δελφίνι, το, ουσ. [<μσν. δελφίνιον <αρχ. ὁ δελφίν], το δελφίνι· ταχύτατο θαλάσσιο σκάφος, που χρησιμοποιείται στις θαλάσσιες συγκοινωνίες: «κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού τα δελφίνια μεταφέρουν τους τουρίστες από την ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά του Αιγαίου». Υποκορ. δελφινάκι, το·
- είναι δελφίνι, βλ. φρ. κολυμπάει σαν δελφίνι·  
- κολυμπάει σαν δελφίνι ή κολυμπάει σαν το δελφίνι, είναι δεινός κολυμβητής: «στη θάλασσα είναι άπιαστος, γιατί κολυμπάει σαν δελφίνι || εγώ δεν ξέρω μπάνιο, αλλά η αδερφή μου κολυμπάει σαν το δελφίνι».

θάλασσα, η, ουσ. [<αρχ. θάλασσα], η θάλασσα. α. η επιφάνεια της θάλασσας: «έκανε ελεύθερη κατάδυση είκοσι μέτρα κάτω απ’ τη θάλασσα». β. το νερό της θάλασσας: «ήπιε θάλασσα κι άρχισε να βήχει || ήταν βρόμικη η θάλασσα και δε βουτήξαμε». (Ακολουθούν 48 φρ.)·
- αγρίεψε η θάλασσα, άλλαξε απότομα προς το χειρότερο, έπιασε τρικυμία, θαλασσοταραχή: «ξαφνικά σηκώθηκε δυνατός αέρας κι αγρίεψε η θάλασσα»·
- άμα πέσεις στη θάλασσα, θα κολυμπήσεις, δηλώνει αναγκαστική προσαρμογή, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες συνθήκες που διαμορφώνονται: «έστειλα το γιο μου να σπουδάσει στην Ευρώπη και κάνω χίλιες δυο δουλειές για να του στέλνω τα χρήματα που του χρειάζονται. -Άμα πέσεις στη θάλασσα, θα κολυμπήσεις». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το εμ·
- άνθρωπος στη θάλασσα! βλ. λ. άνθρωπος·
- άνθρωπος της θάλασσας, βλ. λ. άνθρωπος·
- ανοιχτές θάλασσες, τα πελάγη, οι ωκεανοί: «είναι επικίνδυνο για τα ιστιοφόρα να ταξιδεύουν στις ανοιχτές θάλασσες»·
- βλέπω θάλασσα και ουρανό, (ιδίως για ναυτικούς) ταξιδεύω σε ανοιχτές θάλασσες: «ξεκινήσαμε απ’ το λιμάνι της Θεσσαλονίκης για την Αλεξάνδρεια κι επί μέρες βλέπαμε θάλασσα κι ουρανό». (Λαϊκό τραγούδι: πέλαγο θα σκίσω μακρινό, θάλασσα θα βλέπω κι ουρανό, μα η συντροφιά μου θα ’σαι εσύ πάντα ο νους μου θα ’ναι στο νησί)·
- βρίσκω θάλασσα, συναντώ τρικυμία, θαλασσοταραχή: «κάθε φορά που βρίσκει θάλασσα το πλοίο της γραμμής, αργεί να ’ρθει στο νησί»·
- γλύκανε η θάλασσα, ηρέμησε: «όλη τη μέρα είχε τρικυμία, προς το απόγευμα όμως γλύκανε η θάλασσα»·
- δια θαλάσσης, (για συγκοινωνίες ή μεταφορές) που γίνονται από τη θάλασσα: «πήγε στη Ρόδο δια θαλάσσης, γιατί φοβάται τ’ αεροπλάνο»·
- είναι γυαλί η θάλασσα ή η θάλασσα είναι γυαλί, βλ. λ. γυαλί·
- είναι καθρέφτης η θάλασσα ή η θάλασσα είναι καθρέφτης, βλ. λ. καθρέφτης·
- είναι λάδι η θάλασσα ή η θάλασσα είναι λάδι, βλ. λ. λάδι·
- είναι σαν το ψάρι στη θάλασσα, βλ. λ. ψάρι·
