θεωρία, η, ουσ. [<αρχ. θεωρία], η θεωρία. 1. αφηρημένος τρόπος αντιμετώπισης ενός θέματος, στα λόγια και όχι στην πράξη: «στη θεωρία είναι πρώτος, στα έργα όμως τελευταίος». 2. η ωραία εξωτερική εμφάνιση: «για δες θεωρία η τύπισσα!»·
- άσ’ τη θεωρία, βλ. φρ. δεν αφήνεις τη θεωρία(!)·
- δεν αφήνεις τη θεωρία! προτροπή σε κάποιον να πάψει να προσπαθεί να μας πείσει για κάτι ή να πάψει να μας συμβουλεύει με αφηρημένες έννοιες: «δεν αφήνεις τη θεωρία, αφού σου λέω πως είμαι σίγουρος ότι τα πράγματα έγιναν διαφορετικά || δεν αφήνεις τη θεωρία, αφού σου υποσχέθηκα πως θα κόψω το τσιγάρο». Συνήθως της φρ. προτάσσεται το ρε ή το βρε· 
- είναι όλο(ς) θεωρία ή είναι μόνο θεωρία ή είναι σκέτη θεωρία, α. είναι μόνο λόγια και όχι έργα: «μη δίνεις βάση στα λόγια του, γιατί είναι σκέτη θεωρία». β. ενδιαφέρεται μόνο για την ωραία εξωτερική του εμφάνιση: «δε νοιάζεται για τα προβλήματα της οικογένειάς του, γιατί είναι όλο(ς) θεωρία»·
- η θεωρία της γάτας, βλ. λ. γάτα·
- η θεωρία του ώριμου φρούτου, βλ. λ. φρούτο·
- θεωρία επισκόπου και καρδία (καρδιά) μυλωνά, (για πρόσωπα ή πράγματα) λέγεται στην περίπτωση που η αξία τους ή η καλή εικόνα που παρουσιάζουν είναι επιφανειακή: «μας κάνει τον καλό και τον τίμιο, αλλά είναι θεωρία επισκόπου και καρδία μυλωνά, γιατί ο τύπος είναι μεγάλος απατεώνας || έχει ένα μουράτο αυτοκίνητο, αλλά είναι μόνο θεωρία επισκόπου και καρδία μυλωνά, γιατί το τρέχει συνέχεια στα συνεργεία»·
- κάνω θεωρία, α. ηθικολογώ, κάνω διδαχή, χωρίς να νοιάζομαι αν είναι εφαρμόσιμη ακόμη και από μένα τον ίδιο: «για να κάνει θεωρία περί ηθικής είναι μάνα, άσχετο αν τα βράδια γυρίζει με παρδαλές». β. αναλύω, συμβουλεύω σε κάποιον διεξοδικά για κάτι: «είναι στο δωμάτιο και κάνει θεωρία στο γιο του για τις δυσκολίες της ζωής». (Λαϊκό τραγούδι: απλώς σου κάνω θεωρία, μην τυχόν παρεκτραπείς, γιατί να ξέρεις πως θα παραξηγηθείς)·
- του κάνω θεωρία, του εκθέτω τις απόψεις μου, προσπαθώ να τον πείσω για κάτι ή τον συμβουλεύω: «τον έχει μια ώρα στη γωνιά και του κάνει θεωρία, αλλά δεν πιστεύω πως θα τον καταφέρει να του δώσει και πάλι δανεικά || μέρες τώρα του κάνω θεωρία να κόψει το τσιγάρο, αλλά αυτός ούτε που λέει να το βγάλει απ’ το στόμα του». (Λαϊκό τραγούδι: μη σου περάσει από το νου πως σε ζηλεύω και μπορείς εσύ να μ’ έχεις για ρεζέρβα, απλώς σου κάνω θεωρία μην τυχόν παρεκτραπείς, γιατί το ξέρεις πως θα παρεξηγηθείς).

