα που σε σκεπάζει, βλ. λ. ελαφρός·
- γίνομαι ένα με το χώμα, βλ. φρ. γίνομαι χώμα·
- γίνομαι χώμα, μεθώ υπερβολικά από ποτό ή ναρκωτικό, δεν ξέρω τι μου γίνεται από το μεθύσι: «κάθε φορά που κάθομαι να πιω μ’ αυτόν τον άνθρωπο, γίνομαι χώμα». (Λαϊκό τραγούδι: κάτι να πιω να γίνω λιώμα, να γίνω χώμα και κάτι ακόμα). Για συνών. βλ. φρ. γίνομαι φέσι, λ. φέσι·
- είμαι ένα με το χώμα, βλ. φρ. είμαι χώμα·
- είμαι χώμα, είμαι πολύ μεθυσμένος από ποτό ή ναρκωτικό, δεν ξέρω τι μου γίνεται από το μεθύσι: «θέλω να με πάει κάποιος στο σπίτι μου, γιατί είμαι χώμα». Για συνών. είμαι φέσι, λ. φέσι·
- είναι ένα και χώμα, (ειρωνικά) λέγεται για άτομο που είναι πάρα πολύ κοντό: «μόλις τον δεις, θα καταλάβεις αμέσως για ποιον σου λέω, γιατί είναι ένα και χώμα». Συνών. είναι ένα και γη / είναι ένα και τίποτα·
- είναι στο χώμα, πέθανε, σκοτώθηκε, δολοφονήθηκε: «το άτομο που ζητάς, έμενε κάποτε σ’ αυτό το σπίτι, αλλά τώρα είναι στο χώμα». (Λαϊκό τραγούδι: κι οι δυο λεβέντες για δυο κουβέντες είναι στο χώμα κι η μάνα η Τούρκα κι η μάνα η Γκρέκα τους κλαίνε ακόμα)·
- έφαγε η μούρη του χώμα, βλ. λ. μούρη·
- έφαγε η μύτη του χώμα, βλ. λ. μύτη·
- έφαγε η πλάτη του χώμα, βλ. λ. πλάτη·
- έφαγε η ράχη του χώμα, βλ. λ. ράχη·
- έφαγε χώμα, νικήθηκε, ηττήθηκε, ιδίως σε μια δυναμική αναμέτρηση με κάποιον: «πάλεψε με τον τάδε κι έφαγε χώμα»· βλ. φρ. είναι στο χώμα·
- θα σε κάνω ένα με το χώμα, θα σε ξυλοκοπήσω άγρια, θα σε λιώσω, θα σε ισοπεδώσω: «αν επιχειρήσεις ξανά να παρασύρεις το γιο μου στα ναρκωτικά, θα σε κάνω ένα με το χώμα»·
- θα σε βάλω να φας χώμα, (απειλητικά) θα σε δείρω πολύ άγρια: «αν σε πιάσω στα χέρια μου, θα σε βάλω να φας χώμα»·
- θα τον κάνω να πατήσει μαύρο χώμα, βλ. συνηθέστ. θα τον κάνω να πατήσει μαύρο χιόνι, λ. χιόνι·
- θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χώμα, βλ. συνηθέστ. θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι, λ. χιόνι·
- θα τον κυνηγήσω μέχρι να τον κάνω να πατήσει μαύρο χώμα, βλ. συνηθέστ. θα τον κυνηγήσω μέχρι να πατήσει μαύρο χιόνι, λ. χιόνι·
- μπήκε στο χώμα, βλ. φρ. είναι στο χώμα·
- όποιος ανακατώνεται με τα χώματα, θα μπουν στα μάτια του, όποιος μπλέκει σε βρόμικες, σε ύποπτες υποθέσεις υφίσταται και τις δυσάρεστες συνέπειες: «πρόσεχε τι δουλειές κάνεις μ’ αυτά τα παλιόμουτρα, γιατί, όποιος ανακατώνεται με τα χώματα, θα μπουν στα μάτια του». Συνών. όποιος ανακατώνεται με τα πίτουρα, τον τρώνε οι κότες / όποιος ανακατώνεται με τα σκατά, τον τρώνε τα γουρούνια / όποιος κλοτσάει τ’ αγκάθια, πονάνε τα πόδια του / όποιος κοιμάται με σκύλους, σηκώνεται με ψύλλους / όποιος πάει στο βάλτο να κυνηγήσει, θα γελαστεί·
- ρίχνω τα μούτρα μου στο χώμα, βλ. λ. μούτρο·