- είναι τζάμι η θάλασσα ή η θάλασσα είναι τζάμι, βλ. λ. τζάμι·
- έπεσε στη θάλασσα, αυτοκτόνησε ή προσπάθησε να αυτοκτονήσει πέφτοντας στη θάλασσα: «είχε διάφορα ψυχολογικά προβλήματα κι έπεσε στη θάλασσα». Πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το πήγε, από το ότι για να φτάσει κανείς στη θάλασσα, πρέπει να διανύσει και κάποια απόσταση·
- έχει θάλασσα, υπάρχει θαλασσοταραχή, υπάρχει τρικυμία: «επειδή έχει θάλασσα, απαγορεύτηκε κάθε απόπλους»·
- έχει πολλά ψάρια η θάλασσα, βλ. λ. ψάρι·
- έφαγε τη θάλασσα με το κουτάλι, είναι πολύπειρος ναυτικός λόγω των πολλών δοκιμασιών που πέρασε, και, κατ’ επέκταση, λέγεται για κάθε άτομο που είναι πολύπειρο στη ζωή: «βρίσκει πάντα τον τρόπο να ξεπερνάει τις δυσκολίες που του τυχαίνουν, γιατί είναι άνθρωπος που έφαγε τη θάλασσα με το κουτάλι»·
- έχει η θάλασσα νερό; ή έχει νερό η θάλασσα; (ειρωνικά) λέγεται για κάτι που είναι οφθαλμοφανές: «αν πέσεις απ’ τον έκτο όροφο θα σκοτωθείς, έτσι δεν είναι; -Τώρα τι μου λες, έχει η θάλασσα νερό;»·
- ζωή χωρίς χιούμορ, θάλασσα χωρίς αλάτι, βλ. λ. ζωή·
- θα πέσω στη θάλασσα, βρίσκομαι σε απελπιστική κατάσταση: «έχω τόσα πολλά προβλήματα, που θα πέσω στη θάλασσα να ησυχάσω». Πολλές φορές, μετά το θα της φρ. ακολουθεί το πάω, από το ότι για να φτάσει κανείς στη θάλασσα, πρέπει να διανύσει και κάποια απόσταση·
- θα σε ρίξω στη θάλασσα, θα σε τιμωρήσω σκληρά, παραδειγματικά: «αν σε δω να κοροϊδεύεις ξανά γέρο άνθρωπο, θα σε ρίξω στη θάλασσα»·
- μαλάκωσε η θάλασσα, βλ. φρ. γλύκανε η θάλασσα·
- με πειράζει η θάλασσα, βλ. φρ. με πιάνει η θάλασσα·
- με πιάνει η θάλασσα, μου προκαλεί ναυτία η δια θαλάσσης μεταφορά (με πλοίο, με βάρκα) ή μου προκαλεί ναυτία η θαλασσοταραχή: «είχε πολλά μποφόρ και μ’ έπιασε η θάλασσα»·
- ο σταυρός της θάλασσας, βλ. λ. σταυρός·
- όποιος κατουράει στη θάλασσα, το βρίσκει στο αλάτι, βλ. λ. αλάτι·
- όποιος κερδίζει στη στεριά και θάλασσα γυρεύει, ο διάβολος του κώλου του κουκιά του μαγειρεύει, είναι πολύ επικίνδυνο για κάποιον που ασχολείται με κάποια σίγουρη και κερδοφόρα επιχείρηση να επιχειρεί αμφίβολα ή παράτολμα οικονομικά ανοίγματα: «έχεις μια χαρά δουλειά κι άσε τα σάλτα που ονειρεύεσαι, γιατί, όποιος κερδίζει στη στεριά και θάλασσα γυρεύει, ο διάβολος του κώλου του κουκιά του μαγειρεύει». Από το ότι τα κουκιά ως φαγητό είναι για πολλούς ανθρώπινους οργανισμούς βλαβερά έως θανατηφόρα·