νύχτα, η, ουσ. [<μσν. νύκτα <αρχ. νύξ], η νύχτα. 1. ως επίρρ., κατά τη διάρκεια της νύχτας: «ήρθε νύχτα και μου χτυπούσε την πόρτα». 2. όχι με την ορθή, με τη σωστή διαδικασία, αλλά βιαστικά και απροειδοποίητα και, κατ’ επέκταση, όχι νόμιμα: «η κυβέρνηση πέρασε νύχτα το νομοσχέδιο για το πάγωμα των μισθών και των συντάξεων». (Ακολουθούν 55 φρ.)·
- αγγείο της νύχτας ή αγγείο της νυκτός, βλ. λ. αγγείο·
- Άγια Νύχτα, η νύχτα που γεννήθηκε ο Χριστός. (Χριστουγεννιάτικο τραγούδι: Άγια Νύχτα σε προσμένουν με χαρά η Χριστιανοί και με πίστη ανυμνούνε το Θεό δοξολογούνε)·
- άναψε το φανάρι σου, προτού να σ’ εύρει η νύχτα, βλ. λ. φανάρι·
- άνθρωπος της νύχτας, βλ. λ. άνθρωπος·
- απ’ τη μέρα ως τη νύχτα, κατά τη διάρκεια όλης της ημέρας, από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου: «δουλεύει σκληρά απ’ τη μέρα ως τη νύχτα»·
- απ’ τη νύχτα του Θεού, βλ. λ. Θεός·
- απ’ τη νύχτα ως τη μέρα, βλ. λ. μέρα·
- απ’ τη νύχτα ως τη νύχτα, όλο το εικοσιτετράωρο: «απ’ τη νύχτα ως τη νύχτα μπεκρουλιάζει στις διάφορες ταβέρνες»·
- γυναίκα της νύχτας, βλ. λ. γυναίκα·
- διαφέρουν σαν τη μέρα απ’ τη νύχτα ή διαφέρουν σαν τη μέρα με τη νύχτα ή διαφέρουν όσο η μέρα απ’ τη νύχτα ή διαφέρουν όσο η μέρα με τη νύχτα, βλ. λ. μέρα·
- δουλειά της νύχτας ή δουλειές της νύχτας, βλ. λ. δουλειά·
- έγινε η νύχτα μέρα, βλ. λ. μέρα·
- έγινε η νύχτα του αγίου Βαρθολομαίου, έγινε άγριο αιματοκύλισμα ανάμεσα σε δυο ομάδες ανθρώπων: «κάποια στιγμή πιάστηκαν οι δυο παρέες στα χέρια κι έγινε η νύχτα του αγίου Βαρθολομαίου μέσα στο μαγαζί». Αναφορά στη μεγάλη σφαγή των Προτεσταντών από τους Ρωμαιοκαθολικούς στο Παρίσι τον Αύγουστο του 1572·
- έγινε νύχτα (κάτι), έγινε με τρόπο όχι νόμιμο: «η υπογραφή του συμβολαίου έγινε νύχτα, χωρίς να λάβουν γνώση όλοι οι μέτοχοι της εταιρείας»·
- είναι μέρα με τη νύχτα, βλ. λ. μέρα·
- είναι πρώτο όνομα στη νύχτα ή είναι το πρώτο όνομα στη νύχτα, βλ. λ. όνομα·
- έκανε τη νύχτα μέρα, βλ. λ. μέρα·
- έφυγε νύχτα, έφυγε κρυφά από κάπου, γιατί δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί επάξια σε αυτό που του ανέθεσαν, σε αυτό που ανέλαβε: «ανέλαβε να βάλει σε μια τάξη την ομάδα μας, αλλά έφυγε νύχτα, γιατί επικρατούσε μεγάλη διάλυση»· βλ. και φρ. φεύγω νύχτα·
- έχει νύχτα, βλ. συνηθέστερο έχει μεσάνυχτα, λ. μεσάνυχτα·
- η μεγάλη νύχτα, μεγάλη χρονική περίοδος που τη χαρακτηρίζουν δυσάρεστα ή καταστρεπτικά γεγονότα για ένα τόπο: «μετά από τέσσερα μαύρα χρόνια, πέρασε η μεγάλη νύχτα της Κατοχής»·
- η νύχτα βγάζει επίσκοπο κι η αυγή μητροπολίτη, λέγεται για τις παρασκηνιακές ενέργειες και όλες τις διεργασίες που προηγούνται για την ανάδειξη ατόμου ή ατόμων σε κάποια υψηλή θέση ή αξίωμα·