- τα ξένα χώματα ή το ξένο χώμα, η ξενιτιά: «πέρασε όλη του τη ζωή στα ξένα χώματα κι επέστρεψε να πεθάνει στο χωριό του». (Λαϊκό τραγούδι: ξένος γυρίζω μέσα στους ξένους στην εξορία την πικρή, στο ξένο χώμα θα τελειώσει η ρημαγμένη μου ζωή)·
- το μαύρο (το) χώμα, ο τάφος, ο Άδης: «όλους μας περιμένει το μαύρο χώμα». (Λαϊκό τραγούδι: ξύπνα, καημένε Πίκινε, από το μαύρο χώμα κι έλα να δεις τους φίλους σου που σ’ αγαπάνε ακόμα). Συνών. η μαύρη γη / το μαύρο (το) σκοτάδι· 
- τον βίδωσα στο χώμα, α. τον ξυλοκόπησα άγρια, τον έλιωσα, τον ισοπέδωσα από το ξύλο που του έδωσα: «μόλις ο άλλος μου ’βρισε τη μάνα, τον άρπαξα στα χέρια μου και τον βίδωσα στο χώμα». β. (στη γλώσσα του ποδοσφαίρου) εξουδετέρωσα τελείως τον αντίπαλό μου: «του ’κανα τέτοιο στενό μαρκάρισμα, που τον βίδωσα στο χώμα». Συνών. τον βίδωσα στη γη·
- τον έβαλαν στο χώμα, τον έθαψαν: «μετά τη νεκρώσιμη ακολουθία τον έβαλαν στο χώμα». (Λαϊκό τραγούδι: μωρή κακούργα μάγισσα τι άλλο θες ακόμα; Τ’ αγόρι που μεγάλωσα κι ακόμα δεν καμάρωσα μου το ’βαλες στο χώμα)·
- τον έκανε ένα με το χώμα, τον ξυλοκόπησε άγρια, τον έλιωσε, τον ισοπέδωσε από το πολύ ξύλο που του έδωσε και, κατ’ επέκταση, τον κατανίκησε: «πήγε να του κάνει ο άλλος το μάγκα, αλλά σαν τον έπιασε ο δικός σου στα χέρια του, τον έκανε ένα με το χώμα». Συνών. τον έκανε ένα με τη γη· βλ. και φρ. τον κάνω ένα με το χώμα·
- τον έφαγε το μαύρο χώμα ή τον έφαγε το χώμα, πέθανε, σκοτώθηκε, δολοφονήθηκε: «είχε ένα γιο παλικάρι, αλλά τον έφαγε το μαύρο χώμα». (Λαϊκό τραγούδι: άιντε, πριν με φάει το μαύρο χώμα,λίγο τόπο κάνε μου στο στρώμα // βρε Κωστάκη, αγάντα ακόμα, γιατί θα σε φάει το χώμα και ας είσαι πονηρός)·
- τον κάνω ένα με το χώμα ή τον κάνω χώμα, τον μεθώ υπερβολικά με ποτό ή ναρκωτικό, τον κάνω να μην ξέρει τι του γίνεται από το μεθύσι: «κάθε φορά που καθόμαστε να πιούμε, τον κάνω ένα με το χώμα κι ύστερα τον κουβαλώ στο σπίτι του». Για συνών. βλ. φρ. τον κάνω φέσι, λ. φέσι· βλ. και φρ. τον έκανα ένα με το χώμα·
- του ’τριψα τη μούρη στο χώμα, τον τιμώρησα αυστηρά, ιδίως με ξυλοδαρμό και, κατ’ επέκταση, τον τιμώρησα σκληρά: «επειδή είχαμε από παλιά διαφορές, μόλις τον είδα τον έπιασα στα χέρια μου και του ’τριψα τη μούρη στο χώμα»·
- του ’τριψα τη μύτη στο χώμα, βλ. φρ. του ’τριψα τη μούρη στο χώμα·
- χρυσάφι να πιάνεις, χώμα να γίνεται, βλ. λ. χρυσάφι·
- χρυσάφι πιάνει, χώμα γίνεται, βλ. λ. χρυσάφι·
- χώμα να πιάνεις, χρυσάφι να γίνεται, βλ. φρ. κάρβουνο να πιάνεις, χρυσάφι να γίνεται, λ. κάρβουνο. (Λαϊκό τραγούδι: ώρα καλή, παιδάκι μου, και να ’χεις την ευχή μου, να ’σαι καλά και ευτυχής, σε όποιον τόπο φτάνεις, χρυσάφι να σου γίνεται το χώμα που θα πιάνεις)·
- χώμα πιάνει, χρυσάφι γίνεται, βλ. φρ. κάρβουνο πιάνει, χρυσάφι γίνεται, λ. κάρβουνο.