- οργώνω τις θάλασσες, είμαι ναυτικός που πέρασα μεγάλο μέρος της ζωής μου ταξιδεύοντας στις ανοιχτές θάλασσες: «έχει πάει και στα πιο απίθανα μέρη της γης, γιατί χρόνια ολόκληρα στα εμπορικά όργωσε τις θάλασσες». (Λαϊκό τραγούδι: μ’ ένα καράβι φορτηγό τις θάλασσες οργώνω κι αυτό, αγάπη μου γλυκιά, το κάνω για σένα μόνο).Συνήθως μετά το ρ. της φρ. ακολουθεί το όλες·
- παίρνω τις θάλασσες, ταξιδεύω με πλοίο ως ναυτικός: «επειδή ήταν φτωχός, πήρε τις θάλασσες για να θρέψει την οικογένειά του». (Λαϊκό τραγούδι: πήρα τις θάλασσες για να σε ζήσω και σαν κυρία να σε κρατήσω)·
- πέφτω (και) στη θάλασσα (για κάποιον), βλ. συνηθέστ. πέφτω (και) στη φωτιά (για κάποιον), λ. φωτιά·
- πουτάνα θάλασσα που σε γαμάν τα ψάρια, βλ. λ.πουτάνα·
- πυρ, γυνή και θάλασσα, βλ. λ. γυνή·
- ρίχνω στη θάλασσα (κάποιον), ξεφορτώνομαι κάποιον αντιμετωπίζοντάς τον ως εξιλαστήριο θύμα, ως αποδιοπομπαίο τράγο: «για να βγουν αυτοί στον αφρό, έριξαν στη θάλασσα τον υποδιευθυντή της επιχείρησης»· 
- σε στεριά και θάλασσα, βλ. λ. στεριά·
- σπέρνω στη θάλασσα, ματαιοπονώ: «να πεις του φίλου σου πως, αν δεν έχει λεφτά, να μην ξεκινήσει καμιά δουλειά, γιατί χωρίς λεφτά σπέρνει στη θάλασσα»·
- στη θάλασσα να τον στείλεις, άμμο δε βρίσκει, βλ. συνηθέστ. στη θάλασσα να τον στείλεις, δε θα σου φέρει νερό·
- στη θάλασσα να τον στείλεις, δε θα σου φέρει νερό, είναι πολύ ηλίθιος, πολύ βλάκας ή πολύ ανίκανος: «μην του αναθέσεις καμιά δουλειά, γιατί, στη θάλασσα να τον στείλεις, δε θα σου φέρει νερό». Συνών. δεν μπορεί να βρει καφέ στη Βραζιλία·
- τ’ αλογάκι της θάλασσας, βλ. λ. αλογάκι·
- τα κάνω θάλασσα, α. αποτυχαίνω εντελώς να φέρω σε πέρας κάποια δουλειά ή υπόθεση, προκαλώ αναστάτωση ή μπέρδεμα: «σ’ άφησα μια βδομάδα στο πόδι μου και τα ’κανες θάλασσα». β. συμπεριφέρομαι ανάρμοστα, αταίριαστα με την περίπτωση ή την περίσταση: «μια φορά σ’ έβαλα στα σαλόνια και τα ’κανες θάλασσα». Από την εικόνα της φουσκωθαλασσιάς ή της τρικυμίας, κατά τη διάρκεια της οποίας, όταν βγει το κύμα έξω στη στεριά, φαίνονται όλα σαν θάλασσα, επιφέροντας και καταστροφή. (Λαϊκό τραγούδι: θάλασσα τα ’χεις κάνει θάλασσα και για σένα τη ζωή μου χάλασα)·
- της θάλασσας τα ψάρια δεν μπαίνουν μόνα τους στον νταβά, βλ. λ. νταβάς¹·
- το μάτι της θάλασσας, βλ. λ. μάτι·
- το τηγάνι στη φωτιά, το ψάρι στη θάλασσα, βλ. λ.ψάρι·
- τον ήπιε η θάλασσα, βλ. συνηθέστ. τον πήρε η θάλασσα·
- τον κατάπιε η θάλασσα, βλ. φρ. τον πήρε η θάλασσα·
- τον έφαγε η θάλασσα, βλ. συνηθέστ. τον κατάπιε η θάλασσα·
- το πήρε η θάλασσα, έχασε τη ζωή του σε ναυάγιο, πνίγηκε: «είχε ένα γιο ναυτικό, που τον κατάπιε η θάλασσα»·
- τώρα που έγινε η θάλασσα γιαούρτι, χάθηκαν τα κουτάλια ή τώρα που έγινε η θάλασσα γιαούρτι, χάσαμε τα κουτάλια, βλ. λ. γιαούρτι.