- η νύχτα δε βγάζει σε καλό, τα νυχτερινά γλέντια και οι διασκεδάσεις έχουν κακά επακόλουθα: «μάθε να διασκεδάζεις με μέτρο τα βράδια, γιατί η νύχτα δε βγάζει σε καλό»·
- η νύχτα έχει αφτιά κι η μέρα έχει μάτια, βλ. λ. μάτι·
- θα γίνει η νύχτα του αγίου Βαρθολομαίου, απειλητική προειδοποίηση για άγριο αιματοκύλισμα: «μην ξανακούσω πως με κατηγόρησες, γιατί θα ’ρθω με την παρέα μου εκεί που συχνάζεις και θα γίνει η νύχτα του αγίου Βαρθολομαίου»·
- θα είναι μακριά η νύχτα ή η νύχτα θα είναι μακριά, λέγεται στην περίπτωση που κάποιο σπουδαίο θέμα, θα μας απασχολήσει ολόκληρη τη διάρκεια της νύχτας μέχρι να βρεθεί μια λύση, να παρθεί μια απόφαση ή να κατασταλάξει κάπου το πράγμα: «τα αποτελέσματα που έβγαιναν απ’ τις κάλπες έδειχναν πως θα είναι μακριά η νύχτα μέχρι να ξεχωρίσει ο νικητής των εκλογών»·
- θα είμαι μεγάλη η νύχτα ή η νύχτα θα είναι μεγάλη, βλ. φρ. θα είναι μακριά η νύχτα·
- θα φύγει νύχτα, απαισιόδοξη πρόβλεψη πως το άτομο για το οποίο γίνεται λόγος δε θα μπορέσει να ανταποκριθεί επάξια σε αυτό που του ανέθεσαν, σε αυτό που ανέλαβε και πως θα φύγει κρυφά: «τον έφεραν στην ομάδα για καλό προπονητή, αλλά θα φύγει νύχτα». Συνήθως, άλλοτε προτάσσεται και άλλοτε ακολουθεί της φρ. το μου φαίνεται·
- καλή σου νύχτα! βλ. λ. καληνύχτα·
- κάνει τη νύχτα μέρα, δουλεύει πάρα πολύ σε διάρκεια (τόσο, που παίρνει ώρες και από τη νύχτα): «είναι τόσο δουλευταράς, που κάνει τη νύχτα μέρα»· βλ. και φρ. τη νύχτα την κάνει μέρα·
- κάνει τη νύχτα μέρα και τη μέρα νύχτα, επιτείνει την παραπάνω έννοια·
- λευκή νύχτα, κατά τη διάρκεια της οποίας ένα ζευγάρι, συνήθως παντρεμένο, δεν ήρθε σε σεξουαλική επαφή: «ήμασταν τόσο κουρασμένοι μετά το γάμο μας, που περάσαμε λευκή νύχτα στο ξενοδοχείο, γιατί μόλις ξαπλώσαμε μας πήρε ο ύπνος»·
- μ’ έπιασε η νύχτα, άργησα πολύ, νυχτώθηκα: «είχα ξεχαστεί στο γραφείο μου με κάτι έγγραφα που έπρεπε να συντάξω, και μ’ έπιασε η νύχτα»·
- μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά! λέγεται ειρωνικά για άτομο το οποίο δεν καταλαβαίνει τίποτα από όσα κακά συμβαίνουν γύρω του, που γενικά έχει πλήρη άγνοια: «το ’μαθαν κι οι πέτρες πως η γυναίκα του έχει γκόμενο κι αυτός, μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά!». Από το στρατιωτικό εμβατήριο μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά στους κάμπους πέφτει χιόνι·
- με βρήκε η νύχτα, βλ. φρ. με πήρε η νύχτα·
- με πήρε η νύχτα, νύχτωσε, πριν προλάβω να τελειώσω αυτό που ήθελα ή αυτό που είχα αναλάβει: «επειδή ήρθαν κάτι φίλοι και με την κουβέντα με πήρε η νύχτα, πρέπει να συνεχίσω αύριο για να τελειώσω τη δουλειά»·
- μέρα νύχτα ή νύχτα μέρα, βλ. λ. μέρα·
- μέσα σε μια νύχτα, σε πάρα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, ξαφνικά: «μέσα σε μια νύχτα έχασε όλη του την περιουσία»·