πάπια, η, ουσ. [<μσν. πάπια, ίσως ηχομιμητική λ. από τη φωνή της πάπιας], η πάπια. 1. το δοχείο νυκτός, ιδίως στα νοσοκομεία, το ουροδοχείο: «κάτω απ’ το κρεβάτι του έχει μια πάπια, μήπως και τη χρειαστεί το βράδυ». Από το ότι το σχήμα αυτού του δοχείου, θυμίζει κάπως το πουλί πάπια. 2. (ειρωνικά) στραβοκάνα και χαμηλοκώλα γυναίκα, που περπατάει σαν πάπια: «άφησε την τάδε, που ήταν κορίτσαρος, και πήρε αυτή την πάπια, επειδή έχει λεφτά». 3. ειρωνική ή υβριστική προσφώνηση σε γυναίκα ανεξάρτητα από το αν είναι στραβοκάνα και χαμηλοκώλα: «πάρε δρόμο από δω, μουρή πάπια!». 4. (ειδικά) το ξύλινο καμπυλωτό τμήμα που καλύπτει το κάτω μέρος της κάνης, κυνηγετικού ιδίως όπλου: «χούφτωσε την πάπια του όπλου του, στερέωσε το όπλο στον ώμο του και σημάδεψε το στόχο του»· 
- κάνω την πάπια, α. προσποιούμαι τον ανήξερο, ιδίως για κάτι κακό ή παράνομο: «μην κάνεις την πάπια και πες μας τι ακριβώς είδες και τι ακριβώς άκουσες». (Λαϊκό τραγούδι: πάψε να μου κάνεις πια την πάπια, δεν τα τρώω τέτοια χάπια). β. δεν προδίδω, δε μαρτυρώ κάτι που ξέρω και που ενοχοποιεί κάποιον: «αν δεν έκανα την πάπια στο δικαστήριο, θα ’σουν σήμερα φυλακή»·
- κολυμπάει σαν πάπια ή κολυμπάει σαν την πάπια, κολυμπάει έχοντας το σώμα του οριζοντιωμένο και χωρίς να φαίνονται τα πόδια ή τα χέρια του: «κάνω πλάκα να τον βλέπω να κολυμπάει, γιατί κολυμπάει σαν την πάπια». (Λαϊκό τραγούδι: το πρωί μες στη Γλυφάδα, κούκλα μου αυτοκινητάδα, κολυμπάς σαν πάπια χήνα και το βράδυ στην Αθήνα)· βλ. και φρ. περπατάει σαν πάπια·
- μια πάπια μα ποια πάπια, παιχνίδι γλωσσοδέτη·
- πάει σαν πάπια ή πάει σαν την πάπια, βλ. φρ. περπατάει σαν πάπια·
- περπατάει σαν πάπια ή περπατάει σαν την πάπια, (ιδίως γυναίκες) περπατάει μετατοπίζοντας σε κάθε βηματισμό τα οπίσθιά της προς το μέρος του ποδιού που βγαίνει μπροστά: «θα καταλάβεις αμέσως για ποια σου λέω, γιατί περπατάει σαν πάπια». Το περπάτημα αυτό προπολεμικά θεωρούνταν πολύ κομψό και κολακευτικό για τη γυναίκα, μεταπολεμικά όμως που πέρασε η μόδα, μάλλον προκαλούσε το γέλιο· βλ. και λ. χήνα. 