- να κλάνεις όλη νύχτα, περιπαικτική απάντηση σε άτομο που το βράδυ, την ώρα που αποχωριζόμαστε, μας εύχεται καληνύχτα·
- νύχτα κατράμι, πολύ σκοτεινή νύχτα: «ήταν νύχτα κατράμι και δεν μπορούσες να δεις ούτε δυο βήματα μπροστά»·
- νύχτα πήρες το δίπλωμα; ή νύχτα σου δώσανε το δίπλωμα; ειρωνική παρατήρηση σε ατζαμή οδηγό: «πρόσεχε, ρε παιδάκι μου, θα μας πατήσεις! Νύχτα σου δώσανε το δίπλωμα;»·
- νύχτα πήρες το πτυχίο; ή νύχτα σου δώσανε το πτυχίο; ειρωνική παρατήρηση σε ακατάρτιστο επιστήμονα: «αμάν, μωρέ παιδάκι μου, για να μου βγάλεις ένα δόντι τράβηξα του Χριστού τα Πάθη! Νύχτα πήρες το πτυχίο!»·
- νύχτες και νύχτες, πάρα πολλές νύχτες: «νύχτες και νύχτες πέρασε πάνω στο προσκεφάλι του, όταν ήταν άρρωστος»·
- ο κόσμος της νύχτας, βλ. λ. κόσμος·
- οι νονοί της νύχτας, βλ. λ. νονός·
- όνειρο θερινής νυκτός, βλ. λ. όνειρο·
- όποιος τη νύχτα περπατά, κάτουρα και σκατά πατά ή όποιος τη νύχτα περπατεί, κάτουρα και σκατά πατεί, όποιος δεν προσέχει τις συναναστροφές του, τις ενέργειές του, βγαίνει συνήθως ζημιωμένος. Συνών. όποιος δε βλέπει πού πατεί, στις λάσπες θε να πέσει·
- περάσαμε χίλιες και μία νύχτες, (ιδίως για νυχτερινή διασκέδαση) περάσαμε έξοχα, παραμυθένια: «χτες βράδυ πήγαμε στο τάδε κλαμπ και περάσαμε χίλιες και μία νύχτες». Ο πλ. γιατί για νυχτερινή διασκέδαση βγαίνει κανείς συνήθως με παρέα. Αναφορά στα παραμύθια της Χαλιμάς·
- σε μια νύχτα, βλ. φρ. μέσα σε μια νύχτα. (Λαϊκό τραγούδι: σε μια νύχτα μου ’χεις κάνει άσπρα τα μαλλιά, μαύρη την καρδιά. Σε μια νύχτα μου ’χεις κάνει το φτωχό κορμί, σαν το δέντρο που το δέρνουν χίλιοι κεραυνοί)·
- τα στραβά γαϊδούρια τη νύχτα πάν’ και βόσκουν, βλ. λ. γαϊδούρι·
- τη νύχτα την κάνει μέρα, το άτομο, συνήθως νήπιο, για το οποίο γίνεται λόγος, για κάποιο λόγο κοιμάται κατά τη διάρκεια της μέρας και μένει ξυπνητό τη νύχτα: «επειδή βγάζει δοντάκια το μωρό, όλη τη μέρα κλαίει και τη νύχτα την κάνει μέρα»· βλ. και φρ. κάνει τη νύχτα μέρα· 
- το άστρο της νύχτας, βλ. λ. άστρο·
- το βασίλειο της νύχτας, βλ. λ. βασίλειο·
- το πέρασε νύχτα, (ιδίως για κυβέρνηση, υπουργό) λέγεται για κάτι που γίνεται γρήγορα και απροειδοποίητα για να αποφύγουμε ή να προλάβουμε διάφορες αρνητικές αντιδράσεις: «το νομοσχέδιο που αναφερόταν στην περικοπή του κοινωνικού επιδόματος, ο υπουργός το πέρασε νύχτα»· 
- της νύχτας τα καμώματα τα βλέπει η μέρα και γελά, ό,τι γίνεται ή ό,τι συμφωνείται τη νύχτα, δεν μπορεί παρά να είναι ελαττωματικό ή να μην τηρηθεί, πράγμα που αποδεικνύεται το πρωί·
- φεύγω νύχτα (από κάπου), φεύγω κρυφά, χωρίς να γίνω αντιληπτός από κάπου: «δεν τον πήρε κανείς μυρουδιά πότε έφυγε, γιατί έφυγε νύχτα». (Λαϊκό τραγούδι: μπήκες μόνος σου στη μαύρη λίστα, κοίτα, έρχεσαι και φεύγεις νύχτα).