ρούχο, το, ουσ. [<μσν. ροῦχον <σλαβ. ruho], το ρούχο. 1. στον πλ. τα ρούχα, το σύνολο των ενδυμάτων που συνθέτουν και ολοκληρώνουν την εξωτερική μας εμφάνιση: «μόλις βγω απ’ το μπάνιο, θέλω να ’χεις έτοιμα τα ρούχα μου, γιατί βιάζομαι να φύγω». 2. τα κλινοσκεπάσματα, τα στρωσίδια: «τα ρούχα στο κρεβάτι ήταν άνω κάτω». Υποκορ. ρουχάκι, το κ. ρουχαλάκι, το (βλ. λ.). (Ακολουθούν 44 φρ.)·
- αλλάζω ρούχα, βγάζω τα λερωμένα ή τα καθημερινά μου ρούχα και φορώ καθαρά ή επίσημα: «μόλις γύρισε απ’ τη δουλειά του, άλλαξε ρούχα και πήγε στο μπαράκι να βρει τους φίλους του || μόλις γύρισε απ’ το γραφείο του, άλλαξε ρούχα και πήγε στη δεξίωση»·
- άλλαξε ο Μανολιός κι έβαλε τα ρούχα (του) αλλιώς, λέγεται ειρωνικά για την επιφανειακή μόνο αλλαγή των πραγμάτων: «τώρα που ανέλαβε η νέα κυβέρνηση, να δεις που θα πάνε καλύτερα τα πράγματα. -Εμένα μου λες! Άλλαξε ο Μανολιός κι έβαλε τα ρούχα του αλλιώς»·
- άνετο ρούχο, που δεν είναι στενό, που είναι αεράτο, μπόλικο και οπωσδήποτε όχι επίσημο: «ρίξε πάνω σου ένα άνετο ρούχο κι έλα»·
- άνθρωπος του φύλα τα ρούχα σου, βλ. λ. άνθρωπος·
- βάζω τα ρούχα μου, ντύνομαι: «περίμενε μια στιγμή να βάλω τα ρούχα μου κι έρχομαι»·
- βαριά ρούχα, αυτά που φοριούνται το χειμώνα, τα χειμωνιάτικα ρούχα: «κάθε χειμώνα φορώ βαριά ρούχα, γιατί στα μέρη μας κάνει πολύ κρύο»·
- βγάζω τα ρούχα μου, ξεντύνομαι: «μόλις επέστρεψε στο σπίτι, έβγαλε τα ρούχα του και μπήκε στο μπάνιο»·
- βγαίνω απ’ τα ρούχα μου, νευριάζω πάρα πολύ και αντιδρώ έντονα: «όταν ακούω να λένε βλακείες, βγαίνω απ’ τα ρούχα μου και τους βάζω αμέσως στη θέση τους». Πολλές φορές, μετά το ρ. της φρ. ακολουθεί το έξω·
- γλυκός ο ύπνος το πρωί, παλιά τα ρούχα τη Λαμπρή, βλ. λ. ύπνος·
- δαγκάνω τα ρούχα μου, βλ. συνηθέστ. έχω τα ρούχα μου·
- δεν έχει ρούχο να φορέσει, βλ. φρ. δεν έχει ένα ρούχο να ρίξει απάνω του·
- δεν έχει ένα ρούχο να ρίξει απάνω του, είναι πάμφτωχος: «εδώ δεν έχει ένα ρούχο να ρίξει απάνω του κι ονειρεύεται τη μεγάλη ζωή ο ερίφης!»·
- δεν μπαίνει στα ρούχα του, πάχυνε πάρα πολύ: «ξεσκίστηκε όλο το καλοκαίρι στο φαγητό και στον ύπνο και τώρα δεν μπαίνει στα ρούχα του»·
- είναι (για) να φυλάς τα ρούχα σου, είναι συστηματικός κλέφτης, είναι μεγάλος απατεώνας: «πρόσεξε μην μπλέξεις μ’ αυτόν που κάνεις παρέα, γιατί είναι για να φυλάς τα ρούχα σου»·
- είναι κάτω απ’ τα ρούχα, είναι άρρωστος, είναι κλινήρης: «κρυολόγησε στην εκδρομή που έκαναν το Σαββατοκύριακο, και τώρα είναι κάτω απ’ τα ρούχα». Συνών. έπεσε στα ρούχα·
- είναι στα ρούχα, βλ. φρ. είναι κάτω απ’ τα ρούχα·
- ελαφρά ρούχα, αυτά που φοριούνται το καλοκαίρι, τα καλοκαιρινά ρούχα: «πότε θα ’ρθει το καλοκαίρι να φορέσουμε ελαφρά ρούχα!»·  
- έλιωσα τα ρούχα μου, τα έφθειρα, τα πάλιωσα: «έλιωσα τα ρούχα μου απ’ το να φοράω πάντα τα ίδια»·
- έπεσε στα ρούχα, είναι άρρωστος και μένει ξαπλωμένος στο κρεβάτι του: «κρυολόγησε στην εκδρομή που πήγε με τους φίλους του και, μόλις επέστρεψε στο σπίτι, έπεσε στα ρούχα». Συνών. είναι κάτω απ’ τα ρούχα·
- έχει τα ρούχα της, (για γυναίκες) έχει περίοδο, έχει τα έμμηνά της: «η γυναίκα μου δε θα ’ρθει για μπάνιο στη θάλασσα, γιατί έχει τα ρούχα της»· βλ. και φρ. έχω τα ρούχα μου·
- έχω τα ρούχα μου, (για άντρες) δεν είμαι στις καλές μου, έχω τα νεύρα μου, δυστροπώ: «όταν έχω τα ρούχα μου, δε θέλω κουβέντα από κανέναν». Από την εικόνα της γυναίκας, που, όταν περνάει αυτόν το βιολογικό κύκλο, έχει μια έξαψη και μια υπερένταση·
- η γεια στα ρούχα δε χωρεί, βλ. λ. γεια·
- θα πουλήσω τα ρούχα μου (για κάποιον ή για κάτι), θα δώσω ό,τι έχω και δεν έχω να πετύχω ή να πραγματοποιήσω κάτι: «θα πουλήσω τα ρούχα μου, μέχρι να σπουδάσω αυτό το παιδί»·
- κοιμάται με τα ρούχα, κοιμάται πολύ ελαφρά και έτοιμος να αντιδράσει σε περίπτωση που εκδηλωθεί κάποιος κίνδυνος: «επειδή έχει τραβήγματα με τις αστυνομίες, κοιμάται με τα ρούχα». Από το ότι, ιδίως στα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα, αλλά και αργότερα, στην Κατοχή, στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο, οι άντρες που είχαν ενεργεί συμμετοχή κοιμούνταν με τα ρούχα, για να μπορέσουν να φύγουν γρήγορα σε περίπτωση κινδύνου·    
- κολυμπάει (μέσα) στα ρούχα του, βλ. φρ. πλέει (μέσα) στα ρούχα του·
- κρέμονται τα ρούχα απάνω του, βλ. συνηθέστ. πλέει (μέσα) στα ρούχα του·
- μ’ έβγαλε απ’ τα ρούχα μου, με νευρίασε πάρα πολύ και αντέδρασα έντονα: «μ’ έβγαλε απ’ τα ρούχα μου με τις βλακείες που έλεγε, και τον πλάκωσα στο ξύλο, γιατί δεν άντεξα άλλο». Πολλές φορές, μετά το ρ. της φρ. ακολουθεί το έξω·
- μαλώνει με τα ρούχα του, βλ. συνηθέστ. τρώγεται με τα ρούχα του· 
- μου πήραν και τα ρούχα, έχασα όλα τα χρήματά μου, ιδίως σε χαρτοπαίγνιο: «έπεσα σ’ ένα καρέ χαρτοκλεφτών και μου πήραν και τα ρούχα»·
- ξεσκίζω τα ρούχα μου, νιώθω έντονη αγανάκτηση, διαμαρτύρομαι έντονα: «μόλις τον πληροφόρησαν πως τον είχαν συμπεριλάβει στον κατάλογο των μεταθέσεων, άρχισε να ξεσκίζει τα ρούχα του». (Λαϊκό τραγούδι: μ’ έπιασε το παράπονο, τα ρούχα μου ξεσκίζω, και το πρωί θα μ’ έβρουνε στους δρόμους να τρικλίζω). Από την εικόνα του αρχιερέα Άννα που ξέσκισε τα ρούχα του μπροστά στο Χριστό·
- όποιος φυλάει τα ρούχα του, έχει τα μισά, όποιος είναι προσεκτικός, προνοητικός, έχει μικρές απώλειες: «πρόσεχε καλά αυτόν τον απατεώνα, γιατί, όποιος φυλάει τα ρούχα του, έχει τα μισά»·
- πετώ τα ρούχα από πάνω μου, ξεντύνομαι, ιδίως με βιασύνη: «μόλις γύρισα στο σπίτι, πέταξα τα ρούχα από πάνω μου και μπήκα στο μπάνιο»·
- πλέει (μέσα) στα ρούχα του, α. είναι πολύ αδύνατος, ιδίως μετά από κάποια αρρώστια: «έμεινε δυο βδομάδες στο νοσοκομείο, κι αν τον δεις, πλέει μέσα στα ρούχα του». β. φοράει πολύ φαρδιά ρούχα: «όταν φοράει στενά ρούχα νιώθει δυσφορία, γι’ αυτό θέλει να πλέει μέσα στα ρούχα του»·
- πουλώ (και) τα ρούχα (για κάποιον ή για κάτι), κάνω το παν για να βοηθήσω κάποιον ή για να πετύχω κάτι: «είναι τόσο καλό παλικάρι, που, στην περίπτωση που έχει κάποια δυσκολία, πουλώ και τα ρούχα μου για να την ξεπεράσει || μ’ αρέσει τόσο πολύ αυτό τ’ αυτοκίνητο, που πουλώ και τα ρούχα μου για να τ’ αγοράσω». (Λαϊκό τραγούδι: για σένα, βρε Μανόλη, τα ρούχα μου πουλώ, και φέρνω μπαγλαμάδες και παίζω και γλεντώ)·
- ρούχα αγγαρείας, βλ. λ. αγγαρεία·
- ρούχα εποχής, ενδυμασία κάποιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου: «τον ενδιαφέρουν τα ρούχα εποχής, γιατί ασχολείται με τη ραπτική»·
- σκίζω τα ρούχα μου, βλ. συνηθέστ. ξεσκίζω τα ρούχα μου·
- τα ρούχα της δουλειάς, βλ. λ. δουλειά·
- τον βγάζω απ’ τα ρούχα του, τον εκνευρίζω τόσο πολύ, ώστε τον αναγκάζω να αντιδράσει έντονα: «κάθε φορά που τον στήνω στο ραντεβού μας, τον βγάζω απ’ τα ρούχα του και κάνει μέρες να μου μιλήσει». Πολλές φορές, μετά το ρ. της φρ. ακολουθεί το έξω·
- του φταίνε και τα ρούχα του, βρίσκεται σε τέτοια δύσκολη ψυχολογική κατάσταση, που πειράζεται, ενοχλείται από όλα: «όταν δεν είναι στα καλά του, του φταίνε και τα ρούχα του». (Λαϊκό τραγούδι: δε με χωράει το σπίτι μου, τα ρούχα μου μου φταίνε, για μια γυναίκα στη ζωή τα δυο μου μάτια κλαίνε)·
- του φτωχού τα ρούχα, δυο φορές του λένε με γεια, ο φτωχός λόγω ανέχειας κρατάει τα ρούχα του μεγάλο χρονικό διάστημα και τα φοράει όλες τις εποχές: «ένα κουστούμι έχει χειμώνα καλοκαίρι, γι’ αυτό και του φτωχού τα ρούχα, δυο φορές του λένε με γεια»·
- τρώγεται με τα ρούχα του, α. γκρινιάζει συνεχώς: «απ’ την ώρα που ήρθε στο γραφείο, τρώγεται με τα ρούχα του». β. είναι έτοιμος για καβγά: «μην του πας πολύ κόντρα σήμερα, γιατί τρώγεται με τα ρούχα του»·
- φύλαγε τα ρούχα σου (για) να ’χεις τα μισά, βλ. φρ. όποιος φυλάει τα ρούχα του, έχει τα μισά·
- χαμένο ρούχο, α. άνθρωπος ανίκανος, άχρηστος, τιποτένιος: «μην αναθέσεις τη δουλειά σ’ αυτό το χαμένο ρούχο, γιατί θα την κάνει σαν τα μούτρα του». β. άνθρωπος με κακές συναναστροφές, με ανήθικη ζωή: «αν σε ξαναδώ να κάνεις παρέα μ’ αυτό το χαμένο ρούχο, θα το πω στον πατέρα σου». γ. εκστομίζεται και ως βρισιά: «ουστ από δω ρε, χαμένο ρούχο». Συνών. χαμένο κορμί / χαμένο παρτάλι / χαμένο πατσί / χαμένο υποκείμενο.

χήνα, η, ουσ. [<μσν. χήνα <αρχ. χήν ὁ, ἡ], η χήνα· (στη γλώσσα της αργκό) το προ ευρώ χαρτονόμισμα των χιλίων δραχμών, το παλιό χιλιάρικο: «έσκασα δέκα χήνες γι’ αυτό το καυλιτζέκι». (Λαϊκό τραγούδι: τώρα που πήρα το πρώτο το λαχείο, τις τετρακόσιες χιλιάδες μετρητά, τώρα θα δείτε πώς γλεντούνε μεγαλείο και πώς μασάνε τις χήνες μια φορά)· βλ. και λ. χηνάρι·
- βρήκε χήνα και τη μαδά, βρήκε πηγή ωφελημάτων, ιδίως κάποιον κουτό, κάποιον αφελή, και τον εκμεταλλεύεται συστηματικά αποσπώντας του διάφορα χρηματικά ποσά: «τον τελευταίο καιρό την έχει μια χαρά, γιατί βρήκε χήνα και τη μαδά». Συνών. βρήκε αγελάδα κι αρμέγει / βρήκε βυζί και βυζαίνει / βρήκε την κότα που (του) γεννάει τα χρυσά (τ’) αβγά ή βρήκε την κότα που (του) κάνει τα χρυσά (τ’) αβγά·
- κολυμπάει σαν χήνα ή κολυμπάει σαν τη χήνα, κολυμπάει έχοντας το σώμα του οριζοντιωμένο και χωρίς να φαίνονται τα χέρια ή τα πόδια του: «την κάνω πολύ κέφι να τη βλέπω να κολυμπάει σαν χήνα». (Λαϊκό τραγούδι: το πρωί για τη Γλυφάδα, κούκλα μ’ αυτοκινητάδα, κολυμπούσες πάπια χήνα, και το βράδυ στην Αθήνα)·
- περπατάει σαν χήνα ή περπατάει σαν τη χήνα, (ιδίως για γυναίκα) περπατάει μετατοπίζοντας σε κάθε βηματισμό τα οπίσθιά της προς το μέρος του ποδιού που βγαίνει μπροστά: «πώς τη χαίρομαι, όταν τη βλέπω να περπατάει σαν χήνα!». Το περπάτημα αυτό προπολεμικά θεωρούνταν πολύ κομψό και κολακευτικό για τη γυναίκα, μεταπολεμικά όμως που άλλαξε η μόδα, μάλλον προκαλούσε το γέλιο· βλ. και λ. πάπια· 
- το βάδισμα της χήνας, βλ. φρ. το βήμα της χήνας·
- το βήμα της χήνας, τρόπος στρατιωτικού βηματισμού κατά τον οποίο οι στρατιώτες  προχωρούν με τα πόδια τους εντελώς τεντωμένα, καθώς τα σηκώνουν από το έδαφος: «το βήμα της χήνας ήταν ο συνηθισμένος βηματισμός του ναζιστικού στρατού»·
- το περπάτημα της χήνας, βλ. φρ. το βήμα της χήνας.